TOPONİMİK RƏVAYƏTLƏR

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

(əvvəli ötən saylarımızda)

Nemesin kələsəri

1956-cı ildə Yuxarı Seyidəhmədli kənd orta məktəbində oxuyarkən bizi Şükürbəyli kəndinə pambıq yığmağa aparmışdılar. O zaman yuxarı sinif şagirdlərini məhsul bol olan, lakin işçi qüvvəsi çatışmayan briqadalara köməyə aparırdılar. Biz də Şükürbəyli kəndində Voroşilao adına kolxoza kömək edirdik. Burada pambıq sahələrinin arasında bir topa üzümlük varıdı. Bizə dedilər ki, bu üzümlüyü almanlar salıblar. Sonralar həmin üzüm sahəsinin bir hissəsini məhv edib yerində pambıq əkiblər. Bir topası isə qalmışdı.

Şükürbəylinin yaxınlığından axıb keçən Quruçayın sahillərində bulaqlar qaynayırdı. Almanlar həmin bulaq sularını arxlarla bura gətirmişdilər. Onlar bu su ilə əkin sahələrini suvarırdılar.

Mən gözümnən gördüm. Üzümlüyün sahəsi o qədər də çox deyildi. Hər tənəyin dibinə ağac basdırmışdılar. Kələsərin içi və ətrafı tər-təmiz idi. Ətrafda isə çiy kərpicdən evlər tikilmişdi.

Cavan uşaqlar idik də X sinifdə oxuyurduq. Getdik oradan üzüm salxımlarını qırıb yedik. İri gilələri varıydı, özü də çox şirin və dadlıydılar. Müəllimimiz dedi ki, bura vaxtı ilə nemeslərin kələsəri olub. Elə yerli camaat arasında da həmin yer "Nemes kələsəri" adlanırdı. Kənd uşaqları belə bir şer parçası söyləyirdilər:

Nemesin kələsəri,

Artıb barı-bəhəri.

Bir yanda çaxır tuluğu,

Bir yanda meyvələri.

Lələağacı kəndi

Deyilənə görə Lələ yüksəklikdən əl ağacını atarmış, hara düşsə, oranı özünə qonalqa seçərmiş. Bir dəfə sazlı-söhbətli Şirvan ellərini gəzəndə atdığı ağac Zərdab bölgəsinə düşüb. Bir müddət orada çöskülənən Lələdən sonra ora bir el dayağı olub. İndi Lələağacı adlanır.

Lələ qəbri

Deyilənə görə Lələ Qarabağın dilbər guşələrindən olan Qarabulağın Araz yaxasında dünyanı tanıyıb. Kimsəsiz olduğu üçün cəlayivət düşüb, oba-oba oymaq-oymaq yer üzünü gəzib. Əsas qonalqası Lələ dağı olub. Qış aylarında isə Arğalı künbəzində (bu türbə Füzuli rayonunun Əhmədallar kəndindədir), ondan xeyli aralı Şeyx Babi Yaqubun məqbərəsində (bu məqbərə Füzuli rayonunun Babı kəndindədir) qışlayıb. Bu ərazidə çox dövran qurub, çox şülənlər yeyib. Haram yeyib harınlayanlara qəzəblənib. Sözünü birbaşa deyib:

Lələyəm, Babı haray,

Arğalı, Babı haray.

Haram çox aşdı-daşdı,

Boş qaldı qabı, haray!

Elə dünyadan köçəndə də Qarabulağın (indiki Füzulu rayonu) Əhmədallar kəndindəki Arğalı qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Lələnin qəbrinin üstünə arğalının ("Arğalı" həhşi dağ qoçu deməkdir. F.Ş.) hüdür daş abidəsi qoyulub. Lələ qəbri, Aşıq qəbri adı ilə tanınan bu yer ocaqdır, pir kimi insanların ziyarətgahına çevrilmişdir.

Həmin vaxtdan bir bayatı dillər əzbəri olub:

Lələ, yerin Arğalı,

Mələməz ay arğalı.

Kəsəkəs meydanında,

Namərd qaçar, ər qalı.

Ləmbəran-ləmbə aranlı

Qarabağda tənbəl, bivec, ərincək adamlara ləmbə deyillər. Qonşu kəndlərin əhalisi yayın cırhacırında istidən qorunmaq üçün mal-qaralarını da götürüb aranı tərk edər, yaylaqlarda binə qurarmış. Soyuqlar düşəndə isə arana dönərmişlər. Ləmbəranlıların yaylaq-qışlaqla araları yoxuymuş. Ətraf kəndin camaatı onları bu xüsusiyyətlərinə görə qınayır və ləmbə aranlılar deyə çağırırlar.

Arğalı yurdu

Arğalı yurdu qədim-qayım Qarabağın Arazbar qəzasında yerləşirdi. Orta çağlarda ara savaşları zəminində əhalisi köçürülüb. Hazırda kəndin yerində Qazaxlar və Əhmədalılar yaşayış məntəqələri bərqərardır. Arğalı kəndində XIII yüzildə türbə inşa olunub. Hazırda türbə "Arğalı türbəsi" adlanır. XVII yüzil el şairi Lələ deyir:

Lələ, yerin Ərğalı,

Mələməz ay Ərğalı.

Kəsakəs meydanında,

Namərd qaçar, ər qalı.

1727-ci ilə aid Osmanlı qaynağında yazılır: "Arazbar qəzasına tabe olan Arığəli kəndi. Heç kimin yaşamadığı bu kənddə (kənardan gələn) rəiyyətlər çəltik əkb-becərirlər. Dənli bitkilərdən əldə edilən gəlir 12.000 ağça".

Orta çağlarda Xudafərin körpüsündən Arğalıya qədər yol uzanırdı. Bu yol "Arğalı yolu" adlanırdı.

Cəbrayıl rayonu

Qara dərə

Karxulu kəndinin ərazisindədir. Bəziləri belə hesab edirlər ki, dərənin torpaq örtüyü qara rəngdə olduğuna görə oronim belə adlandırıilır. Əslində isə burada "qara" sözü rəng yox, böyük mənasındadır. Dərə iriliyinə, böyüklüyünə görə belə adlandırılmışdır. Bu dərə çoxlu savaşların şahidi olub. Bura çox igidləri qan-qadadan qurtarıb. Çox ordular bu dərədə sığınacaq tapıb. Dünyagörmüşlər bu dərə barəsində bir ağız bayatı da söyləmişlər:

Bu dərədə ordu var,

Ordu köçüb, yurdu var.

Bu dərədən qorxuram,

Adamyeyən qurdu var.

Lələ təpəsi

Nüzgar kəndinin ərazisində hündür bir təpədir. Yerli camaatın dediyinə görə təpə el şairi Lələnin adı ilə bağlıdır. Deyillər Lələ yaz-yay aylarında bu təpədə çardaq qurub oada yaşam sürərmiş. Bayatılarının birində Lələ deyir:

Lələnin çardağı var,

Gümüşdən bardağı var.

Lələ gedib-gəlməsə,

Bil ki, yolda yağı var.

Şəhrəbanı ocağı

Nüzgar kəndinin ərazisində müqəddəs bir ocaqdır. Yerli əhali buranı müqəddəs sayır və ziyarət edirlər. Kənd ağsaqqallarının dediyinə görə Şəhrəbanı xanım nurcamal, pürkamal bir din adamı olmuşdur. Hələ sağlığında camaatın böyük hörmətini qazanan Şəhrəbanı həm el ağbirçəyi, həm də ağır nəfəsli bir şəxs kimi tanınırmaş. O, kənddə küsülüləri barışdırar, ən müşkül məsələləri yoluna qoyurmuş. El arasında indi də bir deyim işlənməkdədir:

Ay Şərəbanı, Şərəbanı,

Abad elədi xarabanı.

Hunkuş yalı

Nüzgar kəndinin ərazisindədir. Deyillər ki, burada eramızdan əvvəl I minillikdə hun tayfaları məskən salmışlar.

Hunlarla bərabər burada həm də kuş tayfası məskunlaşmışdır. Yalın adı hər iki tayfa adının birləşməsi nəticəsində yaranmışdır.

Miranşah yoxuşu

Nüzgar kəndində qərarlaşan bu yoxuşu Əmir Teymurun oğlu Miranşahın adı ilə əlaqələndirirlər. Yerli sakinlər belə nəql edirlər ki, XIV yüzilin 70-ci illərinin sonunda Əmir Teymur monqolların Səmərqəndə hücumu ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanı, o cümlədən də Qarabağıtərk etmiş, burada hakimiyyəti oğlu Miranşaha tapşırmışdır. Miranşah Cəbrayılın bir sıra döyüş üçün əhəmiyyətli yerlərində düşərgələr saldırmışdır.

Nüzgar kəndindəki öz adı ilə bağlı yerdə də Miranşahın düşərgəsi olmuşdur. Onu bu yerlərdə qəddarlığına görə "Maranşah" (ilan-şah) adlandırırdılar.

Tap düzü

Tap düzü Çapand kəndində qeydiyyata alınmış oronimlərdən biridir. Qarabağda tap "su çıxmayan düz yer", "düzən yerdə təpə", "dağ döşündə düzənlik", "dağ düzənliyi" mənalarında işlədilir. Çapand kəndində mövcud olan bu düz coğrafi relyeflə bağlı olaraq belə adlandırılmışdır.

(ardı gələn sayımızda)

Faiq ŞÜKÜRBƏYLİ,

Tədqiqatçı-etnoqraf

Ədalət 2018.- 25 avqust.- S. 4.