GÜLRUX ƏLİBƏYLİ YARADICILIĞINDA TARİXİ ƏDƏBİ PORTRETLƏR

Salidə Şərifova

filologiya üzrə elmlər doktoru

AMEA Nizami Gəncəvi adına

Ədəbiyyat İnstitutu

(əvvəli ötən sayımızda)

"İsa Hüseynov" ədəbi portretində Gülrux Əlibəyli İsa Hüseynovun "60-cı illərdən başlayaraq sırf realistik üsluba arxalanaraq psixoloji dərinliklə seçilən povestlər"inin "...şəxsi təcrübə, zəngin bədii təxəyyülün, adi insana məhəbbətin məhsulu kimi" yaratmasına toxunmuşdur. G. Əlibəyli yazıçının əsərlərində "xeyir və şər, olum və ölüm, şəxsiyyət və hakimiyyət, insan və zaman - vacib fəlsəfi məsələlər burada adi, sadə, aydın, əhatəli formada əks" olunduğunu da qeyd etmişdir. Yazıçının yaratdığı qəhrəmanların "totalitar sistemin hökumət başçısı tərəfindən əzilən və təqib olunan "kiçik" insan" olmasına rəğmən, "heç cür sovet ədəbiyyatının qəhrəmanlarına" oxşamadığı G. Əlibəyli tərəfindən vurğulanır. Yazıçının əsərlərinin isə "dinamizm, dramatik gərginlik, psixoloji vəziyyətlərin incəlik və əsaslığı" ilə fərqlənməsi də G. Əlibəyli tərəfindən qeyd edilmişdir.

Gülrux Əlibəyli İsa Hüseynovun kino dövrünü, yəni "Ulduzlar sönmür", "Nəsimi", "Nizami" və digər filmlərə yazmış olduğu ssenarilərlə "fəlsəfi romanlar dövrünə keçid dövrü kimi" səciyyələndirmişdir.

Gülrux Əlibəyli Anar yaradıcılığına biganə qalmamış, "Anar" adlı ədəbi portretində "Azərbaycan xalqının nadir və işıqlı şəxsiyyətlərindən" hesab etdiyi yazıçının ədəbi portretini canlandırmağa nail olmuşdur: "Anar heç vaxt millət, xalq haqqında təmtəraqlı sözlər, hündürdən deyilən şüarlar demir. O, xalqa məhəbbətini konkret işi, həyat tərziylə təsdiqləyir".

Gülrux Əlibəyli "Uzun ömrün akkordları" filmi haqqında da da ədəbi portretdə yer vermiş, yüksək dəyərləndirmişdir. "Uzun ömrün akkordları"nın baş qəhrəmanı kimi musiqi, muğamat olmasını qeyd etməklə yanaşı, həm də "Azərbaycan xalqının mütləq, ilahi, yenilməz, məhvolmaz milli sərvəti" olmasına toxunur.

G. Əlibəyli Anarın yaradıcılığını dəyərləndirərkən yazıçının qələmə aldığı əsərləri "bədii cəhətdən bütöv" olmasına toxunmuş, "gələcəyin ədəbiyyatında" gördüyü "Əlaqə" povestini isə "insanın idrak imkanlarının hüdudsuzluğundan, insan beyninin mürəkkəbliyindən, onun potensial imkanlarından bəhs" edən əsər kimi dəyərləndirmişdir. Əsərin güclü alınmasının səbəbi isə "Anarın bədii fantaziyasının zənginliyindən, məntiqinin möhkəmliyindən" asılı olması qeyd edilir.

"Afaq" ədəbi portretində G. Əlibəyli Afaqın həssas nasir olmasına toxunur, "psixoloji nəsrin, psixoloji hekayənin ustası" kimi dəyərləndirir, "həyatı, qadın qəlbini və düşüncələrini əsil yazıçı cəsarəti və səmimiyyəti ilə açıb göstərməyə qorxmayan", özünə güvənməsini də vurğulayır.

Gülrux Əlibəyli şair və yazıçılarımızın ədəbi portretlərini yaratdığı kimi, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, onu tədqiq edən ziyalılarımız haqqında maraqlı ədəbi portretlər qələmə almağa nail ola bilmişdir. Gülrux Əlibəylinin tənqidçi, tədqiqatçı, nəzəriyyəçi alimlər kimi təqdim etdiyi Cəfər Cəfərov, Məmməd Arif Dadaşzadə, Yaşar Qarayev, Bəkir Nəbiyev kimi alimlərimiz haqqında irəli sürdüyü fikir və mülahizələr ədiblərimizin yaradıcılığına verilmiş dəyərdir. Gülrux Əlibəyli konkret bir dövrün mənzərəsini yaratmaqla bərabər, dövrün insanları olmuş bu tarixi şəxsiyyətləri tam açmağa, onları olduğu kimi cəmiyyətə təqdim edə bilir. Ədəbi portretin təsvir imkanları Gülrux Əlibəyliyə məhz həmin tarixi şəxsiyyətlərə məxsus özəllikləri tam açıqlamaqla bərabər cəmiyyətin mənzərəsini də müəyyənləşdirməyə imkan yaratmışdır.

Gülrux Əlibəyli "Cəfər Cəfərov" adlı ədəbi portretdə alimin ədəbi portretini müasirlərinin yaddaşlarında necə həkk olunması ilə açıqlamağa nail ola bilmişdir. Müasirlərinin yaddaşına ilk növbədə bütöv, kamil, səmimi, təmiz, əyilməz insan kimi hopmuş Cəfər Cəfərovun canlı obrazını müəllif belə təqdim edə bilir: "...əlində tor zənbil, içində bir kefir şüşəsi fit çala-çala keçmiş "Kommunist" küçəsini üzü aşağı gedən görürdülər!" Gülrux Əlibəyli ensiklopedik biliyə malik olan Cəfər Cəfərovun ədəbi portretini onun öz sözləri ilə də oxucunun gözündə canlandırmağa nail ola bilir: "Məni məhv etmək olar, lakin tabe etmək, ruhən öldürmək olmaz!"

Ədəbiyyat nəzəriyyəsi sahəsində əvəzsiz mütəxəssis kimi iz qoymuş Məmməd Arif Dadaşzadə haqqında qələmə aldığı "Məmməd Arif Dadaşzadə" adlı ədəbi portretdə tədqiqatçı alimin təhlil üsulunun genişliyi və müasirliyi baxımından fərqli olmasına toxunan G. Əlibəyli ədibi belə dəyərləndirmişdir: "M. Arif Dadaşzadənin əsas aparıcı xüsusiyyətlərindən bəlkə ən vacibi milli sənətimizdə, ədəbiyyatda baş qaldıran yenilikləri görmək, onlara yaradıcılıq yolu göstərmək, yenilikləri mühafizəkarların hücumu və haqsız tənqidlərindən qorumaq idi".

Universal tədqiqatçı adlandırdığı Yaşar Qarayevə həsr etdiyi "Yaşar Qarayev" ədəbi portretində müəllif ədibin həm ədəbi portretini, həm də əvəzolunmaz alim kimi obrazını açıqlamağa nail ola bilmişdir. Yaşar Qarayev təcrübəli idarəçi və məhsuldar alim kimi (ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbiyyat fəlsəfəsi) Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında iz qoymuşdur. "İşləmək, düşünmək" Yaşar Qarayev həyatının ana xəttini təşkil etməsini vurğulayan G. Əlibəyli onu ilk növbədə nəzəriyyəçi alim kimi təqdim edir. Y. Qarayevin "Tarix: yaxından və uzaqdan" əsərini ədibin "40 illik yaradıcılıq yolunun bir növ yekunu" kimi fundamental əsər kimi dəyərləndirmişdir: "Zəngin və geniş erudisiya, əsaslı elmilik, millilik və ümumbəşərililik, estetik təfəkkürün dərinliyi, - Azərbaycan tənqidinin tarixində bu nadir xüsusiyyətlərin sintezi Y. Qarayevin son kitabında əks edilmişdir".

Ümumiyyətlə, Y. Qarayev ədəbiyyat tarixinin bir sıra problemlərini tədqiq etmiş, elmi yeniliyi və əhəmiyyəti ilə seçilən nəzəri konsepsiya və tezislər irəli sürməyə nail ola bilmişdir. Ədəbiyyatda Şərqdə çoxetaplı intibah konsepsiyası, "Təsəvvüf intibahı"nın Şərq ədəbiyyatına təsir formaları, Nizaminin Şərq İntibahında xüsusi yer tutması, Şərq İntibahı və Avropa İntibahı arasında əlaqələrin və tipoloji həmahəngliyin olması, Füzuli yaradıcılığının Şərq İntibahı çərçivəsində türkcənin Şərqdə hakim dil səviyyəsinə qaldırılmasına təsiri, M.F. Axundovun Azərbaycanda realizmin inkişafında fərdi və milli konkretlik gətirməsi, o cümlədən, latın əlifbasına keçməsi probleminin ictimai və elmi dairələr qarşısında qaldırılmasında rolu, milli ədəbiyyatın "Ən yeni dövrü"nü ADR-la başlamaq təklifi və s. Yaşar Qarayev yaradıcılığının tərkib hissəsinə çevrilmişdir.

Gülrux Əlibəyli "filantrop tipli insan" kimi dəyərləndirdiyi akademik Bəkir Nəbiyevin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının inkişafı və zənginləşməsində xidmətləri əvəzolunmazdır, milli ədəbiyyatımızın tədqiq edilməsini öz taleyüklü qismətinə çevirmişdir. B. Nəbiyev elmi araşdırmalarında ədəbiyyat tarixçiliyinə, ədəbi-nəzəri məsələlərə, Azərbaycan ədəbiyyatında milli dəyərlərin qorunub inkişaf etdirilməsinə, tərcümə ədəbiyyatının və ədəbi əlaqələrin inkişafına xüsusi diqqət ayırmışdır. B. Nəbiyevin yaradıcılığında Azərbaycan dilinin təmizliyinin qorunması problemi xüsusi yer tutur. B. Nəbiyevin Azərbaycan dilinin qayğısına qalmağı əsas vəzifə kimi həyata keçirməsinə toxunan G. Əlibəyli qeyd edir ki, "Bəkir Nəbiyev Azərbaycan dilinin böyük bilicisidir. O bu dili elə incəliyiylə, elə zəngin çalarlarıyla və elə gözlənilməz tapıntılarıyla işlədir ki, qeyri-adi düşünürsən: bu dil - dahi xalqın dilidir, bu dil ölməzdir, tükənməzdir".

Gülrux Əlibəyli akademik Bəkir Nəbiyevin ədəbi portretini yaradaraq onun elmi yaradıcılığına yüksək qiymət verir. "Alimin geniş erudisiyası, ağlı, fəlsəfi dünyagörüşü, həyata və insanlara vurğunluğu, milli ədəbiyyatımızın keçmişini, bu gününü dərindən bilməsi və hədsiz sevməsi" kimi fikirləri irəli sürən G. Əlibəyli akademik Bəkir Nəbiyev yaradıcılığını olduğu kimi dəyərləndirməyə nail olur.

G. Əlibəyli "Mehdi Məmmədov" ədəbi portretində rejissor, alim, ictimai xadim Mehdi Məmmədovun ədəbi portreti ilə yanaşı böyük Hüseyn Cavidin də ədəbi portretini oxucuya çatdırmağa nail ola bilmişdir. "H. Cavidin əsərinin yüksək poetik və romantik ruhunu, fəlsəfi məğzini müasir səhnə vasitələriylə tamaşaçıya çatdırmaq üçün" "milli mədəniyyətimizin parlaq şəxsiyyətlərindən" biri kimi dəyərləndirdiyi Mehdi Məmmədovun gərgin iş görməsinə də müəllif tərəfindən aydınlıq gətirilmişdir.

Ədəbi portretlərdə nəzəri

problemlər

G. Əlibəyli qələmə aldığı ədəbi portretlərdə ədəbiyyatşünaslığı düşündürən və diqqətində olan nəzəri problem və məsələlərə də diqqət yetirmişdir.

G. Əlibəyli faciə, fantastika, esse, mahnı və s. janrlara ədəbiyyatşünas alim kimi münasibətini bildirməyə nail ola bilmişdir. Belə ki, "Anar" ədəbi portretində yazıçının "Əlaqə" povestinin janr xüsusiyyətinə toxunan G. Əlibəyli əsəri "müasir dünya fantastik ədəbiyyatının gözəl nümunələrindən" biri kimi təqdim edir. Fantastik əsərdə realistik detalın qüvvətli olması amilinə toxunmuş G. Əlibəyli, həmçinin həmin realistik detalın "hadisələri gerçəklikdən təcrid olmağa qoymamasını" da qeyd edir.

G. Əlibəyli "Mehdi Məmmədov" ədəbi portretində əsasını ictimai mühit arasındakı ziddiyyətlər, barışmaz həyat konfliktləri, xarakter və ehtirasların kəskin toqquşmasını təşkil edən, böyük ümidin, yüksək ideyaların, xoş arzunun məhvi və adətən qəhrəmanın ölümü ilə nəticələnən faciə janrını tədqiq etmiş, ona münasibətini bildirərək, "faciə ən dərin, ən fəlsəfi janr" kimi təqdim edir. Faciə janrında insanın "Ölüm və ya olum"la qarşı-qarşıya qalmasını göstərir. Faciədə cismən məhv olan qəhrəmanların mənən yaşamaları onların təbliğ etdiyi ideyaların məhv olmayacağına, daim yaşayacağına bir işarədir. G. Əlibəyli "Aristotelin "Katarsis"i - cismən, mənən, ruhən təmizlənmə deməkdir və faciənin məğzini təşkil edir" fikirlərini daha sonra aktyor və rejissorların onları narahat edən suallara cavabı da "məhz faciə janrında tapa" bilmələrinə toxunmuşdur.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət.-2018.-26 aprel.-S.7.