SƏNƏT FƏDAİLƏRİ VƏ YA UNUDULMAĞA MƏHKUM OLANLAR

Hər zaman Ulu Şeyx Nizami yurdu olan qədim Gəncə Azərbaycana dahi sənətkarlar, böyük söz ustaları, əvəzsiz şəxsiyyətlər bəxş edən bir diyar olub. Bu gün də doğma Gəncəmin adı cəkiləndə böyük qürur və iftixar hissi qəlbimi bürüyür. Bu da səbəbsiz deyil. Yaşı 4000 ildən çoxu haqlasa da hər zaman müasirliyi və gözəlliyi ilə diqqət mərkəzində olmağı bacarır. Gəncəm böyüyür, inkişaf edir və uğurlara imza atır. Bu gün doğma Gəncəmin adı çəkiləndə bir çox korifeylər, sənət adamları, incəsənət xadimləri gözlərim önündən keçir. Bəşəri ideyaları özündə cəmləyə bilən neçə-neçə klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəng simaları olan, öz sözünü zaman-zaman təsdiqləmiş dühalar - Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Əbul-ula Gəncəvi, Mirzə Şəfi Vazeh kimi fikri və ideyası hər an müasir olan şəxsiyyətlər göz önünə gəlir. Danılmaz faktordur ki, məhz Azərbaycanda ilk ədəbi məclis olan "Divani-hikmət" də Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən Gəncədə təşkil olunub. Maraqlı faktlardan biri də bundan ibarətdir ki, tarixi mənbələrə görə bu ədəbi məclis sonralar Mirzə Şəfi Vazeh Tiflisə köçsə də öz fəaliyyətini dayandırmayıb. Tiflisdə fəaliyyət göstərən ədəbi məclisdə hər zaman Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Fazil xan Şeyda, Qriqoryev, Rozen, Budaqov, şərqşünas Fridrix Bodenştedt də mütəmadi olaraq yaxından iştirak ediblər. Məhz bu şəxsiyyətlərin zəngin söz xəzinəsinə baş vurduqca istər-istəməz onların yazdığı əsərlərdəki obrazların müasiri olmaqla yanaşı, sözün əsl mənasında fikir xəzinəsinin əsirinə çevrilirsən. Bu əvəzsiz şəxsiyyətlər dövrünün və zamanın bəşəri ideyalarını bir araya cəmləməklə bütün zamanlarda hikmətli söz xəzinələri ilə var olublar. Bu varlıq əsrlər keçsə də unudulmayıb, əksinə mövcud olan əbədi tale yükü ulu Tanrının onların əsərlərinə bəxş etdiyi öz dövrünün bəşəri şəxsiyyətləri olaraq tarixin təlqini kimi yaddaşlara hopublar. Ulu Şeyx Nizami yurdu olan qədim Gəncəmin ədəbi-ictimai mühiti, xüsusilə ədəbiyyatının, incəsənətinin tarixi şöhrəti bütün zamanlarda ölkə daxilində, həmçinin ölkə hüdudlarından kənarda da hörmət və ehtiramla qarşılanıb.

Müasir çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı və dramaturgiyasında eləcə də teatrında müstəsna xidmətləri olan Mir Cəlal Paşayev, Nigar Rəfibəyli, Səməd Vurğun, Həmid Araslı, Əhməd Cəmil, Mikayıl Rzaquluzadə, Ələkbər Ziyatay, Zeynal Xəlil, Nəriman Həsənzadə, Altay Məmmədov, Fəridə Əlyarbəyli, Nüşabə Məmmədli, Qərib Mehdi, Məmməd Alim, Ələkbər Seyfi, Əşrəf Yusifzadə, Ələddin Abbasov, Rəmziyyə Veysəlova, Məhəmməd Bürcəliyev, Sədayə Mustafayeva, Zülfüqar Baratzadə, Həsən Ağayev, Yusif Bağırov, Vaqif Şərifov və başqalarının adlarını da qürur və iftixarla yad etməmək mümkün deyil. Adı çəkilən bu əvəzsiz inciləri də Gəncə ədəbi və ictimai mühiti yetişdirib. Danılmazdır ki, hər zaman Gəncə ədəbi mühiti öz qaynarlığı ilə daima seçilib. Bunun bir səbəbi qədim ənənələrlə üzvi surətdə sıx bağlılıqdırsa, digər səbəbi isə qədim Gəncənin XX əsrdə Bakıdan sonra ikinci ədəbi-mədəni paytaxta çevrilməsidir. Bütün bunlar sözsüz ki, Ulu Gəncəmin XVII əsr qan yaddaşı kimi tarix-memarlıq abidəsi sayılan "Şah Abbas" və "Uğurlu xan" karvansaralarının, eləcə də İmamzadə kompleksinin, Gəncə şəhərinin mühüm tarixi və etnoqrafik abidəsi olan "Köhnə Səbiskar" qəbirstanlığının həmçinin "Qızıl Hacılı" tarix-memarlıq abidəsinin, Dövlət Dram teatrı, Filarmoniya və Pedaqoji Universitetinin eləcə də Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin digər institut və texnikumların, Nizami məqbərəsinin və şəhərin özünün qədimliyinin ədəbi-mədəni həyata böyük təsiri ilə üzvi şəkildə bağlılığından qaynaqlanır. Gəncə yetirdiyi böyük elm adamları ilə, teatr xadimləri və ümumən incəsənət ustaları ilə fəxr edə bilər, amma söhbət ədəbi mühitdən gedirsə, son əlli ildə burada görkəmli nasir və dramaturq kimi yaşayıb-yaradan, hər zaman Gəncəmin Xan çinarı kimi xatırlanan Altay Məmmədovun, şairə-dramaturq Fəridə Əlyarbəylinin, şair Məmməd Alimin və hal-hazırda 80 yaşına çatıb Gəncədən kənara çıxmasa belə, Azərbaycan ədəbi mühitində kifayət qədər tanınmış yazıçı Qərib Mehdinin, Xəzəngülün, Sahib İbrahimlinin, Aləmzər Əlizadənin, Nüşabə Məmmədlinin bu yaxınlarda dünyalarını dəyişən, mərhum gözəl şairlərimiz olan Bahadur Fərmanın, Rübailin xidmətlərini unutmaq olmaz. Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etməliyəm ki, bəli Gəncə ədəbi mühiti bütün Azərbaycan üçün hər zaman cəlbedici olub. Bu gün qürurla qeyd etməliyəm ki, acı taleli, romantik şair Məhəmməd Hadinin və Abbas Səhhətin nakam ömürlərinin son çağları da məhz Nizami yurdu olan Gəncədə keçib. İndi hər ikisinin ziyarətgaha çevrilən qəbirüstü abidələri də elə Gəncə torpağındadır.

Gəncədə bu əbəbi mühitdən qaynaqlanan, öz sözü və dəsti-xətti ilə hər zaman seçilməyi bacaran, həyat və yaradıcılığı XI yüzilliyin sonuna, XII yüzilliyn əvvəllərinə aid olan məşhur rübai ustası Məhsəti Gəncəvi və Raziyə Gəncəvi kimi qadın şairlərimizin yaradıcılıq bulağından bəhrələnən və xanım-xatınlığı ilə diqqət mərkəzində olmağı bacaran şairə-dramaturq Fəridə Əlyarbəyli yaradıcılığından danışmamaq, ondan yan ötmək mümkün deyil.

Fəridə Həsən qızı Əlyarbəyli 1924-cü il iyul ayının 2-də Gəncədə anadan olub. Burada orta məktəbi bitirdikdən sonra 1942-ci ildə indiki Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olub. 1947-ci ildə təhsilini tamamlayan Fəridə Əlyarbəyli 1948-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Gəncə Bazasında kiçik elmi işçi kimi fəaliyyətə başlayıb. Mətbuatda dərc edilən bir sıra tarixi faktları vərəqlədikcə məlum olur ki, 1950-1952-ci illərdə Azərbaycan Yazıcılar Birliyi Gəncə filialının işi bir qədər zəifləyib, hətta öz fəaliyyətini dayandırmaq təhlükəsi dərəcəsinə çatıb. Bu zaman Bakıda yazıçılar bir araya gələrək Gəncə filialının fəaliyyətini canlandırmaq üçün tədbirlər planı hazırlayıblar. Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Əli Vəliyev, Süleyman Rəhimov və Əhməd Cəmilin iştirakı ilə keçirilən iclasda Gəncə filialının Fəridə Əlyarbəyli, Nazim Axundov və Nəriman Həsənzadədən ibarət bürosu təsdiq edilib. Fəridə Əlyarbəyli həmin iclasda filialın məsul katibi seçilib. Arada iki il bu quruma Müzəffər Piriyev rəhbərlik edib. Fəridə Əlyarbəyli isə yenidən qurumun rəhbərliyinə qayıdaraq Yazıçılar Birliyinin Gəncə şöbəsinin məsul katibi olub. O, 1953-1989-cu illərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gəncə bölməsinin rəhbəri kimi də fəaliyyət göstərib.

Fəridə Əlyarbəyli ədəbi fəaliyyətə 1939-cu ildə "Kirovabad bolşeviki" qəzetində çap olunan "A dağlar" adlı şeri ilə başlayıb. Elə həmin vaxtdan da mətbuatda bədii yazıları ilə çıxışlar edib. O, XX əsrin əvvəllərində Gəncədə yaşayıb-yaratmış Əkbərşah Ruhi barədə möhtəşəm bir monoqrafiyanın müəllifidir. 1955-ci ildə "Uşaqgəncnəşr" tərəfindən Fəridə Əlyarbəylinin "Arzular" adlı ilk kitabı çapdan çıxıb. Müxtəlif vaxtlarda "Yasəmən", "Gəncəli qız", "Qayğı", "Sərv ağacı", "Dünyaya insan gəlir", "Novruz bayramı", "Könül çırpıntıları", "Cavad xan türbəsi", "Ona xanım dedilər", "Pürrəng çay", "Sular bulananda", "Dünya nə qəmlisən" və başqa kitabları nəşr olunub. "Damlardan uca çinar" şerlər toplusu Moskvada "Sovetski pisatel" nəşriyyatında rus dilində çapdan çıxıb. Ümumiyyətlə qeyd etmək istərdim ki, Fəridə Əlyarbəylinin nəşr olunan hər bir kitabı geniş oxucu kütləsi və ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən hər zaman maraqla qarşılanıb. Filologiya elmləri namizədi Ruziyə Quliyeva "Dünya nə qəmlisən" kitabı haqqında yazır: ""Dünya nə qəmlisən" kitabında toplanmış müxtəlif səpkili şerlər və poemalar bugünkü həyatımızın dolğun mənzərəsini verir, babalarımızın keçdiyi şərəfli həyat yolunu bir daha yada salır. Bu poetik lövhələr korşalmış yaddaşlarımızı təzələyir, ruhumuza sevinc nuru bəxş edir. Qəmli dünyanın qəmləri içərisində məhv olmuruq, aydınlığa, işığa doğru can atırıq".

Bu gün xüsusi olaraq qeyd etməliyəm ki, Fəridə Əlyarbəylinin ayrı-ayrı kitablarında toplanmış şerləri və poemaları onu həm lirik, həm də ictimai məzmunlu əsərlər müəllifi kimi tanıda bilib. Xüsusi ilə Fəridə Əlyarbəyli yaradıcılığının son illərində əsasən "Səkkizliklər"in yazılmasına böyük əhəmiyyət verirdi. Bu "Səkkizliklər" çox böyük maraqla qarşılanırdı. Onun "Səkkizliklər"i hər zaman ümumbəşəri fikir və duyğularla əhatə olunmaqla səciyyəvi, dolğun idi. Şairə Aləmzər Əlizadə Fəridə Əlyarbəyli haqqında öz xatirələrində yazır: "Mən Fəridə xanımın bütün yaradıcılığına bələdəm. O, sonradan şair olmamışdı. O, şair doğulmuşdu, şair yaranmışdı. Bütün varlığı ilə yaradıcılığa bağlı bir xanım heç vaxt sənətinə biganə qalıb onu arxa plana keçirmədi. Onu hər yerdə, hər zaman hər şeydən uca tutdu". Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi, şair-dramaturq Sahib İbrahimli isə Fəridə Əlyarbəylini xatırlayarkən onu "Gəncə yazarlarının anası" deyərək yad edir.

Fəridə Əlyarbəyli həmçinin bir neçə dram əsərlərinin də müəllifidir. "Xan qızı", "Qonşular", "Günahkar qız", "Özgə yeri" pyesləri onun yaradıcılığının əsasını təşkil edirdi. "Xan qızı" tarixi dramı 1972-ci ildə qələmə alınıb və elə həmin ildə də Gəncə Dövlət Dram teatrının səhnəsində xalq artisti, rejissor Vaqif Şərifovun quruluşunda tamaşaya hazırlanıb. Qeyd etməliyəm ki, müəllif Fəridə Əlyarbəyli ilk dəfə olaraq Azərbaycan teatrında xan qızı Xurşudbanu Natəvan haqqında tarixi bir dram əsərinin yazılmasına müvəffəq olub. Səhnədə hadisələr cərəyan etdikçə XIX əsrdə Şuşada yazıb yaradan, tarixdə hər zaman öz imzası ilə seçilən xan qızı Xurşudbanu Natəvanı görür, onun həyatına və o illərdə bir insan olaraq gördüyü xoşməramlı işlərə valeh olmaya bilmirsən. Tamaşada Xurşudbanu Natəvan obrazını xalq artisti Sədayə Mustafayeva ifa edib. Aktrisanın ifasında Xurşudbanu Natəvan həssas qəlbli ana, lirik, romantik təbiətli şairə, həm də mürtəce qüvvələrə qarşı sərt və barışmazdır. Pyesin müəllifi Fəridə Əlyarbəyli "Xan qızı" tarixi dramının yaranması haqqında öz xatirələrində yazırdı: "70-ci illərin əvvəllərində xalq artisti Məhəmməd Bürcəliyev mənim dram əsəri yazmağımın səbəbkarı oldu. Mən bu xeyirxahlığı heç zaman unutmaram. Biz ailəvi dost idik. Bir gün yenə bir yerə yığışıb söhbət edirdik ki, o, mənə Xurşudbanu Natəvan haqqında pyes yazmağımı məsləhət gördü. Elə bu söhbətdən sonra mən Natəvan haqqında axtarışlar etdim və "Xan qızı" - ilk pyesimi yazdım. Pyes üzərində işləyərkən nədənsə həmişə xalq artisti Sədayə Mustafayevanın xoş siması gözlərimin önündən getmirdi. Sanki mən Xan qızı haqqında düşünərkən elə səhnədə artıq Sədayə xanımı görürdüm. Xan qızı obrazını məhz xalq artisti Sədayə xanım Mustafayeva üçün yazdım. Teatra təqdim etdim və bədii şurada oxuyub bəyəndilər. Tamaşanı hazırlamağı gənc rejissor Vaqif Şərifova həvalə etdilər. Rejissor rol bölgüsündə elə bil ki, qəlbimdən hər zaman keçənləri, duyğularımı oxumuşdu. O, ilk olaraq Xan qızı rolunu Sədayə Mustafayevaya verməyi planlaşdırırdı. Bundan sonra qəlbimdə heç də narahatçılıq qalmadı. Həm aktrisanın, həm də rejissorun gücünə yaxşı bələd idim. Əsərin uğurlu səhnə taleyi olacağına inanırdım və belə də oldu".

Fəridə Əlyarbəylinin 80-ci illərdə qələmə aldığı "Qonşular" pyesi də maraqlı detalları ilə diqqət mərkəzində olmağı bacaran səhnə əsərlərindən biridir. Belə ki, keçmiş sovet post məkanının tüğyan etdiyi bir zamanda guya rüşvətxorluqla mübarizə etmək pərdəsi altında əslində bir çox məsələlərin elə korrupsiya ilə həlli yollarının göstərilməsi o zamanlar yazardan böyük iradə və mərdlik, qorxmazlıq tələb edirdi. Fəridə Əlyarbəyli "Qonşular" pyesi ilə səhnədə bir daha korrupsiya bataqlığında batan dövlət məmurlarını göstərməklə mübarizə yollarının aparılması üçün də əsas şərtləri səciyyəvi xarakterləri ilə açıb göstərməyə nail olurdu. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Hilal Həsənov müəllif fikirlərini öz rejissor traktofkasında səhnədə daha dolğun göstərilməsinə çalışırdı. Fəridə Əlyarbəylinin "Qonşular" pyesi haqqında xalq artisti, rejissor Vaqif Şərifov öz müsahibələrinin birində deyirdi: "Yadınıza gəlirsə, 1988-1990-cı illərdə meydanlarda mitinqlər gedirdi. O zamanlar sanki teatrın bir qismi meydana köçmüşdü. Bir dənə cəsarətli söz o dövr üçün kifayət idi. O dövrlərdə senzura vardı. Xatırlayıram, Fəridə Əlyarbəylinin "Qonşular" pyesini oynayırdıq. Bu pyes korrupsiya ilə mübarizəyə yönəlmişdi. Pyesdə fikir səslənirdi ki, uşaqlıqda oğurluq üstə yatıb indi polis rəisidir və ya rüşvət alan təhsil şöbəsinin müdiridir. Bu kimi fikirlərə görə o dövrlərdə senzura bizə qan uddururdu".

Bütün bunlarla yanaşı, xüsusi olaraq qeyd etməliyəm ki, Fəridə Əlyarbəyli poeziyada olduğu kimi, bütün səhnə əsərlərində də öz mövzularına daima sadiq qalır, insanın daxili aləmi ilə yanaşı cəmiyyətdə, ictimai həyatda mövqeyinə də bir sənətkar münasibəti göstərirdi. Onun son illərdə qələmə aldığı bütün əsərlərində xüsusi olaraq Qarabağ hadisələri və baş verən olaylardakı faciələr, işğal altında olan yaralı torpaqlarımızda tökülən günahsız insan qanı, erməni vəhşilikləri bütün incəlikləri ilə göstərilməklə xatırlanır, yad edilirdi.

"Əzəldən qəm üstündə köklənmiş bu dünya kimsəni sona qədər sevmədi, ani, ötəri sevinclər qəmlə əvəzləndi. Gələn də, gedən də qəm odunda qovruldu" deyən Fəridə Əlyarbəyli 2011-ci ilin dekabr ayında Gəncədə əbədiyyətə qovuşdu. Öz misralarında deyildiyi kimi:

Dünya, nə qəmlisən yaranışından,

Gələn də peşiman, gedən peşiman.

Dünya, nə qəmlisən,

Nə qəmlisən sən.

Anar Bürcəliyev,

Teatrşünas

Ədalət 2018.- 20 dekabr.- S.5.