TÜRK TOPLUMUNDA QADININ
YERİ VƏ DƏYƏRİ
AYNUR TALIBLI,
TARİX VƏ
MƏDƏNİYYƏT
ARAŞDIRMAÇISI
Azərbaycan Türk Oğuz yurdudur və biz qədim tarixə malik olan Oğuz
Türkləriyik. Biz Türklərin
tarixində qadın, xatun və ya
xanım dəyərli
və əvəz olunmazdır. Dünya tarixinin
səhifələrini aramla
incələsək türklər
qədər qadına
dəyər vərən,
qadını ucaldan ikinci bir millətin
olmadığını açıq-aydın
görərik. Bu gün bu yazımda
sizə digər toplumlarda, millətlərdə
qadının yeri ilə türk millətində və türk toplumunda qadının yerini müqayisə edəcəyəm.
Öncəliklə onu qeyd etmək istərdim ki, ailə bu
gün olduğu kimi əski türklərdə də önəmli və önəmli olduğu qədər də dəyərlidir. Türklərdə ailənin təməlini qadın təşkil edir. Türk qadını ailəsində
söz sahibi olmuş və ərinə igidinə daima dəstək olmuşdur. Bu hələ milatdan öncə də belə idi. Avropada, Afrikada, Ərəbistanda qadınlar
kölə kimi satılsa da türk qadını daima hürr azad olmuşdur. Qədim türklərdə qadın
ailədə söz sahibi olduğu qədər siyasi və iqtisadi əlaqələrdə, dövlətin
idarəsində də
söz sahibi olmuşdur. Qadınlar gözəl qılınc
oynadar, at minər və güləşərdilər.
Qadınlar savaşda da
iştirak edərdi.
İndi bunu oxuyanların çoxu mənim irqimi övdüyümü
zənn edəcəklər,
amma bu gərçəkdir
və bu gərçəkləri mən
sizə tarixi qaynaqlarla bildirəcəyəm.
Qədim
Türk atalar sözündə belə deyilir: "Birinci zənginlik sağlıq, ikinci zənginlik yaxşı qadındır".::: Türklər qadına yüksək dəyər verir demişdik və bunu qədim türklərin tək evlilik etməsində də görürük. Yəni bir qadınla evli olduqları zaman ikinci bir
qadın almazlardı.
Hun türkləri dönəmindən
başlayaraq qadın kişi ayrımı
edilməzdi. Hunlarda qadını kişinin
tamamlayıcısı sayılır
və qadınsız heç bir şey edilməzdi. Hətta elə ki, Kağanın əmirnamələrində "Xaqan buyurur" ifadəsi yalnız yer alırdısa və Xaqanın Xatununu, yəni xanımının adı
qeyd edilməsə o, əmirnamə keçərli
olmazdı, qəbul edilməzdi. Yabancı ölkələrin elçiləri yalnız xaqanın hüzuruna çıxmazdılar. Elçilərin
qəbulu əsnasında
xatunun da xaqanın yanında olması mütləq idi(1). Bəzən də xatunlar təkbaşına elçiləri
qəbul edirdilər.
Örnək olaraq Avropa
Hun ölkəsinə gələn
elçilər Atillanın
xanımı Arıq
Han tərəfindən qəbul
edilir və dövlət işləri
ilə əlaqədar
görüşürdülər. Qəbul törənlərində, ziyafətlərdə,
şölənlərdə xatun xaqanın sol tərəfində otururdu.
Siyasi və idarə görüşləri dinləyər
və fikirlərini söyləyərdi. Türkiyəli
yazar Gökalp bu mövzunu belə qeyd edir: "Əski irqlərin heç biri türklər qədər qadına haqq verməmiş və sayqı göstərməmişdir"(2). Göktürk və Uyğurlarda
da xaqanın xanımı xatun dövlət işlərində
əri ilə bərabər söz sahibi olmuşdur. Hunlarda olduğu kimi onlarda da
əmirnamələr yalnız
xaqanın adına
deyil, "Xaqan və Xatunun namına" deyə ortaqlaşa imzalanmaqdadır.
Ailə içində
də qadın yüksək söz sahibi olmuşdur(3). Asiya Türklərində Göktürklərin tarixi
və yaşamları
ilə əlaqədar
ən önəmli qaynaq Orhun kitabələridir. VII yüz
ildən başlayaraq Orhun Kitabələrində
dövlət işlərini
bilən "Katunlardan"
yəni xatunlardan söz edilir. Orhun kitabələridə də
Xaqan və Xatun buyurur sözləri
ilə başlayır.
İslamdan öncə
də Türk qadınlarına verilən
önəmlə əlaqədar
çox mənbələr
var, bunlardan biri də hələ
İslamdan öncə
İtil (Volga) Bulqarlarını
səyahət edən
İbni Fadlan, öz əsərində türk toplumunda qadının yerinin heyrətləndirici olduğunu
etiraf etməkdə və heyrətləndiyini
gizlətməməkdədir. Fadlan, xatunun hökmdarın yanında oturduğunu bunun türklərin adəti olduğunu qeyd edir. Türk qadınının əsla
kişilərdən qaçmadığını
qeyd edir. Başqa biz ərəb səyyahı İbn Batu belə yazır: "Burda qəribə bir hala şahid oldum ki, o da
Türklərin qadınlarına
göstərdiyi hörmətdir.
Burda qadınların qiyməti
və dərəcəsi
kişilərdən daha
üstündür"(4).
Eyni zamanda bu yazdıqlarımı qədim Türk dastanlarında da açıq-aydın görə
bilərik. Dastanlarda qadın kişinin
güc və ilham qaynağı olduğu bildirilir. Bizim milli dastanımız olan "Kitabi-Dədə Qorqud" hekayələrində
də buna rast gəlirik. Örnək olaraq "Dəli Domrul hekayəsində"
Domrul canının yerinə öz canını verməyə
razı olacaq birini bulmağa çalışır və
bunu qadında tapır, qadını ona heç çəkinmədən "canını
verəcəyini" söyləyir.
Eyni zamana qədim Türklər öz soylarından olan qadınlarla evlənməyə üstünlük
verərdilər və
bu Türk ata sözümüzde belə qeyd edilir: "Ey Türk oğlu Suyu çaydan qızı soydan al(5). Bunun səbəbi yazının
əvvəlində də
qeyd etiyim kimi Türk qadının cəsarəti
ve şərəfli olmasıdır. Türk qadını
daima at belində əlində qılınc
və savaşda birincidir. Yenə Dədə Qorqud dastanımıza baxsaq, hekayələrdən "Bamsı
Beyrək" hekayesinde
yer alan Banu Çiçək, bunun ən gözəl
örnəklərindən biridir(6). Bir başqa örnək Selcan Xatundur. Selcan xatun düşmənin gecə ərinə basqın etməsindən şübhə etməkdədir.
O ərinə xəbərdarlıq
edər və savaş başlayar. Mücadilə sırasında ərinin
atı yaralanar. Savaşa hazır bir şəkildə kənarda gözləyən
Səlcan Xatun atını düşmənin
üstünə sürər
və onu qılıncından keçirər(7).
Türk qadınının qəhrəmanlığı
yazmaqla bitməz. Türklərin xatunlarına verdiyi dəyəri sizlərlə
tarixi bilgilərə əsaslanaraq bölüşdüm.
İndi gəlin digər irqlərin qadınlara verdiyi dəyəri incələyək. İlk öncə
ingilislərlə başlayaq.
İngiltərdə XI yüz ilə
qədər ərlər
arvadlarını sata bilirdi. Xiristianlar isə qadına
şeytan gözü ilə baxmışlar.
Yenə İngiltərədə qadın
murdar varlıq sayıldığı üçün,
İncilə əl vurmurdu. Qadınlar İnciloxumaq haqqına
Hanri dövründə
(1509-1547) sahib oldular. İngilis
keşişi Dourun Westminister kilsəsindəki
nitqindən "Bundan
yüz il
öncəsinə qədər
qadın kişinin süfrəsində oturmaq
haqqına sahib olmadığı
kimi, söz soruşulmadan danışması
da qadağan idi. Kişi başının üstündə böyük
odun parçası asardı, lazım gəlsə qadını cəzalandırmaq üçün
onu istifadə edərdi. Oğlan uşaqları isə analarına ev
içində xidmətçi
qadından yuxarı dəyər verməzdilər.
Çinlilərdə qadın insan
sayılmazdı və
ona ad belə verilməzdi. Qız uşaqlarına ad verilməz,
bir, iki, üç deyə çağırılırdı(8). Həyatı boyunca bir kişinin yönətimində
yaşamalı idi.
Qadın
xidmətçi sayılır,
əri və uşaqları ilə eyni süfrədə otura bilməzdi. Ayaqda durub onlara
xidmət etməli idi(9). Farslarda qadın kişiyə itaət etməyə məcbur edilirdi. Bir kişinin birdən çox qadınla evlənməsi normal idi.
Qan bağlılığının
nigaha mane olmaması səbəbi ilə Sasani İranında farslar anaları və bacıları ilə nigaha girə bilirdilər, hətta buna təşviq edilirdi(10). Cahiliyyə ərəblərin də qız uşağı diri-diri gömülməsi bir gerçəkdir. Qız uşağına
sahib olmaq şərəfsizlik
hesab edilirdi. Buddizmin qurucusu budda isə ilk başlarda qadınları dinə qəbul etməmişdir.
Əski yunanlarda qadının bir dəyəri yoxdur. Əşyalardan
fərqsiz olan qadın digər mallar kimi satıla
və miras kimi bağışlana bilirdi(11).
Slavyanlarda (ruslarda) qadın
əşya kimi qiymətləndirilir.
Zodruga deyə
adlandırılır. Slav ailəsində uşaqlara
da əsir kimi baxılır. Ruslarda qadı nəri ilə bərabər gömülür. Rus hökmdarlarının,
yaxın adamlarının
gözü önündə
xalqdan cariyələrlə
münasibət yaşayırdı.
Sizinlə digər millətlərdə qadına verilən dəyəri paylaşdım. İndi əminliklə hər zaman Türk milləti qədər qadına dəyər verən ikinci bir millətin olmadığını çəkinmədən yenidən qeyd edə bilərik. Azərbaycan Türk yurdunda və bütün Türk məmləkətlərindəki igidlər atalarımızın xatunlarına, xanımlarına verdiyi dəyəri yenidən qadınlarına verməli və Türk qadınını uca tutmalıdırlar.
Ədalət 2018.- 16 avqust.- S.13.