ƏDƏBİ ADLAR: Rəşad Nuri Güntəkin

Qadın azadlığı uğrunda qələm çalan, sonralar peşman yazıçı öz əsərlərində rejimə necə etiraz edirdi?..

Rəşad Nuri Güntəkin – əslində bu yazıçı haqqında yazmağa heç xüsusi maraq göstərməmişəm. Halbuki məni türk nəsri ilə ilk tanış edən yazıçıdır. Həm də böyük yazıçıdır. Böyüklüyü təkcə yaxşı yazmağı ilə kifayətlənmir, o, sərhədləri aşmış biridir. Üstəlik bu sərhədlərin arasında tikanları neçə-neçə əllər, ürəklər dağlamış, türk xalqlarını uzun illər bir-birindən aralı qoymuş qanlı Sovet sərhədləri vardı. Rəşad Nuri Güntəkin digər həmvətənlisi olan yazıçılardan fərqli olaraq bu tikanları heç bir yara almadan əzib keçə bilmişdi. Keçmiş İttifaqda ən çox çap olunan, rus dilinə və yerli respublikaların dilinə tərcümə olunan Güntəkin əsərləri ürəklərə yol tapdı. Təkcə kitablarda da qərar tutmadı, ekranlara axdı. Onun eyniadlı əsərinə çəkilmiş "Çalıquşu” serialına ilk olaraq Sovet Rusiyası kanalında baxmışdıq. Həmin serialdan sonra Güntəkin sovetlərin ən sevdiyi, izlədiyi yazıçılarından birinə çevrilmişdi. Amma sonralar bu yazıçının digər əsərlərini oxuyanda həssas oxucunun "Çalıquşu”nda aldığı xoşbəxt həzz insan bünyəsinin qəbul edə bilmədiyi bir ağırlığa çevrildi. Əslində bu da yazıçının böyüklüyüdür ki, oxucunu yazdığı kitabın təsirindən qopmağa qoymur. Ancaq oxucu da yazıqdı axı, onun əsəb tellərində bu qədər şıdırğı rəqs emək olmaz!..

Rəşad Nuri Güntəkin haqqında yazmaqdan qaçmağımın iki səbəbi vardı: (Bu bəlkə də oxucu üçün maraqlı deyil, mən sadəcə öz ədəbi vicdanıma hesabat verirəm) əvvəla, "Ədəbi adlar” rubrikasının formatına görə təkcə bəhsi olunan yazıçının əsərləri, yazı üslubu, tənqidçi yanaşması deyil, həm də onun fərqli həyatına nəzər salmaqdır. "Ədəbi adlar”ın hədəfi məhz qarışıq, müəmmalı həyat keçirmiş və belə həyata baxmayaraq xariqələr yaratmış müəlliflərdir. Rəşad Nuri Güntəkin isə bu kriteriyaya qətiyyən uyğun gəlmirdi. Çünki o, indiyədək yazdığım müəlliflər kimi sərsəri, yoxsul, kimsəsiz həyat keçirməyib, məhrumiyyət qorxusu ilə yaşamayıb, həyatın dibindəki ən günahkar eybəcərliyin içində böyüklüyünü göstərməyə ehtiyacı olmayıb. Paşa nəslindən olmuş, şəhər valisinin ailəsində dünyaya göz açmış, ölkə parlamentinin deputatı olmuş, dünyanı dolaşmış birinə həyatı yaşamaq əzab deyil, zövq olar.

İkinci səbəb isə şəxsidir: orta məktəbdə bir ədəbiyyat müəllimim vardı – təkəbbürlü, iddialı, ədəbiyyatı özündən başqa heç kimin anlamadığına israrlı olan bir gənc idi. Bəlkə də gəncliyin diktə etdiyi cahillik idi. Hər nə isə, dərslərə könülsüz girər, onu saymayan şagirdlərə əhəmiyyət vermədən qucaq-qucaq kitablarını mütaliə edərdi. Bir dəfə təkid etdim ki, məni dinləsin, anlasın ki, onun 30 yaşında aşiq olduğu ədəbiyyatı mən 12 yaşımda qətrə-qətrə qanıma yeridirəm. İstəyimə çatdım, oxuduğum ədəbi nümunələri uşaq dili ilə olsa da böyük şövqlə anlatmağım müəllimə öz vəzifəsini xatırlatmışdı. Həmin gündən sonra qarşımızda tamamən dəyişilmiş bir müəllim gördük: bizim sinfə giməkdən böyük zövq alan, dərs saatlarını həvəslə gözləyən müəllim. Mənim gələcəkdə ədəbiyyat adamı olacağımı qətiləşdirdiyindən hər həftə yeni bədii kitablar gətirər, sonra təəssüratlarımı maraqla soruşardı. Günlərin birində mənə Güntəkinin "Yarpaq tökümü” əsərini tərəddüdlə məsləhət gördü. O vaxt bu roman kitab halında deyildi. Ədəbiyyat jurnallarından birində "Xəzan” adlı ilə hissə-hissə dərc olunurdu. Qiraətə başlamazdan öncə "Bunu hər şagirdə tövsiyə etməzdim. Sənə də tərəddüdlə verirəm. Yaşın oxuduğunu qaldıra bilməz. Amma oxumağa cəhd et”, – demişdi. Kaş ki, tərəddüdü qətiyyət olardı. Və o yaşımda belə ağır əsərlə zehnimi qaraltmazdım. Bir ailənin fəlakətindən dəhşətə gəlib jurnalları bir kənara atmaq istəsəm də oxucu səbrinə xəyanət etməmək üçün qeyrətə boğulub sona qədər bitirdim, amma özüm də bitdim. Orta statistik, ziyalı, qırılmaz ailə bağları ilə möhkəm sarılmış bir ailədə yetişən qızcığaz üçün oxuduqlarını həzm etmək çox ağır idi. Əsəri oxumadan "Yarpaq tökümü” serialına baxanlar bütün bu sadaladığım ailə tellərinin orda da əsas xətt olduğunu irad bildirərlər. İradınız "i”sindən "d”sinə qədər yanlışdır. Çünki serialın əsərə yalnız bir neçə məqamda aidiyyatı var: adlar və bəzi obrazların sayı üst-üstə düşür. Qalan məqamlarda ağla qara kimi bir-birinə ziddir. Əlil arabasında zülm çəkən atanın gözü qarşısında hər cür əxlaqsızlıq edən, evin bütün xərcini mənasız şənliklərə sərf edən, evə hər gün müxtəlif kişiləri daşıyan bacıların uçurumun dibinə necə yuvarlanması, bütün ailə, insani dəyərlərin pula alınıb-satılması insanı dəhşətə gətirməyə bilməz. Elə yaxşı ki, serialı tamamən dəyişilmiş halda lentə alıblar, yoxsa müasir insanın qafası almazdı.

Güntəkinin yaratdığı ailə faciəsi mənə o qədər ağılalmaz gəlmişdi ki, yazıçıdan incimiş, bir az da diksinmişdim. Ta ki, yetkin yaşlarımda yenidən, həm də türkcə bu əsəri təkrar oxuyana qədər. Artıq bu zaman ərzində Güntəkinin əksər müasirlərinin də əsərlərini oxumuş və bu yazıçıya qarşı çəkdiyim səddi qaldıra bilmişdim. Yazıçının digər əsərləri ilə, elə ən yaxşı tanıdığımız "Çalıquşu” ilə müqayisə edərək onun nə demək istədiyini, daşı hansı bostana atdığını anlamışdım. "Çalıquşu” romanını Güntəkin 1922-ci ildə yazıb. Bu dönəmdə yeni Türkiyə üçün qadın obrazı çox önəmli idi. (Dinindən və coğrafiyasından asılı olmayaraq bütün yeniləşən toplum və sistemlərdə qadın obrazı aparıcı rol oynayır. Bir ölkə nə qədər irəli gedirsə getsin, elmdə, təhsildə inkişaf sərgiləsin, qadını azad deyilsə, ölkə də müasir sayılmır). Bu romanda yazıçı İstiqlal hərbi dönəmində baş qəhrəman Fəridənin timsalında idealist türk qadını obrazı yaradıb. Çünki həmin dövrdə təhsilli, sərbəst düşüncəli, yeni nəsil qızlara çox ehtiyac vardı ki, Türkiyə Cumhuriyyəti məhz bu cür ziyalı qadınların çiynində bərqərar olacaqdı. Amma təəssüf ki, heç də ədiblərin, ziyalıların düşündüyü kimi müasir, əxlaqlı, mütərəqqi türk qadınları sonralar çoxluq təşkil etmədi. Əksinə müasirliyi yanlış anlayan yeni tip qadınlar və kişilər Türkiyəyə başqa don geyindirdilər.

"Yarpaq tökümü” romanı 1939-cu ildə yazılıb. Aradakı illər fərqi yazıçıya həm bu fiaskonu anlamağa, həm də rahat-rahat giley etməyə imkan verirdi. Daha dəqiq desək, "Yarpaq tökümü” Mustafa Kamal Atatürkün ölümündən bir il sonra yazılıb. "Nə əlaqəsi var?” sualını eşitmiş kimi oldum. Əlaqəsi birbaşa deyil, sətiraltıdır. Rəşad Nuri Güntəkin də digər qələmdaşları kimi 1920-ci illərdə ziyalı kişilərin arzuladığı, müasir Türkiyədə görmək istədiyi mütərəqqi, amma hansı torpaqlara, hansı soya, əxlaqa aid olduğunu unutmayan başıdik, güclü qadınları sonrakı illərdə barmaqla sayılacaq qədər müşahidə edirdilər. Səbəb isə dəyişikliklərin qəfil baş verməsi, keçidin tədricən deyil, bir atlamada yaşanması idi. Başqa cür izah etsək, 5 yaşlı uşaq, birdən-birə 25 yaşlı olmuşdu. Dünənə qədər başıçadralı, burnunu qapıdan çölə çıxara bilməyən, müti, savadsız Anadolu qadınının bir qərarda başı açıldı, ətəyi qısaldı, kişilərlə açıq məclislərdə əlini şərab qədəhi, barmaqlarını isə siqar "bəzədi”. (1925-ci il "Şapka qanunu”. Məcburi olaraq qadınların və kişilərin baş örtüsü şlyapalara dəyişdirildi. Daha sonra isə geyimləri müəyyənləşdi. Hətta avropalı qadınlar kimi yerişləri, tövrləri dəyişilməsi üçün dərslər verilirdi.)

Əslində məqsəd qərb standartlarına uyğun Türkiyədə qadının da bu standartlara uyğunlaşdırılması idi. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, ölkənin müasirliyi onun qadınının sosial vəziyyəti və xarici görünüşü ilə bəlirlənir. Parlamentlə idarə olunan, Avropayla yarışan Türkiyənin qadını çadralı ola bilərdimi? Təcili dəyişiklik lazım idi. Tələb olunan qaydalarda geyinməyən, sosiallaşmayan qadınların ərləri, ata və ağabəyləri (böyük qardaş) cərimələnirdi. Bu, tezliklə xoşagəlməz nəticələrə gətirib çıxardı. Qadınlar evlərindəki kişilərdən icazə almadan məclislərə açıq-saçıq qatılır, içki, siqaret qoxusunda xumarlanırdılar (hətta 90-cı illərə qədər Türkiyədə qadınların içki və siqaretə aludəçiliyi kübarlıq sayılırdı). Müsəlman-türk kişisi nə qədər müasir olur-olsun, qadının bu qədər dibə baş vurmasına qarşı olur. Bu təkcə qonşu Türkiyədə deyildi. Azərbaycan maarifçiləri də "Daloy çadra!” – deyə car çəkirdilər, amma arada barmaqlarını da dişləyirdilər ki, eyvah nə etdik! Mirzə Cəlil daha cəsarətli çıxıb məqalələrindən birində etiraf edirdi ki, "Ayə, bu cahil kişiləri qınayırıq ki, arvadını niyə çarşafa bükür. Vallahi, qınamalı deyil. Mənim də övrətim, qızım başı, sinəsi açıq yolla gedəndə içim içimi yeyir ki, indi yad, iyrənc baxışlar onların üz-gözündə gəzir”. Yaxud yazıçıya məxsus digər deyimi yada salaq: "Azərbaycan qadını çadranı atanda müasirləşirik deyə sevincimdən papağımı göyə tulladım, o gün bu gündür papağımı tapa bilmirəm...”. Bu baxımdan elə Türkiyədə də ziyalı kişilər narahat olmağa başlamışdılar. Bəli həzarat, müasirlik təkcə geyimin dərhal dəbə uyğunlaşması deyil, əvvəlcə qafaların içi dəyişməlidir. Sonra keçid tədricən, göz öyrəşə-öyrəşə baş verməlidir. Amma deyəsən, əsrin əvvəlindəki kişilər tələsdilər, amma təəssüf ki, təndirə və ya uçuruma düşən qadınlar oldu. Rəşad Nuri Güntəkin və onun kimi düşünən qələmdaşları Mustafa Kamalın sağlığında bunu dilə gətirməyə cəsarət etməsələr də, həmçinin Türkiyə üçün canı bahasına böyük işlər görmüş bu dahiyə hörmət olaraq dillənməsələr də, sonrakı mərhələdə əsərlərində sətiraltı iradlarını sərgiləyirdilər. Bunu "Ədəbi adlar”ın daha öncəki türk qonağı olan Ömər Seyfəddin əsərlərində də açıq sezmək olar. Xüsusilə onun "Bahar və kəpənəklər”, "Zeytunla çörək” hekayələrində qadınların yeni və yanlış durumuna münasibət bildirilir. Elə Əziz Nesinin də ilkin hekayələrində bu irad sezilirdi.

Yazıya başlarkən Rəşad Nuri Güntəkinin böyüklüyünü xüsusi qabartmışdım. Onun niyə sərhədləri aşmasının səbəbi indi açıqca görünür: əsl yazıçıya xas olaraq toplumun əziyyətini, narahatlığını, özü çətinlik görməsə də başqalarının dərdlərini, məhrumiyyətlərini, ağrı-acısını ən xırdalığına qədər görə bilmək, ən əsası onu sözə töküb anlada bilmək... Özünün gözəl deyimi var: "Dibi görünməyən quyulara atılan daş çıxardığı səslə dərinliyi göstərdiyi kimi, başqalarının kədəri də ürəklərimizə düşəndə bizə insanlığımızın dərəcəsini öyrədir”.

Şəfiqə ŞƏFA

Ədalət 2018.- 2 fevral.- S.8.