"Xurcun" folklor guşəsi

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

(əvvəli ötən saylarımızda)

Yay günü olduğundan qonaqlara həyətdə süfrə açırlar. Söhbət ordan-burdan düşür, hərlənir-fırlanır gəlinlə qayınananın necə yola getməsi üstündə dayanır. Qayınana arif adam imiş. Onlara heç nə demir, gəlini yanına çağırıb deyir:

- Ay gəlin, get bir qarpız gətir, kəsək yeyək, hava istidir.

Gəlin içəri otağa keçib qucağında iri bir qarpız gətirir.

Qayınana baxıb deyir:

-Bu kaldır, qaytar başqasını gətir.

Gəlin qarpızı geri qaytarır, yenə qucağında iri bir qarpız qətirir. Qayınana bunun da orasına-burasına baxıb deyir:

-Yox, bu da laldır, ayrısını gətir.

Belə-belə gəlin qırx dəfə evə girib çıxır. Axırıncı dəfə qarpızı süfrəyə qoyduqdan sonra qayınana üzünü qonaqlara tutub deyir:

-İndi başa düşdünüzmü?

Hamı çiynini çəkir. Qayınana qayıdır ki, gördüyünüz bu qarpızdan savayı bizim evdə ayrı qarpız yoxdur. Bunu gəlin də yaxşı bilir. Mən bunu bilərəkdən edirdim. İndi özünüz deyin, bu cür sirsaxlayan, üzüyola gəlindən kim inciyər?

Bəs qızı necə ocağa vermək olar?

-Qızını dəli dəvəçiyə vermə dəvəsi gedər, dəlisi qalar. Açmasının özünüz düşünün, yəni bu gün dəvə və dəvəçi olmasa da, varlı-hallı adamlar və onların insanlıqdan kənar oğulları var. Mal-dövlətə susayıb qızı hər yetənə vermək olmaz. Qız ağacı, qoz ağacı, hər yetən bir selbə atar, lakin birinə qismət olar.

Qızım qız oturar qiymət gətirər,

Dulum dul oturar, töhmət gətirər,

- Ay qayınana. Heç demədin gəlinini çox istəyirsən, yoxsa qızını?

- Gəlinimin paltar yuyanda əri gəlsin, qızım təndirə çörək yapan yerdə.

- Başa düşmədim.

- Başa düşməməklik nə var ki? Adam paltar yuyanda rəngi avazıyır və xəstəhal görünür, təndirə çörək yapanda isə rəngi çiyələk kimi qızarır. Bunun hansı yaxşıdır?

Qızım özgə ocağı yandırar, gəlinin isə səninlə bir süfrənin qırağında oturar, hay deyəndə hayına yetişir.

-Qızım qovurğa qovuranda əri gəlsin, gəlinim qovurma qovuranda.

- Onun bir fərqi varmı?

- Uşqa deyilsən ki, bunların fərqin bilməyəsən. Buğda qovurulanda artır, ət isə qovurulanda azalır. Qızımın əli varlı olacaq, gəlinimin əli darlı. Ay qayınana, geydiyin əbrə ilə şal olsun, oğlunu öyrətsən dilin lal olsun - bunu gəlinlər deyirlər.

-Gəlindən qız olmaz axı. Qayınanalı gəlinin həmişə dilinin altında qənd olar. Adamınkı qızdır, yanan-dönən. Qızım oğul başı tumarlasın, gəlinim qız başı yusun. Qızım ər qucağında, gəlinim ev bucağında.

Hə, istəkli oxucular, biz dünəndən bir söhbət açdıq, keçmişdən danışdıq. Yəni bu söhbətlər ki var, onların anılma məqamı da məlum deyil. Ancaq bu məsəllərin bəziləri günümüz üçün öz əhəmiyyətini itirmiş olsa da, bəziləri indi də öz qədir-qiymətini qoruyub saxlayır. Hər halda bunlar qədim-qayım qayınanaların və gəlinlərin dünya görüşünə və məişətinə bir baxışdı. Keçmiş-keçmişdə qaldı. Bəs indi vəziyyət necədir? Növbəti dəfə indiki qayınanalardan və gəlinlərdən söhbət açacağıq.

BAYATI-TUTAR

ELİ-ELATI

Mən aşiq qırğın eylər,

Tərlana qığı neylər?

Gəl qayıt, qanı dolmuş,

Yar bilər qırğın eylər.

Əzizinəm üstünü,

Dağ başında sisdimi

Mən alışıb-yanıram,

Görən yoxdu tüstümü.

Əzizim Milim yandı,

Muğanım, Milim yandı

Vətən, Vətən deməkdən,

Ağzımda dilim yandı.

Görünən Telişlidi,

Hacılı, Telişlidi.

Bir qıza könül verdim,

Qaş süzdü, tel işlədi.

Görünən Əhər oldu,

Çəkdiyim qəhər oldu.

Şirin bildiyim bağın,

Meyvəsi zəhər oldu.

Mən aşiq Ərşə başı,

Çox verdim ər şabaşı.

Namərddən kişi olmaz,

Dəysə də ərşə başı.

Toy adətləri

Əzəldən belədir. Ağzı xeyir-dualı ağbirçək nənələrimizin, dağdan ağır babalarımızın sinəsi həmişə söz xəzinəsi olub. Bu söz xəzinəsinin qapısı açıldımı, ötənlərimiz, keçənlərimiz bir-birinə qovuşub səni elə sehrləyəcək ki, özün də bilmədən ecazkar aləmə gedib çıxacaqsan. Bu aləmdə sən dirilik suyundan - göz yaşı kimi şəffaf söz çeşməsindən - bayatı bulağından içdikcə təşnən səngimək əvəzinə, sinən dəmirçi körüyü kimi alışıb yanacaq.

Bu bulaqdan-bayatı bulağından kim içibsə "həyatı cavidan" olub. Bu bulağın üstündə Qeys Məcnuna dönüb, Leylisinin sorağı ilə çöl-biyabana düşüb. Kərəm Ərzurumun gədiyinə varanda, bir erməni keşişinin tilsimindən qurtula bilməyib, keşiş qızının düyməli donunun sirrindən od tutub yanıb. Koroğlu dəyirmanda dəhnəni suya verib. Lələ daşdan "yaranıb". Sarı Aşıq ən müasir rentgen şüalarının tuta bilmədiyi nəsnəni - sevgilisinin üzündəki göz izini duyub.

Çayda atını suvaran oğlanın bulaqdan su götürən bir qıza gözü düşür. Oğlan bəhanə ilə qızdan su istəyir. Qız verir, oğlan içir, soyumur ürəyi, birini də, birini də baxışlar toqquşur. Əvvəl göz ilə, sonra söz ilə.

Ay aydınlıxlıyıbdı,

Qızlar oynaxlıyıbdı.

İlan vurmuş anası,

Qızın buxovluyubdu.

Deyəsən oğlanın cəsarətli danışığı doğrudan da qızı bəndə salmışdı. Amma qız özünü o yerə qoymadı.

Ay aydınlıq süd kimi,

Arxalığım çit kimi.

Çox da gəlib getməyin,

Öldürəllər it kimi.

Bir neçə gündən sonra yenidən görüşdülər. Onların belə görüşü dedi-qoduya səbəb oldu.

Arada gəzən söz-söhbətlər qızın anasına çatdı. Oğlanın qarasına "nota" göndərdi: "Bu ətrafda çox sülənməsin, yüz it küçüyüm olsa, birini də ona vermərəm". Beləliklə, qızla oğlanın görüşü məhdudlaşdı.

Bununla belə, oğlan əl çəkmədi. Bulaq başını su yolu elədi. Bildi ki, haçansa o qız yenidən su aparmağa gələcək. Doğrudan da bir neçe gündən sonra yenidən görüşdülər. Bu dəfə oğlan ürəyindəki məhrəmanə hissləri boğa bilmədi. Zarafatla dedi:

Geymisən alacanı,

Gözlərin alacanır.

Sənin ala gözlərin

İstər ki, ala canı.

Qız ürəyindən keçəni dilinə gətirə bilmədi. Öz-özünə danışırmış kimi:

Qarabağın üzümü.

Salxım düzüm-düzümü

Yar yenə incik getsə,

Kimə deyim sözümü?

Adi baxışla, bir neçə kəlmə sözlə hər şey qaydasına düşdü. Oğlan qızın ədəb-ərkanına əhsən dedi. Ürəyindən bir qatar bayatı keçdi:

Qarabağın söyüdü,

Mən gələndə göy idi.

Qız, sənə halal olsun,

Kimdən aldın öyüdü?

Sən demə, onları arasına girən ara sözü imiş. Ara sözü ev yıxar. Barışdılar. Sözləşdilər. Elçi gedildi, razılıq alındı. Budu ha, oğlan evinin zınqırovlu dəvə karvanları qız evindən qara zurnanın səs-sədası ilə geri qayıdır. Lap qabaqda-kəcavədə oğlanla-qız oturmuşdu!

Cəmi subaylara borc olsun!

Toplayanı və

çapa hazırlayanı

Faiq ŞÜKÜRBƏYLİ

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyi fondunun

Maliyyə yardımı ilə

Ədalət.- 2018.- 26 iyun.- S.7.