Milli iftixarımız
Sabir Rüstəmoğlu
(Məmmədov),
ADPU -nun Ağcabədi
filialının
dosenti, AYB və AJB - nin üzvü
(əvvəli
ötən sayımızda)
1918- ci il dekabrında Andranikin rəhbərliyi ilə
ermənilər Arazın bu tayına keçdilər. Abbasqulu bəy türklərə xəbər
göndərdi ki, ermənilər hücuma keçirlər
bizim köməyimizə gəlin. Bu
işdə Məhərrəm və İsmayıl fəal
iştirak edirdilər. Camaat düşməndən
qurtulmaq üçün Böyük Vediyə,
Şahablıya və Qəmərliyə qaçdılar.
Ermənilər Şahablıya hücum edib ot
tayalarını yandırdılar.
Aşıq Cəlilin də başına müsibət gətirərək
öldürdülər. Abbasqulu bəyə xəbər göndərdilər ki , daşnaklar kəndə girdilər və kəndli
od - alova bürüdülər.
Aşıq
Cəlil qurban getdi vətənə,
Səda
düşdü, səs yayıldı yetənə,
Can demədi
yoldan, üzdən ötənə.
Şimşək
olub bircə anda çaxdılar,
Diri -diri yandırdılar, yaxdılar.
Nəsibə
xanım deyir: Ah - nalə ərşə qalxdı və
adımı unutdum . Arzu və
istəyim öldü. Fələk taleyimi
böldü. Yarısı həsrətə
düşdü, yarısı isə bu işə
güldü. Daşnaklar "balta" və
"nizə" ilə üstümüzə gəldilər
və öldürüb - odladılar bizi və
üstümüzə gəlmədiniz. Xəyalım
dolaşdı, namərdə rast gəldim və onun gülləsinə
tuş oldum. Torpağım və adım
getdi, ona görə də, ağzımın dadı da onunla
getdi. Bu dərdən əlimdə qələmimdə
ağladı Mirzə Bağır öz gündəliyində
Vedibasar torpağında erməni daşnaklarının
törətdiyi faciəni xatırlayaraq yazır:
Adamlarımızın başına min bir müsibət
açdılar. Hamını qılıncdan keçirdilər.
Bütün kişiləri öldürdülər.
Dəhazda, Çiməndə, Keşişdağda, Kərkabda,
Qədirlidə, Şahabda qan su yerinə axdı. "Van" la "Sasun" qəflətən
hücum etdilər kəndlərimizə.
1919- cu ildə düşmən Naxçıvana
daxil oldu. Düşmənlər Dolxanovun
(daşnak qoşunlarının polkovniki)
başçılığı ilə Böyük Vediyə
daxil oldular və azərbaycanlıları qovub evlərində
erməniləri yerləşdirdilər. Müsəlmanlara
zülm verirdilər. Daşnak Doluxanov
burada böyük müqavimətə rast gəldiyi
üçün yolunu Dərələyəzə saldı.
Dərələyəzdə xeyli vəhşiliklər
törətdi. Kəlbalı xan gələnə
qədər hər tərəfi oda qərq etdilər. Vətən övladları rəşafətlə
döyüşərək daşnakları torpaqlarından
çıxartdılar. Dəmirçidən
Dəvəliyə tərəf Kəlbalı xanın
adamları erməniləri qovdular. Doluxanovun
cəllad dəstəsi məğlubiyyətə uğradı
və Dolxanov daşnakların generalı olan Bekprimovu köməyə
çağırdı. Gah onlar
Naxçıvanla sülh bağlamaq istəyir, gah da qan
tökürdülər. Avşar kəndində
yüz nəfəri qətlə yetirdilər. Avşar kəndində törədilən fəlakət
Abbasqulu bəyə çatdı və o, "Mübariz dəstə"
si ilə onların harayına gəldi və düşmənə
zərbə vurdu.
Abbasqulu bəy papağını, arvadını, xan
atını, torpağını qeyrətlə qorudu. Vedi
üçün canını fəda etdi. Abbasqulu bəy erməniləri susdurdu, ancaq ermənilər
ingilislərlə birləşərək
Naxçıvanı və Qəmərlini bir-birinə qatdılar.
Ermənilər Qanzak, Şərur, Dəhnə və
Ordubadı da qarışdırdılar. Bu
torpaqları ermənilərin fitfası ilə ingilislər"Hakəzə
yerlər" adlandırdı. (İngilis
qoşunlarının Ali Komissarı V.Haskelin1919- cu ildə Azərbaycan
Cumhuriyyətinə təqdim etdiyi layihədə Vedibasar
mahalını, Naxçıvanı və Şərur - Dərələyəzi
birlikdə neytral zona hesab etmişdir.)
Cəsur
Abbasqulu bəy Şadlinski onların hamısına cavab verdi və bildirdi ki, bu torpaqlar bizimdir. Rusun, ingilisin və erməninin bu torpaqlara
qarışmağa heç bir haqqı yoxdur.
Qızın gözü önündə ermənilər
anasını tikə-tikə doğrayır və
atasını tonqala atıb yandırırlar. Qardaşının
doğranılaraq atılmış əl - ayağı
gözü önündədir. Bacısını
lüt soyundurub başına yüz oyun açaraq
öldürdülər. Indi yetim tifil
qız qalıb ortalıqda. Ona ancaq
Abbasqulu bəy və bir də Yaradan kömək edə bilər.
Bu hadisədən sonra şairənin yadına gölləri,
yemlik, salmanca, çobanyastığı ,
qantəpər, acı biyan, baldırğan
yığdığı anlar düşür. Fatma
nənəsini xatırlayır.
Qaraxaca, Canaxcıya və Qədirliyə qan tökülürdü. Ermənilər
Böyük Vediyə hücum etməyə
hazırlaşırdılar. Bu hadisədən
Abbasqulu bəy xəbər tutdu. Başına
topladığı Vedibasar igidləri ilə erməni
daşnaklarına layıqli cavab verdi və
onları məğlub etdi. Bu döyüşdə Nəsrulla
və Usta Əhməd şəhid oldular. Ingilislər hiylə ilə Abbasqulu bəyi tutub
İrəvana apardılar. Geri dönən
Xəlil və Həbib Abbasqulu bəyi xilas etmək
üçün yollar axtarırdılar. Abbasqulu
bəy Xatısova "biz razılaşarıq" deyərək
onu aldatdı və xilas oldu. Onun yolunu
Hüseyn bəy və Məhəmməd xan səbirsizliklə
gözləyirdilər.
Erməni daşnakları Vedi üzərinə hücum
etməyə çalışsalar da Abbasqulu bəyin səyi
nəticəsində Vedililər qalib gəldilər. Dro və
Xatısov kimlər erməniləri hücuma hazırlayır
və Vedini işğal etmək istəyirlər. Abbasqulu bəy onların hamsını məhv etdi.
Ingilislərin fitvası və Dronun
başçılığı ilə Böyük Vediyə
yenə də hücum hazırlandı. Bu
döyüşdə Hüseynalı oğlu Oruc, Səfəralı,
Fərəməz bəy, Şadlinski, Heydər bəy,
Qaçaq Rəsul, Fərzəliyev, Əmir, Abuzər
qardaşları, Yetim Əli, Şəmsəddin bəy, Xəlil,
Cahanbəxş, İsmayılın oğlanları rəşadətlə
döyüşdülər Düşmən məğlub
oldu. Türk paşası Atatürkə Abbasqulu
bəy haqqında xəbər çatdırılır.
Atatürk onu Türkiyəyə vəzifəyə dəvət
etsə də,Abbasqulu bəy getmir və
Vedini qoruyur.
Ermənilər hər tərəfdən Böyük
Vediyə hücum edirdilər. Vedililərin köməyinə
Şərurlu Fətulla bəy və Şəmsəddin bəy
Mahmudbəyov (Şəmdin) gəldi. Bu
döyüşdə Mahmudbəyov Şəmsəddin bəy
həlak oldu. Mikoyan və Yefromov tələ
quraraq yenə də hər tərəfdən Böyük
Vediyə hücuma hazırlaşırlar. Abbasqulu
bəy kənd camaatını (qocalar, qadınlar, uşaqlar)
düşmən əlinə keçməsin deyə
onları Şərura tərəf getməsini məsləhət
bildi. Döyüşdə
Gümüş Məmməd, Zeynalabdin, Hacı Təhmasib, Məhərrəm
(Məşədi Məhəmməd oğlu Məhərrəm)
və başqaları şəhid oldular. "Mühacir
həyatı" bölməsində 1918, 1948,1952-
ci illərdə Qərbi Azərbaycan türklərini Ata
yurdundan qovulduğu, departasiya edilməsi, didərgin
düşdükləri göstərilir.
Əzilmişik
zaman-zaman,
Doğranmışıq
dilim-dilim,
Namərd
verməyibdir aman,
Qara geyib ayım, ilim.
Venidən
köçən elin fəryadını Nəsibə
xanım iki misra ilə belə söyləyir:
Bir el
köçür yuvasından, Vedibasar qəribəsəyir,
Ayrılığa göy ağlayır, göz
yaşları yerə dəyir.
Bəy oğlunun (Abbasqulu bəyin) xahişi ilə
körpünü açırlar. Zəngibasar, Vedibasar, Dərələyəz,
Şərur qaçqınları İran tərəfə
keçdilər (daşnakların caynağından xilas olma
qüçün). Hüseynalı kişinin
arvadı boylu idi. Uşağı
dünyaya gətirmək üçün ağrı çəkirdi.
Araz çayını keçmək
üçün camaat tələsirdi. Qadın
kolun dibində uşağı dünyaya gətirdi. Onun göbəyini çarıq bağı ilə
bağladılar. Yeni doğulan
uşağı Arazda çimizdidilər. Qarayanız
qız uşağı əmim oğlu Nicat doğuldu deyə
sevincini camaata bildirdi:
Araz doldu,
ağladı,
Dərd
köksünü dağladı,
O qədər
qaçqın gördü,
Könlü yara bağladı.
Onlar Ərəblər kəndinə sarı getdilər. Arazın
qırağında Ərəblər kəndinin
yanındakı "Sarı su" torpağında
dayandılar. Burada Zəngibasar, Çivə, Şərurlular
da Vedibasar camaatı ilə birgə idilər. Abbasqulu
bəy danışıq apardı. Xoyda,
Çorsda camaatı yerləşdirməyə
çalışdı. Sonra Bəydərvində
və Çayparada yerləşdirdi. Xoyda
günləri ağır keçdi. Əzət nənə
belə bir bayatı çağırdı:
Ulduz Vedi,
Ay Vedi,
Yoxdur sənə
tay, Vedi.
Ağrı
dağın qarından,
Saxla bizə
pay, Vedi.
Sonra Mərəndə köçdülər. Abbasqulu bəyin
sözü Mərənddə keçdi. Qaçqınlara
nəzarət edən Fərəməz bəy və
İbrahimbəy idi. Isgəndərlə İsfəndiyar
da ( İsgəndər və İsfəndiyar
Abbasqulu bəyin oğlanlarıdır) fəallıq göstərirdilər.
Qaçqınlar bir müddət Mərənddə
qaldılar.
"Vedimə
qaytarın, qaytarın məni" şeirində Nəsibə
xanım yurd-yuvasından didərgin
düşdüyünü -Vedi üçün fəryad
qopararaq aləmə səs salır:
Hanı o
bağçalar, hani o bağlar,
Hani o dərələr,
hani o dağlar,
Xəyala
dönübdu bəxtiyar çağlar,
Vedimə qaytarın, qaytarın məni.
1988 - ci ildə yenidən Vedidən qaçqın
düşənlərin geri qaytarmaq üçün Abbasqullu
bəy kimi igidlərin ortaya çıxaraq xalqı erməni
daşnaklarının zülmündən qurtararaq geriyə
dönmələrini dilə gətirir:
Hanı
Abbasqulu, hanı ərənlər,
Hanı dərdimizə
dərman verənlər,
"Az
qalıb, bir azca dözün" deyənlər,
Vedimə qaytarın, qaytarın məni.
Şairə
burada Ağrı dağını, Avşar, Şiddi, Xalisa , Dəvəli və Vedi kəndlərini
və bundan əlavə Əzət nənənin
bayatılarını, "Taharın armudu, Əsgərin
tutu" nu xatırlayaraq deyir:
Taharın
armudu, Əsgərin tutu,
Hər tərəf
sirr dolu, bir bağlı qutu,
İllərdi
gözlərim, yanağım sudu,
Mən də
o kənddənəm, o kənddən,qardaş.
"Zəfər görüşü" hissəsində
yenə də ermənilər Zəngəzur və
Naxçıvanı almaq istəyir. Nəriman Nərimanov
bolşevik qoşunları vasitəsi ilə erməni
daşnaklarını məhv edir. Daşnakların
sağ qalanları canının qorxusundan qaçıb gizləndilər.
Bolşeviklərin
tərkibində Mahmudbəyov ( Fərəməz
bəy Mahmudbəyov), Babayev və Səlimov da iştirak
edirdilər. Vəlibəyov
qaçqıqların geriyə - vətəninə
qaytarılması təklifini irəli sürdü. Camaat bu şəxslərə inanib geri qayıtmaq
istəmirdilər.
Hamı bir nəfər kimi Abbasqulu bəyə
inandığı üçün nümayəndə heyəti
Naxçıvandan Süleymanovu Abbasqulu bəyin yanına
göndərdilər. Nümayəndə heyətini Abbasqulu bəy
açıq ürəklə qarşıladı.
"Qırmızı tatar" adlı hərbi qüvvə
yaradıldı. Abbasqulu bəy də tabora rəhbər təyin
edildi. Şərurlu bir qızda 1920 - ci
ilin payızında (Əfruz) Abbasqulu bəyə məktub
yazıb onun "Qırmızı tabor" a qoşulmasın
icazə istədi. Abbasqulu bəy Əfruzu
tabora qəbul etdi (Əfruz Abbasqulu bəyə, Abbasqulu bəy
də Əfruza şeirlə məktub yazmışdı).
Abbasqulu bəyin komandalığı altında
"Qırmızı tabor" erməni
daşnaklarını məğlub edir. Və
bütün kəndlər, o cümlədən Vedibasar
rayonunun kəndi daşnaklardan təmizlənir. Düşmən qüvvələri darmadağın
edilir. Qızıl ordu da bu döyüşdə
"Qırmızı tabor" çulara yaxından köməklik
göstərirlər. Abbasqulu bəy öz
kəndlərinə və evlərinə gedir. Kəndi
gördükdən sonra ayrılıq anı sona
çatır:
Sənsiz
günüm il oldu,
Yanan
ürək, dil oldu,
Qoynundan
ayrı düşdüm
Beş
ayım min il oldu.
Abbasqulu bəyin
Komandalığı altında Şərur, Danzik
, Arazdəyən, Zəncirli, Çanaxçı azad
edildi. Yasonun dəstəsini
"Qırmızı tabır" darmadağın etdi.
Daşnakları İrəvana qədər
qovdular. Gorus, Mehri, Qafan daşnaklardan xilas edildi. Tabor Göyçə -Dilcanı da azad etdi. Abbasqulu bəyə Yusif, Məhərrəm bəy,
İbrahim, Yetim Əli yaxından köməklik göstərdilər.
Ermənilərin bolşevik maskası altında
azərbaycanlılara divan tutmasının üstü
açıldı və onlar məğlubiyyətə
düçar oldular.
1918- ci ildə Qars müqaviləsi bağlandı. Stalin və Mikoyan Azərbaycan xalqını hər
zaman daşnakların ayağına verdilər və azərbaycanlılar
yenə də daşnaklardan zərər çəkdi.
"Sınaqlı günləri yaşayan Vedim"
bölməsi "Aclıq illəri" və "Abbasqulu bəy
quruculuq illərində" başlıqları altında
şərh edilir. Qızı ac olan ana nə qədər
danışsa da, uşağı ovuda bilmir. Anası qıza deyir ki, atan Abbasqulu bəylə
qayıdıb gələndə nəsə gətirər yeyərsən.
Uşaq ağlayır. Ananın
nitqi qəfildən tutulur və dərdə dözməyərək
ölür. Uşaq bilmir ki, anası
ölüb onu qucaqlayıb ağlayır. Bu
hadisələrin şahidi Heydər oğlu Bilas kişidir.
Abbasqulu bəyin oğlu İsgəndər də
atasının yanında çalışırdı. Onlar Dəvəlidə kərpic zavodu işlədirdilər.
Bu iş Abbasqulu bəyə görə kiçik olsa da, ancaq
bəy işini bəyənirdi. "Məkr və xəyanət
" bölməsi "Daşnakların son hiyləsi",
"Ailə ilə halallaşma", "Xəlil
xatırlayır", "Pusqu", "Bəyin
ölümünə", "Camışbasanda matəm"
və "Böyük Vedidə dəfn"
başlıqlarından ibarətdir. Daşnaklar
"bolşevik" maskası altında gizlənərək
bütün bəd əməllərini həyata
keçirirdilər. Birinin arxasında
Nataşa xalası durur, digəri isə "Şeytan
Zakaryan" dır ki, hiylələrindən yaramaz xislətindən
əl çəkmir. Xəlil evdən
çıxanda yazdığı məktubu həyat
yoldaşına verib getdi. Abbasqulu bəyi Xəlil
və Talıbov müşayiət edirdilər. Onlar danışıq aparmaq üçün gedirdilər.
Xəlil yeni dünyaya gələn oğluna Nəriman
adı qoymuşdur. Xəlil söyləyir
ki, Abbasqulu bəy bizə tapşırmışdır ki,
camaatı başınıza yığıb əkin-
biçinlə məşğul olun. Camaatı aclıq
və səfalətdən bu yolla çıxarmaq olar:
Deyirdi biz
gərək sevək torpağı,
Ananı,
Vətəni, bir də bayrağı,
Anadan
doğulub, torpaqda öllük,
Sevinci Vətənlə,
bayraqla böllük.
Abbasqulu bəyi, Xəlili və Talıbovu gedərkən yolda pusquya salırlar. Atılan ilk güllə Xəlilə dəyir.
(ardı gələn
sayımızda)
Ədalət 2018.- 6 dekabr.- S.5.