ƏRDƏŞƏVİ KƏNDİ

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

və yaxud da Ardaşı, Ərdəşi, Ər evi və Ərdəşəvililər

(əvvəli ötən sayımızda)

Haçandan haçana özünə gələndən sonra gözlərinə bizlər görünsək:

- Neçə ildi harada itib batmısınız?! Haradasınız bu neçə illərdi?! Dağlarsız, dərələrsiz necə dözmüsünüz?! - deyə pıçıltısı dərəaşağı çözələnərək uzaqlaşıb eşidilməz oldu.

Gileyli, güzarlı dağlardan dərəyə enirəm. Sanki, dərələr məni sıxıb, sıxıb birdən çəkilir. Qara dumanın hikkəsi də bir yandan, elə bil o da küsüb bizdən, qisas alır bizdən. Barışmaq istəmir, o da qaçıb sürünə-sürünə dağı aşır, görünməz olur.

Təbiətdə nə varsa hamısı bir-bir bizləri qınasalar da, ixtiyar sahibidirlər. Haqlıdırlar. Hələ üzümüzə desələr ki, "Harada itib batmısınız?! Yağı düşmən 26 ildir ki, sinəmizdə at oynadır. Siz də bizim kimi burada ölüb qalaydınız. Bilərdik ki, döyüşdüyümüz yağı düşmənə gücümüz çatmadı. Həlak olaydınız, qanınız torpağa töküləydi, onda təsəlli tapardıq. Yaxşı ki, torpaq ayaqlarınızın altından qaçmır...

Fingə kəndi

Ötən yazılarda Laçın rayonunun Sarıbaba dağlarının, Qırxqız dağlarının əzəməti və vüqarı haqqında söz açdım. Bu dəfəki görüşümüzdə Qorqundağ dağları haqqında olacaqdır. Ona Laləli dağlar da deyərdik. Hər il yaz gələndə, bu dağların döşü həmişə al yanaqlı, qara xallı lalələrlə bəzənir. Sarı, qızılı daşlardan, sarı torpaq örtüyü ilə göz qamaşdıran görünüşü vardı bu dağların. Gecələr süd kimi ay işığı düşəndə, uzaqdan tamaşa edəndə, həmin dağlar elə bil közərən ocağı, közü xatırladır. Belə mənzərəyə görə də ata-babalarımız bu dağlara odlu, közlü, qorlu, alovlu dağlar adı vermişdilər Qorqundağ dağlarına.

Başı bəlalı dağların bağrını dağ-mədəni kəşfiyyatının işçiləri, geoloqlar şırım-şırım etmişdilər. Deyilənlərə görə bu dağlarda torpağın alt qatında faydaları qazıntılar, qiymətli yataqlar, civə, almaz süxurları vardı. Ona görə də ehtiyatda olan mədən kimi ağızlarını bağladılar ki, dəyən, toxunan olmasın. Bu günə saxlayıblar. O da yağı düşmənə qismət oldu.

Böyük Kırs, Sarıbaba, Qorqundağ dağlarının qoynundakı göz yaşı kimi şəffaf, müalicə əhəmiyyətli bulaqların suyundan mənbəyini götürən, Aran Qarabağa çatmaq üçün tələsən Qarqar çayının qolu Laçın rayonunun Fingə kəndini iki sahilə bölmüşdü. Fingə kəndi və Yal kəndi deyərdilər bu yaşayış məskənlərinə.

Şuşa rayonunun Şırlan kəndini, Xəlfəli kəndinin ötüb keçməyə can atan dağlar çayı burada xeyli qüvvə toplayır. Hər dərədən güc alan dağ çayının suyu get-gedə çoxlamağa, həcmi artmağa başlayır.

Fingə kəndinin ətrafı gözəl mənzərəli füsunkar təbiətin qoynunda olması, bu yerlərin təmiz abu-havası adamları valeh edirdi. Hər addım başı dərələrdə qarşına çıxan müalicə əhəmiyyətli təbii bulaqlardan su içmək ayrı ləzzət verirdi. Adamların qidalanması üçün meşələrdə bitən alma, armud, zoğal, alça, qoz, fındıq, əzgil, itburnu, çəmənliklərdə, ormanlarda bitən çiyələklər, moruqlar, qarağatlar başqa aləm idi.

Meşələrdə bitən adi palıddan, qırmızı palıddan, vələsdən, ulasdan, ağcaqayından, cökədən tikinti materialları kimi geniş istifadə olunardı. Qayalar, daşlar və çınqıllar sanki dağlara, dərələrə səpələnmişdilər.

Bu ərazidə Haqnəzər və Vağazin kəndinin yaxınlıqlarında daş süxurlarının maraqlı xüsusiyyətləri mövcuddur. Böyük daşlar çiliklənəndə, sınanda günəş şüası altında dənəvari parlaq şüalar rəqs edərdi. İnsanların gözlərini qamaşdırardı. Çəkisi isə yüngül olmaqla yanaşı, tərkibində mineral birləşmələrin, şüşənin olması müəyyən olunmuşdu. Tikinti materialları üçün əlverişli idi. Ondan sakinlər evlərin inşa olunması üçün geniş istifadə edirdilər.

Fingə kəndinin yaxınlığında qədim tarixə malik olan köhnə qəbiristanlıq vardı. İnsanların qəbirlərinin başdaşlarının həmin boz rəngli daşlardan hazırlanması, üzərilərində quş, ox, kaman həkk olunması təsdiq edirdi ki, burada yaşayan sakinlərin əsas məşğuliyyəti ovçuluq olmuşdur. Demək olar ki, bu yerlərin iqlimi, relyefi onu sübut edir ki, yazı, yayı isti, payızı, qışı isə sərt olurdu. Bəzən insanlar uzaq yerlərdən tez-tez buraya gələrək müvəqqəti məskən salmış, ovla məşğul olmaq üçün dəyələr düzəldərmişlər. Sonralar isə yaşayış məskənlərinə çevrilmişdi. Yal kənddə deyilənə görə kilsə, monastır olmuşdu. Tikilinin materialları sökülərək kolxoz üçün anbar və mal-qara üçün tövlə inşa edilmişdi.

Belə kilsə və monastırların ara məsafələr 10-20 kilometr olmuşdu. Fingə, Ərdəşəvi, Qurdhacı kəndləri ilə Ərikli kəndi arasında və Qorçu kəndində tikilmişdi. Son vaxtlara kimi uçub dağılmış bünövrəsi, təməl daşı qalmaqda idilər.

"... V əsrdə, bəlkə də daha əvvəl Azərbaycan Respublikasının indiki ərazilərində Alban, yaxud da hazırda adlandırdığımız kimi Qafqaz Albaniyası deyilən bir dövlət yaranır. Albaniya dövləti Qafqazda və Orta Asiyada baş verən hadisələrdə fəal şəkildə iştirak edir. VII əsrdə Qafqaz Albaniyası öz ağır günlərini yaşamağa başlayır. Cənubdan Sasani İran hücum çəkərək, xristianlığı qəbul etmiş Qafqaz Albaniyasında zərdüştlüyün yenidən bərpa etmək istəyi, Qərbdən Bizans təzyiq göstərərək, Alban kilsələrini öz nəzarətinə almağa çalışır. Ərəblər Məhəmməd peyğəmbərin yeni və yenilməz dini ilə hücum edir".

Ova gələn türk və fars dilində danışanlar yerli sakinlərlə ünsiyyət qura bilmədikləri üçün dava-dalaşlara səbəb olurmuş. Meşələrdə yaşayan ov heyvanlarını vurub öldürdüklərinə görə etirazlarını bildirirlər. Gecə pusqu qurub ovçulara hücum edirlər. Dava düşür, ölənlər, yaralananlar olur. Səhər açılanda baxıb görürlər ki, həmin dillərini başa düşmədikləri adamlar qaçıb gediblər. Danışıqdan, ləhcədən əmələ gələn sözlərin axtarışı ilə çox mənbələrə müraciət etməli olduq. "Fingə" fars mənşəli sözlərə uyğun olaraq, dərman bitkilərinin çox bitən yerlər, "fənək" sözü isə ov heyvanlarının çox yaşadığı yer, məkan mənasında işlənmişdir. Belə hesab etmək olar ki, bu yerlərin florasına və faunasına uyğun addan istifadə edilmişdir. Əlik, cüyür, dovşan, tülkü, çaqqal, canavar kimi heyvanlar vardı.

(ardı gələn sayımızda)

Nemət BƏXTİYAR

AJB-nin üzvü,

Media "Qızıl Qələm"

mükafatı laureatı

Ədalət.-2018.-4 dekabr.-S.7.