"ƏLİ VƏ NİNO" ROMANINDA FOLKLOR MOTİVLƏRİ

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

Azərbaycan nəsrinin çox möhtəşəm nümunələrindən olan "Əli və Nino" romanının müəllifinin kimliyi haqqında uzun illərdir ki, gedən mübahisələr hələ tam olaraq bitmiş hesab etmək mümkün deyil. Ancaq mühahisələr dərinləşdikcə əsərin böyük yazıçımız Yusif Vəzir Çəmənliyə məxsus olması fikri daha inandırıcı görünür. Bu versiyanı gücləndirən amillərdən biri də əsərdə hər bir xalqın milli ruhunun əsas meyarı sayılan folklor və mifoloji qaynaqlara tez-tez müraciət edilməsi və bunların romanın ümumi qayəsiylə harmoniya təşkil eləməsindədir. Bildiyimiz kimi Y.V. Çəmənzəminli Azərbaycan folklorunun dərin bilicisi olmuş, istər folklorumuzun toplanmasında və nəşrində, istərsə də tədqiqi sahəsində böyük işlər görmüşdü. Bu yazıda da biz əsasən "Əli və Nino" romanındakı folklormotivlərini araşdırmağa cəhd edəcəyik.

Əsərin əsas xətlərindən biri Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin müqayisəli təqdimatıdır. Şərq mədəniyyətini Əli xan Şirvanşir, Qərb mədəniyyətini Nino Kipiani təmsil edir. Nino Qərb mədəniyyətini təmsil etdiyi üçün onların eynini Şərq mədəniyyətində də görmək istədiyini bildirir. Nino ilə Əli Qubernator bağında görüşərkən Əli xanın əmisinin hərəmxanasından və çadra haqqında danışırlar. Nino daha çox çadraya qarşı çıxaraq Əli xana deyir: "Sən həmişə bir asiyalı olaraq qalacaqsan. Yad baxışlar sənə niyə mane olur? Qadın başqasının xoşuna gəlmək istəyəndə nə olar?" Ninonun bu fikrindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bir qadın təkcə öz ərinin yox, həmçinin başqalarının xoşuna gəlsə də olar. Ancaq Şərq təfəkkürü bu cür fikirləri həzm edə bilmir. Əli xan da bir Şərqli olaraq cavab verir: "Qadın gərək yalnız öz ərinin xoşuna gəlməyə çalışsın, başqasının yox. Açıq sifət, lüt çiyinlər, yarıya kimi aşkar döşlər, nazik ayaqlardakı şəffaf corablar - bunların hamısı bir şey vəd edir və bu vədi qadın yerinə yetirməlidir. Çünki qadında bu qədəri görən kişi daha çox görmək istəyər. Kişini belə arzulardan qorumaq üçün çadra mövcuddur". Əli xan bu fikri təkcə öz adı ilə yox, həmçinin bütün Şərq dünyasının adından söyləyir. Nino Əli xana sual verir ki, sən necə, arvadını çadranın altında gizlədəcəksən? Əlinin cavabı isə bu cür olur: "Əgər vəziyyət tələb etsə". Əli xan Ninoya çadranın çoxlu özəlliklərindən bəhs edir. Yenə də Ninonun fikri dəyişməz olaraq qalır.

"Əli və Nino" əsərində müəllif hadisələrin baş verdiyi məkan haqqında da ətraflı danışır. Məsələn, Mustafanın dilindən Qarabağın təsvirini bu cür verir: "Ey xan! Bizim şöhrətli əcdadlarımız özlərinə daha böyük və başqalarını dəhşətə salan ad qazanmaq üçün bu diyara ayaq basanda, "Qara bax, orda qar var! - deyə qışqırdılar. Amma dağlara yaxınlaşanda və balta dəyməmiş meşəni görəndə qışqırdılar kı, "Qara bağ!" Və o zamandan bəri bu diyara Qarabağ deyilir. Əli xan Qarabağda olduğu zaman bir neçə erməni ilə qarşılaşır. Onların yalanlarını ifşa edərək nə qədər yalançı olduqlarını bildirir.

"Hələ dünən bir kök erməni məni inandırmaq istəyirdi ki, Şuşada Maraş kilsəsinin beş min il yaşı var. Ona qayıdıb dedim ki: "Yalan danışma. Bütün xristianlığın yaşı heç iki min il deyildir."

Müəllif əsərində tarixlə yanaşı, həmçinin hadisələrin baş verdiyi yerlərin mifoloji hadisələrini də qeyd etmişdir. Şuşada yaşamış Sarı bəy haqqında yayılmış hadisəni bu cür təsvir edir: "Müqəddəsin qəbri Şuşadan bir saatlıq yol uzaqlığında idi. Hər il bütün şəhər bu qəbrin yanına səcdəyə gəlir və müqəddəs ağaclıqda xudmani məclis qurub bayramı edirdi. Xüsusilə mömin olanlar bu qəbrə qədər uzanan yolu ayaqla deyil, diz üstə sürünə-sürünə qət edirdilər. Bu, çox ağır və zəhmətli bir işdir, amma zəvvarların diqqətini xüsusilə cəlb edir. Müqəddəsin qəbri üstündəki ağaclara əl vurmaq qadağan idi. Kim ağacların bircə yarpağına toxunsaydı, elə yerindəcə iflic olurdu. Sarı bəy bax, beləcə qüdrətli idi!"

Romanda Qarabağ atlarından da bəhs olunur. Bu atlar o qədər gözəl olub ki, hətta hökmdarlar onlar üçün xəzinə bağışlayırmışlar. Qarabağ atı barədə əsərdə belə bir əfsanə yer almaqdadır: "Onların diyarında hər şey gözəldir. Ancaq bu diyarın ən gözəli Qarabağ atıdır. Bu həmin Qarabağ atı idi ki, İran şahı Ağa Məhəmməd bütün hərəmxanasını bu şöhrətli atın əvəzində verməyə hazır idi".

Əsərin aşıqlardan bəhs edən hissəsi isə həm də Azərbaycan folklorunun təbliği baxımında çox maraqlıdır. Şifahi xalq ədəbiyyatı yazılı ədəbiyyat üçün zəmin, baza rolunu oynamışdır. Müəllif bu cür də yazır: "Bizim şairlər daha yaxşıdır. Onlar o qədər qürurludurlar ki, şeirlərini kağıza yazmadan əzbər oxuyurdular". Qarabağlılar aşıqların deyişməsini möcüzə adlandırırlar. Aşıqlar Daş kənddə deyişməyə toplaşmışlar. Həmin aşıqlar kənd sakinlərindən xüsusilə seçilirmiş: uzun saçlı, ipək libaslı, hündür boylu, qaşqabaqlı və s. Aşıqların deyişməsinə baxmaq üçün Qarabağın var-dövlətli adamlarından tutmuş ta ermənilərə qədər gəlmişdilər. Qarabağ aşıqları fərqli göründüyü kimi, onların deyişmələri də fərqlidir. İlk olaraq aşıqlar bir-birilərinə küfürlü sözlər söyləyirlər. Bunlar küfürlü sözlər söyləməklə bir-birilərini gözdən salmaq istəyirlər. Aşıqlar deyişmədə çoxlu hünər göstərirlər. Aşıqlar deyişmələrində tarixi şəxsiyyətlər barədə də söhbət açırlar. Bu tarixi şəxsiyyətlərdən biri də Ağa Məhəmməd Şah Qacar olur.

Uzun və çətin deyişmədən sonra iki aşıqdan biri qalib gəlir. Müəllif Əli xan Şirvanşirin dilindən aşığa sual verir ki, "İndi sən diyarın ən yaxşı şairisən?". Aşıq isə bu cavabı verir: "Yox, mən ancaq bir sənətkaram. Mən əsl aşıq deyiləm". Belə bir sual yaranır ki, bəs əsl aşıq necə olmalıdır? Bu suala aşıq belə cavab verir: "Ramazan ayında" - deyə acıqlı aşıq dilləndi. Bu gecədə təbiət bir saatlığa yatır. Çaylarda sular axmır, murdar ruhlar xəzinələrin keşiyində durmurlar. Otların böyüdüyünü və ağacların danışdığını eşitmək olur. "Çaylardan su pəriləri çıxır və o gecədə dünyaya gələn adamlar müdrik və şair olurlar. Qədr gecəsində aşıq gərək bütün şairlərin hamisi olan İlyas peyğəmbəri çağırsın.

(ardı gələn sayımızda)

İlkin ELSEVƏR

Ədalət.- 2018.- 28 iyun.- S.7.