Qaraçay romanının poetikası

Nizami Tağısoy

1950-1980-ci illərdə bütün bu dövrki çoxmillətli sovet ədəbiyyatında olduğu kimi Qaraçay nəsrində də Böyük Vətən Müharibəsi (BVM) mövzusuna maraq səngimirdi. Artıq 60-cı illərin sonlarına doğru Şimali Qafqaz, o cümlədən Qaraçay ədəbiyyatında müharibənin bədii dərki ilə bağlı xeyli təcrübə əldə edilmişdi. Bu mövzunun müxtəlif janr formalarında təcəssümünü (hekayə, povest, memuar, sənədli roman və s.) kabardin (A.Keşokovun "Sınmış nal" (1973) romanında, A.Naloyevin "Alov kölgəsi" (1973) (hekayələr və povestində, B. Kardanovun "Zabitin qeydləri" (1974) povestində, malkar X.Zankişiyevanın "Dağlar oğlu - Baltik şahini" (1971) sənədli povestində; noğay F.Abdulcəlilovun "Güclülər ailəsi" (1950) povestində; abaza X.Jirovun "Oğul atası" (1970) romanında, K.Bratovun "Hay ver, qardaşım" (1967) povestində; lak (E.Kapiyevin "Qeyd kitabçası"); çeçen (L.Mütəllibovun "Tufana qarşı" (1972) povestlər və hekayələrində görmək mümkündür.

Müharibəyə həsr olunmuş Qaraçay nəsrinə gəldikdə isə biz onun əsas nümunələrini nəzərdən keçirərkən qeyd etdik ki, bu mövzuya müraciət Qaraçay yazıçılarının əvvəlki dövr yaradıcılığının inkişafı əsasında ortaya çıxmışdır. Tarixi və müharibə mövzusuna həsr olunmuş nəsr əsərlərinin poetikasının bəzi tərəfləri Qaraçay ədəbiyyatşünasları A.Qarayeva, S.Akaçiyeva, N.Kaqiyeva və başqaları tərəfindən öyrənilmiş, hətta S.Akaçiyeva 1980-ci ildə nəşr etdirdiyi "Qaraçay romanı. Janrın təşəkkülü və inkişafı" monoqrafiyasında ayrıca fəsildə "Qaraçay romanının poetikası"nı nəzərdən keçirmişdir. Belə mövzu Qaraçay romanlarının ilkin mərhələdəki süjet xətti olaraq götürməklə özündə folklor təsvirini bədii-şüurun mənbəyi olan süjet və kompozisiya müstəvisində axtarışlar aparmaqla müəlliflər getdikcə əsərlərini yeni keyfiyyətlərlə zənginləşdirirdilər.

İnqilabi-tarixi mövzulara həsr olunan romanlarda ("Dağlarda səs", "Böyük Qaraçayda", "Dan ulduzu" və s.) süjetdə qaraçaylılar arasından çıxan inqilabçı obrazlarının əsas xüsusiyyətləri açılırdısa, "İllər və dağlar" tarixi-bioqrafik romanında sinfi mübarizənin gizli düşmənlərlə aparıldığı əks olunur və bu xüsusiyyət əsərin arxitektonikasına ustalıqla daxil edilirdi. Roman müəllifinin ustalığı özünü həm də onda əks etdirirdi ki, məsələn H.Bayramukova təhkiyəni burada hadisələr arasındakı əlaqələrin pozulması əsasında yox, bir süjet xəttindən digərinə keçid şəraitində yox, məntiqi ardıcıllıqla qura bilmişdir. "Əmanət", "Qisas", "İki zaman" kimi hərb mövzusuna həsr olunmuş romanlara gəldikdə isə bu ilk növbədə əsərlərin bədii problematikası və vəzifələri ilə, - yəni hadisələri və insanların tarixi taleyini müharibə və sülh şəraitində əks etdirməklə bağlı idi. Yanaşma və təsvirlər müxtəlifdir. Məsələn, M.Bayçorovun "Böyük Qaraçayda" romanı uğurlu kompozisiya quruluşuna malik olduğu halda Qaraçay romanlarının bəzilərində biz ("Dağlarda səs") süjetin böyük sürətlə hərəkətini müşahidə edir, digər bir qismində ("Qisas qılıncı") onun aramlı inkişafının şahidi oluruq.

Qaraçay yazıçılarının janr-üslub axtarışları həm də dil ilə bağlı gedirdi. Belə ki, 1950-1980-ci illərdə Qaraçay romanı inkişaf etdikcə xalq poetik dili xəzinəsindəki təzə-tərlikdən istifadə edilməklə janrın dil imkanları daha da zənginləşirdi. Bu dövrdə Qaraçay romanının dili fərdiləşməklə, qəhrəmanların xarakterinin mahiyyətinin, onların əsas xüsusiyyətlərinin, davranış və hərəkətlərinin açılmasında mühüm mahiyyət kəsb edir. Qəhrəmanların nitqində canlı dialoq, daxili monoloq və s., dağlıların nitqindəki spesifik and formalarından istifadə xüsusi yer tutur ("Dağlarda səs").

Qaraçay romanında portret mühüm rol oynayır. Bu, "Böyük Qaraçayda", "İllər və dağlar" və "Qisas qılıncı"nda xüsusilə görümlüdür. Bundan başqa "Qisas qılıncı"nda Culduz, "Dan ulduz"unda Fatimə, "Dağlarda səs"də Nəzifət, "Qara sandıq"da Badimat, "Böyük Qaraçayda" Mukuyat, Zəhrət və Ölməz, "İki zaman"da Bela obrazlarının portret xarakteristikası diqqəti daha çox cəlb edir.

Qaraçay romanında ("Dağlarda səs" və "İki zaman") insanın təbiətlə əlaqələrinə də xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. "Qisas qılıncı" romanında insan təbiətlə paralel bir sıra təşkil edir. O.Xubiyevin "Əmanət" romanının üçüncü kitabında isə biz simvolik paralelizmlərlə daha çox rastlaşırıq.

Qaraçay romanında ("Əmanət", "İki zaman", "Qisas qılıncı", "Dan ulduzu", "İllər və dağlar" və s.) lirik ricətlərə, epik ənənə ilə lirik vüsətin birləşməsinə daha tez-tez rast gəlirik. Belə məqamlarda müəlliflər öz qəhrəmanlarının taleyi haqqında daha çox düşünür, fikirlərə dalırlar. Eyni zamanda bu romanlardan bəzilərində bədii dil vasitələrindən uğurlu istifadə də diqqət çəkməkdədir. Dil materiallarından istifadənin bu əsərlərdə məzmuna hopdurulması məhz belə vasitələrdən yararlanma prinsiplərinə söykənir və bədii ədəbiyyatın spesifik vəzifələri ilə xarakterizə və izah olunur. 1950-1980-ci illər romanlarından bəzilərində (məsələn, "İki zaman") hadisələr bir-birini sürətlə əvəzləyir. Burada lakoniklik, əsərin obrazlı dili, hərbi hadisələrin dərindən ümumiləşdirilməsi kimi məqamlar janrın təqdimatını daha maraqlı məcraya yönəldir. Bu romanda atalar sözü, zərbi məsəllər, metaforalar, müqayisələr, paralelizmlər, müharibə dövrünün məhsulu olan söz və söz birləşmələrini daha çox yaddaşlarda daşlaşdırmışdır.

"Dağlarda səs", "Qisas qılıncı" və başqalarında çoxsaylı üslubi fiqurlar, milli məişət, xarakter, psixologiya, geyim və mətbəx mədəniyyətini bildirən epitetlərdən genbol istifadə olunmuşdur.

Nəzərdən keçirdyiimiz dövr Qaraçay romanında ("Dan ulduzu", "Qara sandıq", "İllər və dağlar", "Dağlarda səs", "Böyük Qaraçayda", "Qisas qılıncı", "İki zaman" və s.) folklor nəğmələrindən nümunələrin təqdimatı bu əsərləri xalqa daha yaxın və oxunaqlı etmişdir. Belə nəğmələrdə əməkçi insanların ağır taleyi, onlara qarşı edilən haqsızlıqlar, ədalətsizliklər əksini tapmışdır. Bəzən romanların infrastrukturuna daxil edilən xalq inancları nümunələri, nağıllar roman süjetində qaraçaylıların psixologiya və xarakterlərini əks etdirmək baxımından istifadə edilmişdir. Məhz bu tipli elementlər Qaraçay romanının özünəməxsus bədii aləmini yaratmışdır. Bundan başqa Qaraçay romanlarında Nəsr Xoca lətifələri, Nart eposunun elementlərindən və s. də geniş istifadə olunmuşdur. Qaraçay romanlarında kifayət qədər geniş planda ("məsələn, "Dan ulduzu"nda) biz Tanrıya (Teyri) müraciətlərlə də rastlaşırıq.

60-70-ci illər Qaraçay romanlarında ("İllər və dağlar") nəğmələrdən istifadə ardıcıl xarakter alırdı. Burada "Qanamat" "Biynöger", "Candar" kimi qəhrəmanlıq nəğmələri daha geniş təqdim olunmuşdur. Bir sıra hallarda tarixi nəğmələrdən də romanlara fraqmentlər daxil edilmişdir. Bəzi romanlarda ("Dağlarda səs", "Böyük Qaraçayda", "Dan ulduzu" və s.) Tatar xan, Biynöger və s. nəğmələrdən nümunələrə yer verilmişdir. Digər qism romanlarda müəlliflər əsərin aparıcı obrazları olan Nart batırlarını, yaxud Qaraçay-malkar nağıllarının qəhrəmanlarını Açemez, Yeryüzmək, Qarabatır, Çora kimi adlandırırlar.

Qaraçay romanlarının poetikasının xarakterik xüsusiyyəti onların süjetində müsbət qəhrəmanların atını öz yaxın dostu kimi dəyərləndirməsidir. Qaraçay eposunda bu atlar müxtəlif adlar altında - Sadak, Yelquş, Toru, Tülpar və s. kimi təqdim edilmişdir.

Qaraçay romanları xalq milli uşaq oyunlarının - aşıq-aşıq, daş atma, ox atma, güləş, sıbızqı alətində (Qaraçay milli musiqi aləti) çalmaq, milli və dini bayramların keçirilməsi (məsələn, Qurban bayramı), qəhrəmanların milli toy geyimlərinə, belindəki qızılı kəmər, başındakı ağ ipək yaylıq, sinəsindəki qızılboyunbağı və s. təsvirinə də kifayət qədər yer ayırmışdır.

1950-1980-ci illər Qaraçay ədəbiyyatının inkişafı həm də aparıcı sənətkarların fərdi yaradıcı üslubunun formalaşdığı dövr kimi nəzərdən keçirilməlidir. Roman janrına müraciət etməklə, onlar ictimai həyatda baş verən dəyişiklikləri diqqət mərkəzinə çəkə bilmişdilər. Qaraçay müəlliflərinin həmin dövrki bədii axtarışlarında insanın daxili aləminin ətraflı şəkildə təsvir olunmasına cəhd, həm də həmin dövrə qədər yazıçı baxışlarında təsvir obyektinə düşmədiyindən fərqli rakurslardan işıqlandırılmış və Qaraçay nəsri yeni emosional məzmunla doldurulmuş, zənginləşdirilmişdir. Subyektiv başlanğıcla müşayiət olunan bu proses əsl bitkin xarakterlərin yaradılmasına kömək etməklə həyatda mövcud tipləri təsvir mərkəzinə çəkə bilmişdir. Qaraçay nasirlərinin roman qəhrəmanları insan ağrılarını, onun mənəvi tələblərini, ona olan inamı daha güclü şəkildə ifadə etmişdir. Sənətkarlar bu dövrdə öz qəhrəmanlarının daha çox mənəvi problemlərini həll etməyə, onları müxtəlif tipli həyat situasiyalarına salmaqla sınaqdan keçirmiş, parlaq milli xarakterlər yaratmağa səy göstərmişlər.

Ədalət.-2018.-26 aprel.-S.6.