AZƏRBAYCAN
CÜMHURİYYƏTİ MƏCLİSİ-MƏBUSANINDA NUXA
QƏZASINI TƏMSİL EDƏN ŞƏXSLƏR
Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik
tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin
təbliği
Oturanlar: Sağdan: Hacıbala bəy Nağıbəyov,
Abdulla bəy Əfəndizadə, Salman Mümtaz, Gəncə
qubernatoru, Məmmədtağı bəy Nağıbəyov,
Rəşid bəy Əfəndiyev, vəkil Mustafa bəy
(əvvəli ötən
sayımızda)
Azərbaycan dövlətçiliyinin
qalalarından biri olan Şəki əhalisi Azərbaycan
Cümhuriyyətinin təsisi ilə milli dövlətçilik
ənənələrimizin bərpasını, tarixdə ilk
parlamentimizin fəaliyyətə başlamasını
böyük ruh yüksəkliyi ilə
qarşılamış, cümhuriyyətimizin inkişafı
üçün fəal vətəndaş mövqeyindən
çıxış etmişlər. Azərbayan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanının
açılışı ilə əlaqədar Nuxa (Şəki)
qəzası qaimməqamı Rəfibəyovun təbrik məktubundan
bir iqtibasa diqqət yetirək: "Azərbaycan
parlamanının tarixi güşadı gününü
Şəki əhalisi təbrik etməklə gələcəkdə
xəlq hüququ yolundakı fəaliyyətində müvəffəqiyyət
diliyor. Şəki əhalisi sevgili Azərbaycanın
istiqlaliyyəti və hüququ yolunda heç bir müavinətdən
çəkinməyəcəkdir". Cümhuriyyətin
ilk parlamentinin fəaliyyətə başlamasını
böyük tarixi addım kimi dəyərləndirən Şəki
bələdiyyə rəisi Yeluseyski, istiqlalımızın
qısa zaman ərzində Avropa dövlətləri tərəfindən
tanınmasını arzu edir. "Yeni
dünyaya gəlmiş Azərbaycan Cümhuriyyətinin
parlaman güşadı kibi tarixi bu addımını təbrik
ediyorum. İşbu addım sevgili vətənimiz
və əzmi-islam millətinin istiqbalı rəhnidir, qoy
müəzzəm Avtopanın fulad (polad) qələmi istiqlalımızı
təsdiq etsin".
Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanında
Nuxa qəzasını təmsil edən nümayəndə,
milli azadlıq hərəkatının fəallarından olan
Qərib Kərimoğlu Kərimov 1870-ci ildə indiki Oğuz
rayonunun Xaçmaz kəndində anadan olmuş və
1926-cı ilin oktyabr ayının 10-da həmin rayonun Padar kəndində
vəfat etmişdir. Çox təəssüf ki, təqdim edilən məqalə
üzərində tədqiqatlar aparılan zaman
çoxsaylı axtarışlarımıza baxmayaraq, Qərib
Kərimoğlu Kərimovun həyatı və siyasi fəaliyyətinə
dair geniş bilgi əldə edə bilmədik. Belə
ki, Azərbaycan Məclisi-Məbusanının fəaliyyətinin
tədqiqi üçün əsas tarixi qaynaq olan Cümhuriyyət
Parlamentinin iclas protokolları və stenoqrafik hesabatlarında Qərib
Kərimoğlu Kərimovun bir məbus (parlament üzvü)
kimi fəaliyyətinə dair hər hansı bir məlumata
rast gəlmirik. Yalnız Məclisi-Məbusanın 1920-ci ilin
mart ayının 11-də keçirilmiş 133-cü
iclasının stenoqramı ilə tanış
olan zaman iclasa sədirlik edən Məhəmməd Yusif Səfərovun
məbus Kərimovun xəstəlik səbəbli məclis
sıralarından istefa verməsinə dair teleqramını
parlament üzvlərinin nəzərinə
çatdırması haqqındakı qeydlə
rastlaşırıq. Azərbaycan Cümhuriyyəti
Məclisi-Məbusanın üzvü olmuş şəxslər
sırasında Qərib Kərim oğlu Kərimovdan başqa
digər Kərimov soyadını daşıyan şəxs
olmadığından güman edə bilərik ki, məclis
sıralarından səhhəti səbəbli istefa vermiş
şəxs məhz o olmuşdur. Qeyd
edilmişlərlə yanaşı, ümid edirik ki, gələcəkdə
bu gün toxunduğumuz məsələ ilə əlaqədar
davam etdirməyi düşündüyümüz daha geniş
və əhatəli axtarışlarımız nəticəsində
Qərib Kərimoğlu Kərimovun fəaliyyətinə dair
yeni məlumatlar əldə etməyə müvəffəq
olacağıq.
Tədqiqi olunan dövrə aid tarixi
qaynaqlarda Azərbaycan Məclisi-Məbusanına Şəki
şəhərindən seçilmiş Abdulla bəy Əfəndizadənin
həyatı, onun görkəmli maarifçi və ictimai-siyasi
xadim kimi fəaliyyətinə dair olduqca zəngin məlumatlar
yer almaqdadır. Abdulla bəy Əfəndizadə 1873-cü ilin mart
ayının 3-də Şəki şəhərində anadan
olmuşdur. Nuxada (Şəkidə) məhəllə
məktəbində ibtidai təhsil aldıqdan sonra təhsilini
Gəncə Mixaylov Sənət məktəbində davam
etdirmiş, burada bağçılıq və ipəkçilik
peşəsinə yiyələnmişdir. İlk
əmək fəaliyyətinə Şəkidə müəllim
kimi başlamışdır. İki il burada
çalışandan sonra Tiflis Aleksandr Müəllimlər
İnstitutuna daxil olmuş və 1899-cu ildə bu təhsil müəsissəsində
təhsilini tamamladıqdan sonra elə həmin ildə
Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin himayəsi ilə təsis
edilmiş və Sultan Məcid Qənizadənin rəhbərlik
etdiyi məktəbdə pedaqoji fəaliyyətə
başlamışdır. O, 1906-cı ildə Şəkidə
əhaliyə savadvermə kurslarının
açılmasının əsas təşəbbüskarlarından
biri olmuşdur. Dövrünün görkəmli
pedaqoqlarından və ictimai fəallarından olan Abdulla bəy
Əfəndizadə Qafqaz Müsəlman Müəllimlərinin
I (1906) və II (1907) qurultaylarında iştirak etmişdir.
Həmin qurultayın qərarına əsasən,
ana dilində tədrisin təşkilinə dəstək vermək
məqsədilə Krıma getmişdir. Krımdan
döndükdən sonra Süleyman Sani Axundov və Fərhad
Ağazadə (Şərqli) ilə birgə tərtib etdikləri
yeni əlifba layihəsini müzakirəyə
çıxarmış, onlarla birlikdə həmin əlifba
layihəsi və qurultayda qəbul olunan proqram əsasında
1908-ci ildə "İkinci il" dərsliyini
yazıb nəşr etdirmişdir.
O, pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı ədəbi
yaradıcılıqla da məşğul olmuş,
"Rüstəmin yuxusu" (1906), "Şagirdlərə hədiyyə"
(1914) kitablarını nəşr etdirmişdir. Onun 1906-cı
ildə əvvəl "Dəbistan" jurnalında, daha sonra
isə ayrıca kitabça şəklində nəşr
edilmiş "Rüstəmin yuxusu," adlı əsərinə
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda gedən
ictimai-siyasi hərəkatın görkəmli nümayəndəsi,
sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından
biri olan M.Ə.Rəsulzadə resenziya (elmi və ya ədəbi-bədii
əsərin təhlili barədə əsaslandırılmış
rəy) yazmışdır ki, bu da Abdulla bəy Əfəndizadənin
ədəbi yaradıcılığına verilmiş
böyük dəyərin təzahürü kimi qiymətləndirilə
bilər: "Bu mənzumə biz müsəlmanların məişətimizdə
ən nazik və ən ağrılı dərdimiz olan dəstəbazlıq
və qoçubazlığın bina və əslini və
millətimiz arasında cəhl və nadanlıq ucundan cüzi
bir şeyin üstə (ki, özgələri o barədə
bir-birilərinə söyüş belə deməzlər)
özlərini həlakət və fəlakətə
sövüq edib böylə bir hərəkəti-dənaətkaranənin
adını namus və qeyrət qoyanların biləsəf
iştimallarını (əhatə etmək) gözəl bir tərzdə
tənqid ediyor. Bu əsər qayət asan bir dil
ilə yazılıb "mütəzad" surəti
şeriyyəsi ilə tənzim edilmişdir". Sözügedən
resenziyadan "Rüstəmin yuxusu" adlı əsərin
çap edildiyi kitabda müəllifin başqa bir neçə
məqaləsinin də nəşr olunduğu aydın olur və
Məhəmməd Əmin bəy Abdulla bəy Əfəndizadənin
yaradıcılığına yüksək dəyər verərək
"bunların mütaliəsi müsənnif cənablarının
gözəl bir hekayənəvis ola biləcəyini
aşkara göstəriyor" tərzində münasibət
bildirir. 1919-cu ildə Şəkinin "Mədəniyyət"
mətbəəsində onun siyasi lirika janrında qələmə
aldığı "Hər ürəkdə səbt olubdur:
ya ölüm, ya Türkiyə!" adlı kitabçası
nəşr edilmişdir. Həmin kitabçada müəllifin
qələmə aldığı "Növhə",
"Ümid", "Acı həqiqətlər
qarşısında böyük ümidvarlılıq" və
"Qafqaza dəvət" şeirlərləri yer alır.
Abdulla bəy Əfəndizadə eyni
zamanda tərcümə işi ilə də məşğul
olmuş, rus şairlərindən İ.A.Krılovun, M.Y.Lermontovun
və başqalarının şeirlərini türkçəmizə
tərcümə etmişdir. Geniş fəaliyyət, hərtərəfli
yaradıcılıq dairəsinə və qabiliyyətinə
malik olan Abdulla bəy Şəki folklorunun toplanılması,
araşdırılması və təbliği istiqamətində
də mühüm işlər görmüşdür.
O, topladığı folklor nümunələrini 1894-cü
ildə "Sbornik materialov dlə opisaniə mestnostey i plemen
Kavkaza (SMOPK)" məcmuəsində çap etdirmişdir. Qeyd edilənlərdən göründüyü
kimi, Abdulla bəy Əfəndizadə zəngin tərcümeyi-hala
malik olmaqla, demək olar ki, bütün sahələrdə
öz bilik və bacarıqlarını xalqının maariflənməsi,
onun rifah halının yüksəldilməsinə xidmətə
həsr etməyə səy göstərmişdir.
Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanının
iclas protokolları və stenoqrafik hesabatları ilə
tanışlıq zamanı Abdulla bəy Əfəndizadənin
parlamentin fəal üzvlərindən biri kimi onun müxtəlif
komissiyalarının işində iştirak etməsinin, əksər
plenar iclaslarda beynəlxalq siyasi məsələlərdən
tutmuş dövlət quruculuğu, təhsil, səhiyyə,
büdcə və s. problemlərə dair məruzə və
çıxışlar etməsinin, çoxsaylı təkliflər
irəli sürməsinin şahidi oluruq. Abdulla bəy,
eyni zamanda Məclisi-Məbusanın bir neçə - "Məclisi-Müəssisan",
"Ləvazim", "Maliyyə-Büdcə"
komissiyalarının üzvü idi. Məclisi-Məbusanın
stenoqrafik məlumatları ilə tanış
olarkən onun "Maliyyə-Büdcə"
komissiyasının işində daha fəal iştirak etdiyini,
komissiyanın icraatında olan və müzakirə
üçün məclisə təqdim olunan layihələrin
əksəriyyətinin məruzəçisi olduğunu
görürük.
Fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində
Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanında 11
fraksiya fəaliyyət göstərmişdir ki, həmin
fraksiyalardan biri də Abdulla bəy Əfəndizadənin tərkibində
1918-ci ilin dekabr ayının 7-dən 1919-cu ilin noyabr
ayının 1-dək olan müddət ərzində fəal fəaliyyət
göstərdiyi "Əhrar" fraksiyası idi. Məclisi-Məbusanın
1919-cu ilin noyabr ayının 1-də təşkil edilmiş
91-ci iclasında Abdulla bəy Əfəndizadənin
"Əhrar" fraksiyasıyasını tərk etməsinin
bəyan edildiyi ərizəsi məbusların nəzərinə
çatdırılır. Həmin ərizəsində
Abdulla bəy ərizəni təqdim etdiyi bu gündən
etibarən "Əhrar" fraksiyasını tərk etdiyini,
hələlik hər hansı bir parlament fraksiyasına
qoşulmadığını və siyasi fəaliyyətini
sol bitərəf kimi davam etdirəcəyini bildirir.
O, 1 noyabr 1919-cu il tarixdən 27 aprel
1920-ci ilədək davam edən zaman ərzində parlamentdə
müstəqil solçu kimi fəaliyyət göstərir.
Burada diqqət çəkən məqamlardan biri də Abdulla
bəyin "Əhrar" fraksiyasını tərk etdiyinə
dair ərizəsini məclis üzvlərinin nəzərinə
çatdıran parlamentin 1 noyabr 1919-cu il tarixli 91-ci
iclasına sədrlik etmiş Həsən bəy Ağayevin
onu (Abdulla bəy Əfəndizadəni) "Əhrar"
fraksiyasının "sabiq sədri" kimi təqdim etməsidir.
Bununla belə, o dövrə aid bir sıra tarixi
qaynaqlarda "Əhrar" fraksiyasının sədri kimi
Aslan bəy Qardaşovun adı çəkilir. Belə ki, Məclisi-Məbusanın 1918-ci ilin dekabr
ayının 30-da təşkil edilmiş altıncı
iclasına "Əhrar" fraksiyası tərəfindən
göndərilmiş təklifi fraksiyanın sədri sifətilə
Aslan bəy Qardaşov imzalamışdır.
(ardı gələn sayımızda)
Vüsal Baxışov
Şəki
Ədalət.- 2018.- 8 iyun.- S.7.