Geriyə yol varmı...

Nemət Veysəlli

(əvvəli ötən saylarımızda)

Fanatikcəsinə yurdsevəndi. Bizim geniş və münbit torpaqlı həyətimiz vardı. Əgər ayda-ildə bir dəfə qonum-qonşunun mal-qarası, toyuq-cücəsi həyətimizə girsəydi - o, aləmi bir-birinə qatırdı. Qonşularla davaya çıxardı.

Üzünü mənə tutub deyərdi:

- Qeyrətsiz adamlarsınız, niyə qoyursan atayın yurdunu taptalasınlar. Namusun, qeyrətin yoxdu?

Anamın dayıları - Şəfi, Cavad, İsa, deyilənə görə, qardaşları Məhəmmədəli və Səməd də anam xasiyyətliydilər. Xalası oğlanları - Nəcəfqulu və Əsgər, xalası qızı İnsaf hələ adlarını sadaladığım qohumlarından da tünd və sərt idilər.

Cavad dayım da, Şəfi dayım da məni kənd arasında görəndə həmişə deyərdilər:

- Qonum-qonşunun mal-qarasını həyətinizə qoyma, ha!

Anam həmişə deyərdi:

- Düşündüklərimi qonşulara deməsəm, bağrım çatlayar.

Anamın təkidi ilə böyük qardaşım Valeh iki dəfə ailə qurdu: birinci dəfə anamın dayısı, ikinci dəfə isə əmisi nəvəsi ilə. Hər ikisi uğursuz nikahdı. Qardaşımın hər iki evlilikdən doğulan övladlarının bəxti-taleyi gətirmədi.

Artıq yaşa dolanda bütün bunları anama irad tutdum.

Başını yerə dikirdi:

- Neyləyim, qohumdular, dedim bəlkə belə yaxşıdı. Gərək uşağı bu işlərə məcbur etməyəydim.

Sonralar yazıq qardaşım heç nədən iki dəfə həbsxanaya düşdü. Təkrar üçüncü dəfə evləndi, oğlu, qızı dünyaya gəldi həyatı axarına düşdü.

Ağır illər idi. Birtəhər dolanmalıydıq. Əynimizə-başımıza fikir verməliydik. Anam ürəyindən keçənləri övladlarına tapıb verə bilməyəndə, dərdə-qəmə batırdı. Belə vaxtlarda anamın üzünə baxa bilmirdim.

Ümumiyyətlə, anam böyük qardaşımı - Valehi hamımızdan çox istəyirdi. Bəlkə də Valeh onun ilk övladıydı, ona görə idi, bilmirəm.

Anam on səkkiz yaşında ailə qurmuş, iyirmi altı yaşından (1941) isə dul qalmışdı. Ağır müharibə illəri, övladlarını böyütmək - qadın üçün bunlar asan məsələlər deyildi.

O, nadir hallarda məni döyərdi. Bilmirəm, nəyi isə düz eləməyəndə, ya da sözünə baxmayanda. Bərk hirslənəndə məni çubuqla vururdu, vurandan sonra da oturub hönkür-hönkür ağlayırdı, yanına cağırıb bütün gücüylə bədənimi qucaqlayırdı.

Onu həmişə sağlam və gümrah görmüşəm. Yadıma gəlmir ki, o, xəstələnsin, çarpayıda yatsın. Düzdür, divarları qaya daşlarından hörülmüş ikimərtəbəli evimiz vardı. Amma döşəmələri torpaqdı. Torpaq döşəmələrdə yatırdıq. Anam çoxlu gəvə və kilim, palaz toxumuşdu. Onları tökürdü evimizin bir küncünə, yıxılıb yatırdıq. Yaxşı da gəvə, palaz toxuyurdu. Əyilmiş, bükülmüş yun iplərini vurub qoltuğuna gedərdi Füzuliyə. Orada, mərkəzi bazarın qabağında boyaqçılar sıra ilə düzülmüşdü. Apardığı yun iplərini ürəyi istədiyi rəngdə boyatdırırdı. Evimizin elə içindəcə, bir küncdə hana qururdu, aylar, günlər keçirdi, bir də görürdün allı-güllü gəvəsi, palazı hazırdı. Valehin, mənim, o biri qardaşlarımın adına gəvə toxuyurdu.

Əlləri və barmaqları xırdaydı. Uşaq vaxtı anamın boynunda, araxçın şəklində papağında, papağının kənarlarında qızıl ziynətləri görmüşəm. Araxçının çevrəsinə başqa ziynət əşyaları ilə bərabər, qızıl pullar da düzülmüşdü.

Məhəmmədəli dayımın gümüşdən, ağır çəkili gümüş fitini əziz xatirə kimi sandığında saxlayırdı.

Qədim, içinə bir vaqon şey yığması mümkün, üstü bər-bəzəkli sandığı tez-tez açıb-örtürdü. Yadıma düşən və düşməyən əziz-xələf əşyalarını bu sandıqda saxlayardı. Göz qırpımında, faciəli şəkildə həlak olandan sonra onun uzun illərdən bəri qoruduğu sandıq, onun içindəkilər necə oldu - bilinmədi.

Anamın bacısı yoxdu. Allah heç atama da bacı verməmişdi. Mənim də bacım yoxdu. Anam vəfat edəndən sonra onun uzun illərdən bəri (1941-1973) topladığı gəvə və kilim, özünün şəxsi ziynət əşyaları, xırda ölçülü xurcun və bəzək əşyaları da yoxa çıxdı.

Həyətdəcə, vedrəni üçbucaq şəkilli qara qaya daşlarının üstündəcə ocaq qalayıb su qızdırardı. Çox zaman döşəməyə ot tökərdi. Məni elə onun üstündəcə çimizdirərdi. Bəzən də daş evimizin ikinci mərtəbəsində, eyvanımızda iri teştin içində. O, axşamlar, eyvanımıza düşən ay işığında boyun-boğazıma ilıq suyu tökəndə, isti və hərarətli əllərini kürəyimdə gəzdirəndə, sözə, ifadəyə gəlməyən hisslər keçirirdim. Xırda əlləriylə başımı yuyurdu. Sabun köpüyü ağzımı-burnumu örtürdü. İlahi, necə də gözəl, təsəvvürə gəlməyən, əlçatmaz gözəl anlar yaşamışam!

Sonralar azdan-çoxdan dünyanı dolaşdım. Əsgər hamamlarında, böyük oğlumun sayəsində Malayziyada (2015), Şotlandiyanın (2017) dəbdəbəli, dünyanın bütün dərd-sərini unutduran hamamlarında bədənimdəki kiri çıxartmışam, təmizlənmişəm. Amma bunların heç biri eyvanımızda anamın məni ay işığında, çimizdirməsindən yaranan xoşbəxt anları yaşatmayıb.

Kənddə ayda, ildə eşidirdim ki, hə filankəs xəstədi. Kənddə yaşadığım illərdə (1941-1961) ürək-damar, xərçəng, şəkər xəstəliklərinin adlarını belə eşitməmişəm. Başı ağrıyanları, ürəyi bulananları, zəhərlənənləri görmüşəm. Mənasız yerə, ayaqlarımı yerə dirəyib deyə bilmərəm ki, hə, Veysəllidə adamlar ölmürdülər. Adamları bağda, bostanda, taxıl və ot biçini zamanı zəhərli ilanlar sancırdı, ağacdan yıxılırdılar, güclü sel məhv edirdi. Bir də vardı Allahın buyurduğu, təbii ölüm. Ayda-ildə eşidirdik ki, filankəs dünyasını dəyişib.

Dağ havası, Qara kəhrizin təmiz suyu, təbii qidalar - camış qatığı, qaymağı. Dağların gömgöy otlarından qidalanan qoyun, mal. Dağların döşünə, yamaclara çınqıl kimi səpələnmiş toyuq-cücə, hinduşka.

Kənddə nadir hallarda mal əti yeyərdilər. Yox, sappasağ iribuynuzlu heyvan qəflətən ayaqlarını qırırdı, yoncaya düşürdü - bu ayrı məsələ. Belə hallarda həmin heyvanı kəsirdilər. Mal yiyəsi çox ziyana düşməsin deyə, həmin əti qapı-qapı düşüb ailələrə paylayırdılar, alışma edirdilər.

Anamın dediklərinə görə, atam müharibəyə getməzdən xeyli qabaq, hər ehtimala qarşı, ərzaq tədarükü görübmüş. Evimizin birinci mərtəbəsində,- o, həm də zirzəmi idi, - üç, dörd metr dərinliyində quyu qazılmışdı. Atam bu quyunu, divarlarını gözünə küləş, saman qatıb suvamışdı.

"Bir müddət bu taxıl sizə çatar, sonrasına da Allah kərimdi".

Taxıl quyusu

Haşiyə: Söhbətimizin ana xəttindən kənara çıxıb, sizə başqa bir əhvalat danışmaq istəyirəm. Atam ailə qurmazdan qabaq, bir müddət İmişli rayonunun Boccallar kəndində çobanlıq edib. Həmin kənddə Cəbrayıl adlı cavanla dostluq edib. Bir yerdə çobanlıq ediblər, ağır günləri yaşayıblar, dağa, arana birgə gedib-gəliblər.

Hətta, bir dəfə iş elə gətirib ki, o, yay ağzı dağlara çıxa bilməyib. Mal-qara ilə bağlı adamlara bu hiss yaxşı tanışdı. El dağlara qalxan ərəfədə atamın çəlimsiz, arıq bir quzusu varmış. Kişini dərd götürüb, düşünüb: "Bu yazıq aranda qalıb istidən öləcək". Odur ki, dağlara qalxmağa hazırlaşan çoban dostundan - Cəbrayıl kişidən xahiş edib ki, bu quzusunu da özünlə apar. Aranda qalıb, yazıqdı, tələf olacaq.

Anam təkrar-təkrar danışırdı ki, Cəbrayıl kişi atanın o arıq, çəlimsiz, ayaqları bir-birinə dolaşan quzunu dəvənin donqarında dağlara qaldırıb. Maldarlar, Cəbrayıl kişinin adi bir quzuya görə belə canyananlığını, canfəşanlığını görənlər təəccüblənirmişlər.

Cəbrayıl kişi:

- Siz nə danışırsınız, bu quzu mənim dostumun, Bayramalınındı, əmanətdi.

Anamın dediklərinə görə, o çəlimsiz quzu el dağdan arana düşən zaman əməlli-başlı qoç imiş və sağ-salamat sahibinə qaytarılıb.

...Hə, nədən danışırdım? Hə, həmin o Cəbrayıl kişi, atamın çoban dostu, müharibə vaxtı hər il Veysəlliyə, bizə baş çəkməyə gələrmiş. İmişlidən Veysəlliyə gələrmiş, dəvələrini həyətimizin aşağısında xıxırdarmış və əlinə qarğıdan düzəltdiyi metrəni alıb, zirzəmimizdəki quyuda nə qədər taxıl qaldığını ölçüb-biçərmiş. Buğdanın miqdarını müəyyənləşdirəndən sonra deyərmiş:

- Nənəxanım, hələ filan qədər taxılınız qalıb. Uşaqlara korluq vermə.

Hər il bu əhvalat təkrarlanarmış.

Hər dəfə nağıla, əfsanəyə çevrilmiş o quyunu, atamın çətin illərdə bizə qoyub getdiyi taxıl quyusunu, Cəbrayıl kişini, onun atamla kişi dostluğunu, İmişli camaatını xatırlayanda ürəyimdən xoş duyğular keçir.

***

Saçlarını açıq havadaca yuyardı. Qışda, soyuq havalarda isə isti sobanın qabağında. Başını adi, sarı rəngli paltar sabunu ilə köpüklədərdi. Barmaqları ilə qulaqlarının dibindən tutmuş, ta saçının o biri hissələrinə qədər - çox da uzun və sıx olmayan saçlarını kəndir kimi əyirdi, sonra da əlləri ilə onları bərk-bərk sıxırdı. Bu əməliyyatlar qurtarandan sonra saçlarına camış qatığı sürtərdi. Qaynadılmış suyu başına tökərdi. Başı, qulaqları, gözləri, bütün sifəti təmizlənirdi, açılırdı.

Hərdən həyətimizdə hündür bir yerdə əyləşirdi, əllərini çənəsinə söykəyib uzun müddət harasa baxırdı. Ürəyindən nələr keçirdi, nə haqda düşünürdü, Allah bilirdi. Hərbi qulluqdan qayıdanda məni qapımızın ağzında qarşıladı. Boynumu qucaqlayıb öpdü və ağladı. Mən əsgərdə qulluq etdiyim illərdə (1961-1964) anam ağır günlər keçirmişdi. Balaca qardaşlarım həddi-buluğa çatmadıqlarına görə onun köməyinə yetişə bilmirdilər. Böyük qardaşım həbsxanadaydı. Bəlkə də o, bunlara görə kövrəlmişdi. Bəlkə də sərasər üç ildi görüşmürdük, ona görəydi. Bir neçə gündən sonra şəhərə qayıtdım. Bakı Şin zavodunda (1964) işə düzəldim. Universitetin jurnalistika fakültəsinə (1965) qəbul oldum və ali məktəbə qəbul olmağım, anamı sevindirmək üçün yenidən kəndə qayıtdım. İlahi, anam necə sevinirdi...

Anam öləndən sonra

dünya boşaldı

1973-cü il, 21 iyun

...O günü qonşu metro işçilərinin yataqxanasındakı yeməkxanaya - nahara getmişdim. Deyəsən, borş sifariş vermişdim. Borşla dolu kasa qabağımdaydı - amma nə sirrdisə, qəflətən iştaham qaçmışdı. Xörək də buza dönmüşdü. İştaham qaçmışdısa, ac deyildimsə bəs baş tərbiyəçi işlədiyim Şin zavodunun yataqxanasından buraya nə üçün, niyə gəlmişdim? Beynimdə, ürəyimdə indiyə kimi hiss etmədiyim qəribə duyğular çulğalayırdı... Kasada soyuyan borşu qaşıqla o yana, bu yana qarışdırırdım. Sifariş verdiyim borşu yeyə bilmirdim. Soyumuş, yeyilməmiş borş kasasını stolun üstündə qoyub iş yerimə qayıtdım.

Adi qaydada yataqxana işçilərindən kimsə məni telefona çağırdı. Dedi ki, Füzuli rayonundandı, təcilidi. Telefon dəstəyinin o biri başında əmim oğlu Vaqifdi.

- Təcili kəndə gəl, anan...

O, sözlərinin ardını deyə bilmədi.

Mən o günü, bütün gecəni kəndə necə getmişəm, heç nə yadımda qalmayıb.

Birbaşa nəqliyyat yox idi deyə, birindən düşüb o biri maşına minirdim.

Bakı, Şamaxı, Göyçay... Yevlax, Bərdə, Ağdam. Ağdamda, Muradbəylidə bir az ləngidim. Gecəyarısı yol polislərinin söhbətlərini eşitdim.

- Martuni-Füzuli istiqamətində hərəkət edən avtobus sürücünün səhlənkarlığı ucundan salona od düşüb, bir neçə adam diri-diri yanıb.

...Gecə saat olardı üç, dörd. Qapımızda çadır qurulduğunu gördüm. Daş pilləkənlərlə ikinci mərtəbəyə qalxmaq istəyəndə, Nabat mamam qarşıma çıxdı.

- Bala, anan yoxdu, daha Nənəxanım yoxdu.

Mən nə o axşama qədər, nə də o axşamdan sonrakı illərimdə heç vaxt belə hönkür-hönkür ağlamamışam. Ağlamırdım e, boğulurdum, içim, bütün bədənim nehrə kimi çalxalanırdı.

...O səhər çağından düz qırx dörd il keçib. Dəfələrlə anamın avtobusda faciəli şəkildə həlak olması səhnəsini yazmağa cəhd göstərmişəm - bacarmamışam. Sonralar dərk etdim ki, bu səhnələri yazmağa, təsvir etməyə cəhd göstərmək səmərəsiz, baş tutan iş deyil və bu niyyətimdən tamamilə əl çəkdim. Hansı məqsədə söykənirsən söykən, övlad öz anasının belə faciəli anlarını təsvir etməyə acizdi. O, ağıla, təsəvvürəgəlməz faciəli məqamları təsvir edərkən ürəyimdə yaranan elektrik enerjisi vurub bütün bədənimi parça-parça edəcəkdi.

Yasdan qayıdıb gələndən sonra Şin zavodunun rəhbərliyi mənə məzuniyyət, qərbi Ukraynaya, Turuskaves şəhərinə putyovka verdilər. İyirmi dörd gün ərzində qərbi Ukraynanı başdan-başa - Lvovu, Draqobiçi, Ujqorodu - bir sözlə, xeyli gəzdim, dolaşdım. Aldığım ağır stresdən çıxmağa çalışdım və sonralar anamın yoxluğu ilə barışdım. İki ildən sonra Qənimət adlı qızla ailə qurdum (1974). "Azərbaycan" ədəbi-bədii jurnalda işə (1976) düzəldim. Elşən adlı ilk övladım (1975) dünyaya gəldi. Anam bütün ömrü boyu mənim bu xoş günlərimi gözləmişdi. Təəssüf ki, o, bunların heç birini görmədi. Ömrüm boyu çalışırdım ki, nə isə yaxşı, əhəmiyyətli uğur əldə edim, anam bunları görüb sevinsin. Əldə edəcəklərim mənə yox, ilk növbədə anama lazımdı. Anam faciəli şəkildə rəhmətə gedəndən sonra həyat mənim üçün mənasızlaşdı. Ali hiss və duyğulardan uzaq düşdüm. Axı, həyatda əldə edəcəyim uğurları onun xatirinə edəcəkdim. Nə edim, haraya gedim, nəyə can atım? Aylar, illər ötdü, Qarabağ hadisələri başladı. Daha ayrı ovqatlar üstündə kökləndim.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət 2018.- 1 iyun.- S.7.