"Tut ağacı"nın sehri və mehri

Nizami

Tağısoy

Üç dildə (gürcü, rus, Azərbaycan) şeirlər yazıb, bədii-poetik fikrini dürüst ifadə etməyi, hər üç dildən bir-birinə mükəmməl, ən başlıcası orijinalın qayəsinə sadiq qalıb tərcümə etməyi bacaran, qeyri-adi təfəkkür tərzi, xarakter kamilliyi, insanlığı ilə çoxlarına örnək olmağı bacaran gürcü qardaşım, dəyərli qələm əhli Giya Paçxataşvili ilə tanışlığımın əyani yaşı 15 ildən o yana keçmir. Onu tanıyandan sanki özümçün maraqlı bir dünya kəşf etmişəm. Dostluğa sədaqəti, insanlığa mehri, yaradıcılığa özünəməxsus şövqü ilə yanaşan qeyri-adi şirmayi adam. Adam olduğu qədər insan, insan olduğu qədər ziyalı, ziyalı olduğu qədər şair, şair olduğu qədər səriştəli mütərcim, söz sərrafı Givi. Gözlərinin ziyası anadangəlmə zəif olsa da, fitrətən ziyası tükənməyən fikir, təfəkkür daşıyıcısı. Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, tərcümə sənətinin məsuliyyətini şərəf və ləyaqətlə daşıyan, daxili istəyi ilə onu yaymaq hissi ilə yaşayan Azərbaycanımızın gürcü oğlu Giya, yaxud hamının müraciət etdiyi kimi, Givi!

Sənin haqqında danışmağa qərar verəndə fikirlər burulğanında dolaşıram. Ona görə ki, səninlə bağlı içimdə o qədər sözlərim var ki... Sən söz aləminə öz "açar"ınla gələnlərdənsən. Təkrarçılıq sənlik olmayıb. Hər halda iki dildə (rus və Azərbaycan) yazıb yaratdığın nümunələrə nəzər salanda mən belə qənaətlərdə bulunmuşam.

Givi, qardaşım, bizdə adətən belədir ki,adı çıxanlar, sənətin lap zirvəsində qərar tutanlar haqqında (uyğun gəlsə də, gəlməsə də, onlar buna layiq olsa da, olmasa da) daha çox deyir, danışır, yazırlar. Böyük türk aşiqi, aşığı, şairi Yunus Əmrə demişkən bəzən "kor olur münkirın gözü". Niyə belədir?! Onun cavabını sən məndən də yaxşı bilirsən, lakin mən sənin haqqında danışmaq istəyirəm. Çünki sən bir neçə il bundan öncə qələmə aldığın "Eloğlu, bu evin yiyəsi hanı" şeirinlə əslində öz vətəndaşlıq mövqeyini bütünlüyü ilə ortaya qoymaqla, əsil millət təəssübkeşkiyini vücudunla nümayiş etdirmişdin. Səninlə bağlı danışmağının səbəbi heç də yalnız bu deyildir. Mətləb daha dərindədir. Sən əsrlərin dolanbaclarından bu yana, bu günə qədər Azərbaycan-gürcü dostluğunun (hətta Nizamidən, Rustavelidən belə), XX əsrdə bu yolda xeyli zəhmət çəkmiş Leyla Eradze qədər irəliyə gedə bilmisən, hər iki xalqın təfəkkür örnəklərini bir-birinə elə calamısan, elə bağlamısan ki, bununla olduqca gərəkli bir işə imza atmısan. Bu imza uzun zamanlar yaddaşlardan silinməyəcək.

***

Givi, mən sənin hər yeni kitabını maraqla oxumuşam. Həmin kitab istər Azərbaycan dilində olub, istər rus dilində. Hər iki dilin orada dadını, duzunu görmüşəm. Həmin kitabların hər bir sətrini sanki içimə çəkmişəm. Bu dəfəki kitabın isə məzmunu və mündəricəsi baxımından əvvəlkilərdən daha hüzünlü oldu mənim üçün. Bu dəfəki kitabının - "Tut ağacı"nın iki qəhrəmanı ilə səni məni üz-üzə qoydun. Biri onun Tut ağacının özüdürsə, digəri uzun illər sənin nazını çəkmiş, hər ədana, şıltaqlığına dözmüş, dünyasını vaxtsız dəyişmiş Lamara Tartaraşvilidir.

***

Əzizim Givi, tut ağacı ilə bağlı mifologiyada, folklorda, müqəddəs kitablarda, tarixi məxəzlərdə xeyli məlumatlara rast gəlmişəm. Onların əksəriyyəti ilə tanışam. Qəribədir, sən "Tut ağacı"nı oxucunun gözü qarşısında elə uğurlu əyaniləşdirmisən ki, bütün kitab boyu Tut ağacı Lamara xanımla eyniləşib. Birinin iç dünyası, həyata münasibəti digərinin içində əriyib. "Tut ağacı" kitabında sən çağdaş dövrümüzün yeni dastanını yaratmısan. Bu "Giviylə Lamara dastanı"dır. Bu dastanın qəhrəmanları, aparıcı obrazları o qədər həyati və inandırıcıdır ki, klassik Şərq və türk ədəbiyyatlarını yaxşı bilənlər əsrlərdən bəri mövcud olan ənənənin yeni formatda, yeni obrazlarla, yeni məkanda (Bakıda və Qaxda) ortaya çıxdığının şahidi olurlar. Mən "Tut ağacı"nı oxuduqca məhəbbət dastanlarının hansı şəraitdə və nə səbəbdən yarandığı haqqında yenidən düşünməyə meyillənmişəm. Çünki dastanlaşmada, hər şeydən öncə, canını fədavermə, qurbangetmə var. Axı sən qeyri-adi insan xarakteri daşıyıcısısan. Səndə insana bağlılıq, sevgiyə dəyərvermə, ona ömrünün fədaetmə - sənin mənəvi varlığının fərqli və fərdi təzahürləridir.

Givi, qardaşım, ölənlə ölmək olmur. Həm də, mənim fikrimcə, sən möhkəm şəxsiyyətsən, çətinliyə sinə gərməyi bacaransan. Buna görə qəddini əyməməlisən. Mətin dayanmalısan. Sən bizlərə və gürcülərə çox lazımsan. Gör hələ səni neçə-neçə folklor örnəklərimizin tərcüməsi, bayatılarımız, ağrı-acılarımıza məlhəm qoya biləcəyin Qarabağ fəryadımızın digər xalqlara çatdırılması gözləyir. Axı sən mütərcimliyindən, şairliyindən də öncə Vətəndaşsan. Sənin vətəndaşlığını mən Nikolay Nekrasov, Məmməd Araz, Xəlil Rza Ulutürk vətəndaşlığı ilə eyniləşdirirəm. Axı sən Azərbaycan milli şüurunu, milli heysiyyatını bütün içinə, damarlarına çəkmisən.

Sənin vücudunun xarakterik eskizlərini qurmaq istəyərkən dəyərli aydınımız, davranış və ziyalılıq ölçüləri ilə çoxlarına örnək ola biləcək İşıqlı Atalının dedikləri onları daha uğurlu tamamladı. O, səninlə bağlı öz fikrini daha lakonik və hədəfə dəyən şəkildə ifadə edib. Onun incə müşahidələrinə görə səni fərqləndirən keyfiyyətlər "...mənəvi həyanlıq, təmənnasızlıq, şöhrət aludəçisi olmamaq, dəbdəbəni sevməmək, təbiətə anadangəlmə bağlılıqdır". Zənnimcə, sadalanan cəhətlərə bəzi əlavələr etmək mümkün olsa da, burada göstərilən cizgilər sən mahiyyətini daha tam şəkildə açmağa qadirdir. Hə, bir də bunu da əlavə edim ki, Givinin Azər-baycana, azərbaycançılığa bağlılığı, heç də Gürcüstana və gürcülüyə bağlılıqdan az əhəmiyyət kəsb etmir və bu məqamı qabartmaqda zəruri görünməkdədir.

***

Lamara xanım dünyasını dəyişəndən sonra Givi daim "sükutun qara rəngində" ("Tut ağacı", s.45), "dərdinin adqoydusunda olub", "Lamaranın ruhu ilə baş-başa qalıb" (s.54), "O, sanki Lamarasız tükənib" (s.58), "Ölüm ifadəsinin indiyə qədər vərdiş etmədiyiniz kalamburunu yaradıb", dirçələn sevgi nurundan "ölümsüz ölüm ölürdü" (s.64) və s. kimi söz birləşmələrini yoğura bilib.

Giya Paçxataşvili "Tut ağacı" kitabının "Ön söz"ündə faktik olaraq öz ərşə bülənd olan ah-vayını ortaya qoyub:

Bu kitab -

Əllərini göyə qaldırmış

gileyimdir...

Lamarasızlıqla

hasara alınmış

yubileyimdir (s.3).

Bu sətirlərdən başlayaraq, "Tut ağacı" kitabının bütün səhifələrində Givinin həmdəmi, onun yolyoldaşı dərd, kədər, ay-vaydır.

İki rubrikadan ibarət olan "lamaranın gülləri" və "Dərd ortaqlarıma" hissələri də məzmun, mahiyyət baxımından o qədər bir-birindən fərqlənməsə də, hər iki hissədə dərd-kədər Givi ilə yanaşı addımlayır, onu təqib edir, bədəni alovlar içində yanır, özü yarının başdaşından asılır. Buna görə də Givinin bayatı,epitafik yazı ruhunda qələmə aldığı misralarında da

Yas düşəndə el ağlar,

Dodaq ağlar, dil ağlar.

Məzar qazılan yerdə

Külüng ağlar, bel ağlar (s.10).

şairin kövrək iniltisi eşidilməkdədir.

Lakin arada "Lamaranın ruhuna" şeirindəki lakonik nisgilin içindən şairin bədənindəki dustaq ruhundan "Yenidən özünə adaxla məni" nikbinlik ruhu da boy vermək istəyir. Kitabda təqdim olunmuş nümunələrin hər biri özü-özlüyündə Givinin şairlik səriştəsi ilə dərdə don biçmə bacarığı bir-birini izləyir. Bu baxımdan "Lamaranın gülləri", "Hələlik, Bakı", "Bəxtim", "Tut ağacı", "Lamaranın telefonu", "Neyləyim", "Ölümün ölümü", "Dərd namərd", "Səndən sonra", "Deyirlər torpağın", "Qorxuram" və s. kimi şeirlər kifayət qədər hüzünlü, o dünya və bu dünya haqqında mükalimələr kimi nəzərləri cəlb etməkdədir. Məsələn, "Lamaranın gülləri" şeiri şairin öz sevgilisinə həsr etdiyi əvəzsiz ağısıdır:

Sevgili ürəklə sulanardılar,

Bakirə qız kimi allanardılar,

Toylara, bayrama yollanardılar -

Lamaranın gülləri...

... O getdi... sahibsiz qaldılar...

Giya kimi yetim oldular...

Məzarına yol aldılar

Lamaranın gülləri... (s.47-48)

***

Givi təhsilini rus məktəbində alsa da, onun Azərbaycan dilində işlətdiyi ifadələr, ibarələr, bənzətmələr, söz oyunları, metaforik deyimlər o qədər təbii, o qədər orijinaldır ki, Azərbaycan dilindəki sözlər ovxarlı, urvatlı və ürəklərin içində özünə məskən salıb, xoş ovqat yarada bilir. Düşünürəm ki, Giya Paçxataşvilinin digər çoxsaylı kitabları kimi "Tut ağacı"da öz oxucularının qəlbinə yol tapacaq. Bunun biz nəinki "Tut ağacı"nı oxuyanda, həm də Beynəlxalq Atatürk Mərkəzində Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı və media nümayəndələrinin iştirakı ilə keçiri-lən təqdimat mərasimində çıxış edənlər də əsərin bu xüsusiyyətləri üzərində yetərincə dayandılar. Bu kitab da onun əvvəlki əsərləri kimi gürcü qardaşımın zəngin və özünəməxsus təfəkkür tərzini oxucular qarşısında bəyan və nümayiş etdirməkdədir.

***

Giya Paçxataşvilinin yaradıcılıq şövqü, ehtirası onun tərcümə kitablarında "100 aforizmov Sameda Vurquna. Aforizm - udelçeniev" (o, bu kitabçadakı tərcümələri böyük Səməd Vurğunun anadan olmasının 100-illiyinə həsr etmişdi) və yenə də Səməd Vurğundan etdiyi tərcümələri "Qolos" adlı kitabında rusdilli oxuculara təqdim etdikdə S.Vurğunla bərabər Givinin də mütərcimlik orkestri eşidildi. 2010-cu ildə rus dilində nəşr etdirdiyi "Qruzinskiy xor" kitabı isə müəllifin şeirə, sənətə dərindən bağlılığını sübut edə bildi. "Qruzinskiy xor" kitabını oxuyarkən mən oradan sanki Aleksandr Blok, Sergey Yesenin və başqa bu kimi rus şairlərinin nəfəsini duymuşdum. Givinin tərcümələrində milli ruhumuzu, ornamental naxışlarımızı, koloritli poetik aləmimizi rus oxucusuna yaxından sevdirməyi bacaran söz sahiblərinin dəst-xəttini görüb dəyərləndirmişdim. İndi də "Tut ağacı" həmin yolun yeni döngələrini, dolanbaclarını və zirvələrini oxucuların sərvətinə çevirməkdədir. Giyanın ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz önündə biz hələ yeni uğurlarının şahidi olacağıq. Əhsən sənə Azərbaycanın gürcü oğlu Giya Paçxataşvili.

Ədalət 2018.- 6 mart.- S.6.