"Atamın son sözü bu oldu ki, Laçın azad ediləndə sümüklərimi aparıb orada dəfn edin..."

Ramiz Cəbrayılov: "Bu problemi gələcək nəsillərin çiyninə qoysaq, Qarabağ da İrəvanın, Göyçənin taleyini yaşaya bilər..."

Bu günlərdə redaksiyamıza zəng vuran köhnə dostumuz, dəyərli ziyalılarımızan biri olan Ramiz Cəbrayılov Laçınlı günləri ilə bağlı ürəyini ağrıdan xatirələrindən söz açdı. Və sonra bildirdi ki, bu xatirələr artıq müsahibə formasındadır. Biz də həmin müsahibəni təqdim edirik və bildiririk ki, Laçın rayon ictimaiyyətinin tanınmış nümayəndələrindən biri olan Ramiz Cəbrayılov geniş söhbətində hələ 1905-1906-cı, 1918-ci illərdə daşnak ermənilər tərəfindən baba-nənələrinin, körpə atasının başına gətirilənlər, eləcə də doğma rayon və kəndinin dəfələrlə yandırılması və 1992-ci ilin mayındakı son işğalı haqqında, 1988-ci ildən bəri Laçın rayonu və Dağlıq Qarabağ ətrafında baş verən, bilavasitə şahidi olduğu hadisələr barədə maraqlı epizodlar nəql edib...

"ATƏT-in Minsk qrupu

Volskinin 1988-1989-cu illərdəki Xüsusi Komitəsinin ermənipərəst missiyasını bu gün "uğurla"

davam etdirir..."

- Ramiz müəllim, 1988-ci ildən hazırda işğal edilmiş digər bölgələrimiz kimi, Laçında da sadə insanlar, xüsusən gənclər ermənilərin separatçı-işğalçı niyyətlərinə qarşı kifayət qədər dirəniş göstərirdi. Rayonda milis taboru ilə yanaşı, özününüdafiə dəstələri, respublikada ilk alaylardan biri yaradılmışdı və s. Bəs nəticə niyə belə oldu?..

- Bilirsiz, öncə dediyim kimi, ayrı-ayrı fədakar insanlar həm rəhbərlikdə, həm yerlərdə xeyli idi. Amma ümumi sistem əvvəlcə Moskvanın tabeliyində işlədiyindən, müstəqilliyimizin ilk aylarında, illərində isə hakimiyyətsizlik və hakimiyyət uğrunda mübarizə şəraitinə tabe olduğundan xalqın bütün əziyyətləri hədər getdi və torpaqlarımız, o cümlədən Laçın işğal edildi...

Bəli, Laçın gəncləri də fəal idi... Hələ öncə haqqında bəhs etdiyimiz Qorbaçovun göstərişi ilə Dağlıq Qarabağda Xüsusi İdarəetmə Komitəsinin rəhbəri təyin edilmiş Arkadi Volski 1989-cu ildə Dağlıq Qarabağ və ətraf bölgələrdən SSRİ Ali Sovetinə deputat da seçilmişdi. O dövrdə yalnız Laçın rayon komsomol komitəsi xüsusi plenum keçirərək Azərbaycan seçiciləriinin etimadını doğrultmadığına, ölkəmizə qarşı xəyanətkar mövqe tutduğuna görə A.Volskinin deputatlıqdan geri çağırılmasıyla bağlı SSRİ Ali Sovetinə və baş katib Qorbaçova müraciət ünvanladı. Həmin plenumda Azərbaycan Komsomolu Mərkəzi Komitəsiinin nümayəndələri Kamal Mədətov və Elmar Zeynalov da iştirak etdilər. Yəni, Azərbaycan komsomolunun rəhbərliyi də, Laçın rayon partiya komitəsinin 1-ci katibi rəhmətlik Xanlar Məmmədov da bizə birmənalı dəstək verdi. Bu, rayonumuz, həm də respublika üçün tarixi bir hadisə idi və mətbuatda da geniş işıqlandırıldı.

Lakin təəssüf ki, o dövrdə Volskini "seçmiş" digər 15-20 rayon da bizə dəstək vermədi. Odur ki, məktubumuza Qorbaçovdan cavab da gəlmədi...

Yəni, o illərdə ayrı-ayrı fərdlər, qruplar istisna, ermənilərin məkrli planlarına qarşı sistematik, planlı iş görən yox idi. Amma bu gün cənab Prezident başda olmaqla Qarabağın azadlığı üçün həm siyasi, həm iqtisadi, həm hərbi müstəvidə planlı işlər görülsə də, nəinki Moskvada, Parisdə, Vaşinqtonda da dünənki Volskilərin daha geniş və "modern" formada davamçıları var. Hesab edirəm ki, artıq 26-cı ildir ki, ATƏT-in Minsk qrupu adlanan bir qurum Arkadi Volskinin Xüsusi İdarəetmə Komitəsinin ermənipərəst missiyasını Avropa və dünya miqyasında "uğurla" davam etdirir. Bu qurum yalnız ermənilərin xeyrinə vaxt keçirməklə, Azərbaycan xalqının başını qatmaqla məşğuldur. Bu gün mediadakı informasiyalardan da bəlli olur ki, Minsk qrupunun həmsədrləri olan Rusiya da, Fransa da, ABŞ da nəinki işğalçı, separatçı erməniləri yerində oturtmağa, əksinə, hər vasitə ilə onlara dəstək verməyə çalışır. Hər üç ölkənin rəsmi və qeyri-rəsmi nümayəndələri, alimləri, həkimləri, deputatları, incəsənət və iş adamları və s. Azərbaycanın işğal altındakı ərazilərinə mütəmadi səfərlər edir, müxtəlif tədbirlərdə iştirak edir və hətta onları təşkil edir, tikinti, təmir-bərpa işləri aparır, işğalçı ordu hissələrinə yardım edir, yeraltı-yerüstü sərvətlərimizin istismarıyla məşğul olurlar və s.

Digər tərəfdən, orta məktəb şagirdi də bunu dərk edər ki, Minsk Qrupunun həmsədri olan hər üç dövlət: ABŞ, Rusiya və Fransa dini baxımdan xristiandır. Ona görə də, kim nə deyir-desin, onların xristian Ermənistanı qoyub, müsəlman, türk dövləti olan Azərbaycana dəstək verməsi ağlasığan deyil... Yəni, ATƏT-in Minsk qrupu xristian klubundan başqa bir şey deyil...

- Bilirik, Laçından, doğma kəndinizdən ayrıldığınız son günlərdən danışmaq çətindir, sizin üçün...

- Nəinki çətindir... Dəhşətli bir əzabdır, əzab... 1992-ci il mayın 16-17-də Laçında, kəndimizdəki son günləri xatırlayanda keçirdiyim hissləri danışmaqla təsəvvür etmək mümkün deyil. Sanki həmin gün təbiət də, kənddəki ev heyvanları, it-pişik, mal-qara da yüz illərlə bu məkanda yaşamış insanların bilinməz müddətə buradan getməyinə yas saxlayırdı, şivən qoparırdı. Bir həftədən çox idi, işıqlar yanmırdı, gecələr kənd qatı zülmət içində idi, göydən sanki qara rəngli leysan bir yağış tökürdü... Elə bil, o dilsiz-ağılsız inəklər, qoyunlar, itlər, toyuq-cücələr öz mələşmələri, hürmələri, çığırtları ilə sanki deyirdilər ki, ey insanlar, bu gözəl yurdunuzu tərk edib haraya gedirsiniz...

...Evdən çıxdığımız son məqamda kiçik qardaşıma dedim ki, itimizi zəncirdən aç, yazıqdır, bağlı qalmasın... Hələ dinclik vaxtlarında o it iki dəfə qonşu erməni kəndindən gəlib evimizin yanından atla keçən kolxoz sədri Sərkisyan Qrişa ad-soyadlı erməniyə hücum edərək onun atını parçalamışdı. Artıq münaqişə başlananda bəlli oldu ki, həmin Qrişa erməni kəndindəki separatçıların lideri imiş... Yəni, sanki it də ermənilərin kəndimizə məkrli niyyətlərlə gəldiyini hiss edirdi... Xülasə, qardaşım itimizi zəncirdən açanda mən maşının qapısını açıq qoyub əyləşmişdim. İt həmişəki kimi açılan andaca kənara qaçmadı, maşının yanına gəldi və qabaq ayaqlarını qaldırıb dizlərimin üstünə qoyub başladı əllərimi yalamağa... Ona təpinəndə keçib çöməltmə oturdu maşının qarşısında və tərpənmədi... Sanki o dilsiz-ağılsız heyvan da deyirdi ki, ay etibarsızlar, bu torpağı, biz heyvanları yağı düşmənə qoyub hara gedirsiz... İnanırsız ki, biz o heyvanı bir təhər kənara qovub maşını sürdükdən sonra o it arxamızca 5-6 km-dək qaçdı... Sükan arxasında göz yaşları məni boğdu... O gün əlacsızlıq, acizlik, ayrılıq, həyəcan, utanc duyğularının biri-birinə qarışıb tüğyan etdiyi dəhşətli bir mənzərə idi... Heç vaxt gözümün önündən getmir, heç vaxt...

- Ramiz müəllim, yəqin, gündüzlər iş-güc başınızı qatır. Amma gecələr Laçını, Ağanusu düşünmək daha əzablı olur?..

- Elə bir gecə yoxdur ki, mən xəyalən Laçına qayıdıb kəndimizin cığırlarını, dağlarını, meşələrini, bulaqlarını, Laçın rayon mərkəzinin küçələrini qarış-qarış gəzməyim...

Filan yerə gedən yolda neçə döngə vardı, həmin döngələrdə hansı qaya, daş, qumlaq, dərə vardı, hansı dərədə hansı bulaq vardı, hansı yolun kənarında böyük bir ağac vardı, hansı ağacın dibində gözəl yaşıllıq vardı, həyətimizin filan küncündə filan ağac əkilmişdi və s. və i.a. İnanın ki, bəlkə də bir gecə hiss etsəm ki, kəndimizdə hansısa yerin adını unutmuşam, başıma hava gələr...

Adətən insan yuxuya getməzdən öncə ya bu dünyada uzaq yerdə olan, yaxud həyatdan köçmüş əzizini yuxuda görməyi arzu edir. Mən isə hər gecə, üzr istəyirəm, yatağıma girəndə Yaradandan diləyirəm ki, ay Allah, nə olar, yalvarıram, elə et, bu gecə Qarabağı, Laçını, doğma kəndimizi, evimizi yuxuda görüm. Və o məkanlar yuxuma girdiyi gecə özümdə bir rahatlıq tapıram...

Ümidsiz yaşamaq insanın sonudur. Yenə də deyirəm, böyük imidlə yaşayıram ki, nəhayət, biz torpaqlarımıza qayıdacağıq. Amma mənim çiynimdə hazırda iki böyük yük var. Birincisi, torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi üçün bir vətəndaş olaraq əlindən gələni etmək...

İnsanın əsl vətəni onun doğulduğu yerdir. Mənim üçün əsl doğma vətən Azərbaycanın Laçın rayonunun Ağanus kəndidir. Hazırda yaşadığım yer isə paytaxtmız Bakıdır. Sözsüz ki, Azərbaycan hamımız üçün ümumi vətəndir və hər bir qarışı bizim üçün əzizdir. Ancaq doğulduğun məkana sevginin daha güclü olması insan fitrətindən gələn təbii bir haldır. Özü də insan yaşlaşdıqca doğulduğu yurdun torpağı, hər daşı, hər ağacı sanki maqnit kimi onu özünə çəkir...

Atam 92 yaşında dünyasını dəyişdi və son gününədək də şüuru, düşüncəsi, yaddaşı əvvəlki qaydada idi...Bəlkə də rəhmətlik Laçında yaşasaydı, 92 yox, 112 il yaşayardı. Çünki o yerlərin havası, suyu, meyvəsi və s. bir bambaşqa həyat cövhəri idi... Dünyasını dəyişəndən bir gün qabaq atam məni yanına çağırdı ki, oğul, mən gedirəm, and iç ki, bir vəsiyyətim var, onu mütləq yerinə yetirəcəksən. Cavab verdim ki, ata, birincisi, belə şey danışma, nə getmək. İkincisi də, sənin hər sözün bizim üçün qanundur, buyur, eşidirəm. Düzü, mən gözləyirdim ki, atam, nə isə ailəmizlə bağlı, anamla bağlı bir vəsiyyət edəcək... Amma onun dediklərini eşidəndə tüklərim biz-biz oldu. Atam dedi ki, oğul, mən o günü görə bilmədim, amma inşallah, siz görəcəksiniz Laçının azad edildiyi günü... Laçın alınandan sonra mənim sümüklərimi burada qoyma qala, aparıb kəndimizdə -Ağanusda basdır... Dedi, səni and verirəm Allaha, bu vəsiyyətimi unutma...

Deməli, insan dünyadan köçdüyü son anlarda belə övladları, ailəsindən çox torpağının, dədə-baba yurdunun taleyi haqda düşünür.... Atama verdiyim söz mənim çiynimdə ən böyük yükdür. Və gecə-gündüz Allaha dua edirəm ki bizə şərait yarat, torpaqlarımızı azad edək və mən atama verdiyim vədi yerinə yetirim...

Məni narahat edən digər məsələ odur ki, 1991-1993-cü illərdə Qarabağdan, o cümlədən Laçından çıxmış insanların çoxu Azərbaycanın digər şəhər və bölgələrində ailə həyatı qurub, onların həmin yerlərdə övladları doğulub və bu gün artıq onlar da ailə qurmaq üzrədir... Mənim, üzr istəyirəm, bir övladım var, 1995-ci idə Bakıda doğulub. Özümü və ailəmi Vətənə kifayət qədər bağlı, Qarabağ, Laçın, Şuşa həsrəti ilə yaşayan bir ailə hesab edirəm. Bizim ailədə elə bir gün olmaz ki, o torpaqlarımızla bağlı söhbət getməsin. Övladım da vətənpərvər böyüyür, ata-ana yurdları ilə daim maraqlanır. Amma diqqət edirəm ki, övladımdakı o yurdsevərlik, Qarabağa, Laçına olan sevgi biz böyüklərdəki qədər deyil. Birdən buna görə daxilən narahat oluram, yanıram. Və sonra düşünürəm ki, bu, təbii haldır. Ovladımın gerçək gördüyü doğma yurdu, Laçın, Şuşa yox, Bakıdır... Və bu gün mən ondan narahatam ki, o torpaqlarda doğulub yaşamış bizim orta və yaşlı nəsil də tədricən dünyasını dəyişir, say baxımından azalırıq. Və o da təbiidir ki, işğal altındakı torpaqlarımızda son 26-27 ildə doğulan ermənilər bizim gənclərdən fərqli olaraq o yerləri özlərinə əsl vətən hesab edirlər... Eyni zamanda o torpaqlardakı bizə aid olan tarixi izləri, abidələri məzarları və s. tamamilə məhv edirlər, yoxa çıxarırlar... Əgər Qarabağın azad edilməsi məsələsini biz bu gün həll edə bilməyib gələcək nəsillərin boynuna yükləsək, qorxuram ki, Qarabağ da, Şuşa da, Laçın da, Kəlbəcər də... ermənilərə peşkəş edilmiş İrəvanın, Göyçənin, Zəngəzurun taleyini yaşasın... Odur ki, bu gün nənki didərginlər, hər bir Azərbaycan vətəndaşı torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi məsuliyyətini öz üzərində daim hiss etməlidir...

Şükürlər olsun ki, bu gün Azərbaycan prezidenti cənab İlham Əliyevin indiki geosiyasi dünya gerçəkliyi çərçivəsində çox ötkəm xarici siyasəti var. Amma onu da qəbul etməliyik ki, ermənilərin arxasında Rusiya, ABŞ, Fransa kimi nəhənglər və onların ərazisində fəaliyyət göstərən erməni lobbiləri dayanır. Buna görə problemin həllinin gecikməsinin səbəblərini də anlamaq gərəkdir. Ancaq yenə də ümidimizi itirməyək. Allah cənab Prezidentə cansağlığı versin. Bizim bu gün o torpaqları azad etmək qüdrətində olan, müasir silahlanma ilə yanaşı, yüksək vətənpərvərlik əhvali-ruhiyyəsinə malik ordumuz da var....Biz inanınırıq ki, cənab prezident Qarabağın azadlığı üçün əlindən gələni edir və inşallah, azad torpaqlarımıza, Şuşamıza, Laçınımıza dönəcəyimiz gün yetişəcək...

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət 2018.- 13 dekabr.- S.5.