Gürcü familiyası

Anar - 80

Hekayə

(əvvəli ötən sayımızda)

Əsmər məni fikirlərimdən ayırdı:

- Bilirsən Moskvayla Bakının fərqi nədədir? Bakı dənizə dirənir, qatar son dayanacağa dirənən kimi. Bakı dənizdə qurtarır, bitir, necə başa salım səni, belə elə bil ki, dənizə tökülür, dənizə aşır, bax bu sahil evlərinin, ağaclarının əksiylə birlikdə suya düşür. Amma Moskva... Moskva qurtarmır, bitmir, yavaş-yavaş yoxa çıxır, kənarlarında əriyib gedir...

- Bəlkə də sən düz deyirsən. Moskva tez-tez mənim yuxuma girir, istəyirəm hər şeyi atıb minəm təyyarəyə, lap sənin kimi, uçub gedəm.

- Belə çıxır ki adam həmişə hardansa harasa getmək istəyir.

- Dərin fəlsəfi fikirdir.

- Bəsdir məni doladın. İnciyərəm səndən bax.

Bulvardan çıxıb İçəri şəhərə tərəf getdik.

- Bir adamnan kəzib eləyirsən - deyə o, qəfilcə soruşdu.

- Yox, - deyə mən ani cavab, verdim, sonra düşünüb tələsik: - "hə" demək istəyirdim, - dedim. Gördüm ki, çox gic çıxdı və dərhal zarafata saldım, - mən bəzən "hə" yerinə "yox" deyirəm.

Əsmər sakitcəsinə:

- Olur, - dedi. - Mən də ömrümdə bir dəfə yox əvəzinə hə demişəm. Amma bu başqa söhbətdir.

- İçəri şəhəri sökürlər, Köhnə evləri, küçələri...

- Sən nə danışırsan, - onun üzündə dəhşət ifadəsi vardı. - Ola bilməz. Bu, tarixdir, keçmişdir. Başa düşürsən, İçəri şəhər memarlığın folklorudur, onu əsrlərlə tikiblər, müxtəlif nəsillər, müxtəlif adamlar.

- Bilirəm, bilirəm, əzizim. Hər halda axı mən də memaram. Deyirsən ki, İçəri şəhər memarlığın folklorudur. Bunların hamısını mən bilirəm. Amma bir məsələ də var... Axı... adamlar belə bir şəraitdə yaşaya bilməzlər. Bu köhnə evlər, əyri-üyrü küçələr, natəmizlik...

-Düzdür, düzdür, razıyam səninlə. Qoy adamları köçürtsünlər.

- Evlər isə qalsın. Gözəl fikirdir, Bizim müdir eşidəydi sənin bu sözlərini, Şəhərin tən ortasında böyük, boş, adamsız bir ərazi - sentimental uşaqlıq xatirələrinin abidəsi.

- Dayan, Oqtay, dayan görüm. Bəsdir yuyub apardın məni. Bura bax, deyəsən bu döngə mənə tanış gəlir. Hə də, əlbəttə, bax, bizim ev ordadır.

- Sizin ev orda yoxdur. Söküblər.

- Necə yəni söküblər? Anam rəhmətliyə təzə evdə mənzil verəcəkdilər, amma mən elə bilirdim ki, bu ev qalıb.

Biz Əsmərgilin evinin xarabalarına çatdıq. Qarşıda yarı-sökülmüş boş evin şüşəsiz-közsüz pəncərələri bu xarabalara baxırdı.

- Bax bu evi gərək tanıyasan, sizin evin düz qabağındadır.

- Əlbəttə, tanıyıram. Məsmə xala bu evdə olurdu. Novruz qabağı şəkərbura, paxlava bişirəndə iyindən yata bilmirdik. Bütün gecəni bişirərdi. Bilirdik ki, səhər bizə də pay göndərəcək, amma sabaha qədər dözə bilmirdik.

Əsmər çığıra-çığıra danışırdı, çünki otaydakı üçmərtəbə evi dağıdan buldozerin səsi qulaqlarımızı batırırdı. Vaqon dəhlizləri kimi dar küçələr, balkonları vaqon kupelərinin üst yerləri kimi az qala bir-birinə toxunan evlər. Bütün bunların yerində indi nəhəng boş bir meydan qalmışdı daşlı, kəsəkli, tozlu, əhəngli meydan. Orda, burda atılmış lazımsız nimdaş əşya qırıntıları, hifz olunmuş divar parçasının gərəksiz şirli naxışı, sınıq aftafa, qırıq krant, paslı boru - boş meydan. Bu meydanın tən ortasında qədim heyvanları xatırladan xortumlu buldozer işləyir, sökür, dağıdır, uğuldayırdı, nədənsə onun nömrəsi yaddaşımda həkk olunmuşdu: QTP-44.

Bilmirəm, nədənsə, birdən şer oxumağa başladım. Buldozerin səsini batırmağa çalışaraq Əsmərə şer oxuyurdum:

Əyrin-üyrün,

Dar küçələrin,

Gündüzlər

otaqlarındakı bəyaz gecələrin,

damlarının yastısı,

içinin astası,

küçələrini

dolanan addımların

həmişə tənha səsi,

gecələrini

dünyadan itən tarix tikəsi,

içindən bayır şəhərə,

böyuk şəhərə çıxan təəccübüm,

oğrularından qorxan cibim,

ölüm ayağındadır indi.

Biçarə şəhər,

İçəri şəhər...

- Kimin şeridir bu?

- Vaqif Vəkilovun, - dedim, - cavan şairdir. Yəqin sən tanımırsan.

- Bilirsən, - dedi, - İçəri şəhərdə biz elə bil böyük kommunal mənzildə yaşayan kimiydik. Hamı bir-biri haqqında hər şeyi bilirdi. Birinin radiosu çalırdısa, bütun məhəllə üçün çalırdı. Birinin dərdi, yası olanda ağlaşma səsi hamının evinin içində idi. Xörəklərin iyi də həmçinin. Bir uşaq qızılca oldumu, bütün uşaqlara dəyəcəkdi.

Əsmərin sözləri mənimçün nə qədər yaxın idi. Axı mənim aləmimdə də İçəri şəhərin təkrarsızlığı məhz bunda idi.

Biz İçəri şəhərə qala deyirik. Bir memar kimi, mənim fikrimcə, Qala - müasir şəhərlərdir, hərə öz qınına çəkilən kimi mənzilinə, öz hücrəsinə çəkilir, pilləkənlər, pilləkən meydançaları da yalnız körpüdür. Bu körpüdə qonşular yalnız təsadüfən körüşə bilərlər. Belə körüşlər heç vaxt tanışlığa, dostluğa, yaxınlığa səbəb ola bilməz. Körpülər, ya da vaqonlar arasındakı buferlər. Buferlərdə tanış olub dostlaşmaq olarmı? Hərə öz evinə - öz kupesinə çəkilir. Bu kupeli vaqonlar - müasir evlər müqabilində - İçəri şəhər ümumi vaqondur. Sevinci, kədəri, narahatlığı, yuxusu müştərək ümumi vaqon. Davaları, qeybətləri, iyləri - müştərək, toyları, yasları, qayğıları müştərək. Müasir şəhərin rahatlığı qarşısında İçəri Şəhərin nəyi var? Natəmizliyi, çirki, narahatlığı, yamaqları... Qoca sifətinin qırışları kimi əyri-üyrü küçələri. Yanpörtü; dayanmış şikəst, əlil evləri. Bəli... Amma bir də insaniliyi, ünsiyyət sevinci, ümumi taleyin əvəzsizliyi ki, onun yerini heç nə verməz. Bir də bizim uşaqlığımız. Hər daşda izi qalan uşaqlığımız. - Budur, İçəri şəhər.

Babalarımızın yaşayışı, diriliyi, ömrü-günü.

- Bütün bunları nəylə əvəz edəcəksiniz, Oqtay, - deyə Əsmər yenə də mənim fikirlərimə cavab verirmiş kimi soruşdu: - Şüşədən və betondan təzə evlər tikəcəsiniz, eləmi, modern qutular?

- Bəli, - dedim, - çalış ki, hisslərini bir balaca cilovlayasan və ağıllı-başlı fikir elə. Adamlar gərək rahat yaşasınlar, evlərində hər bir rahatlıq olsun. Ona görə də onları burdan köçürmək lazımdır. Bəs evlər nə olsun? Əlbəttə, tarixi əhəmiyyətə malik olan binalar saxlanılacaq.

- Tarixi əhəmiyyətə malik binalar! Mənimçün tarixi əhəmiyyətə malik olan bina - anadan olduğum evdir. Anadan olduğum, böyüdüyüm, yaşadığım ev.

O məni əsəbiləşdirməyə başlayırdı.

- Yaxşı, - dedim, - çox közəl, bəs onda niyə əlivə fürsət düşən kimi bu əziz-xələf evi tərk etdin? - Bunu deməyimə peşman oldum. Gərək deməyəydim.

O cavab vermədi. Bir neçə addım atdı. Keçmiş evləri səmtə. Dayandı. Evləri bax bu yerdə idi. Otağı da bax burda. Pəncərəsiz otağı. Çarpayısının yanına anası köhnə xalça vurmuşdu - evdə olan ən qiymətli şey bu xalça idi. Xalça Əsməri divarın rütubətindən qoruyurdu. Əsmər mənə sarı döndü.

- Gedək, - dedi.

İstədim onun başını qatam, qəmli xatirələrdən ayıram, İçəri şəhərin təzə planı haqqında danışmağa başladım.

- Dayan, - dedi. Dayandıq. O, nəyəsə qulaq verirdi. Mən də dinləməyə başladım. Küçənin o tayından iki arvad keçirdi və bir-biriylə danışırdı:

- Ağəz, qaragünə deyirəm, başıvın çarəsini qıl, şoğəribnən işin olmasın...

- Qadam onun ağzına, başında ağlı olsaydı, gədəni onun-bunun qapısına salmazdı ki...

Arvadlar tini buruldular va Əsmər mənə İngiltərədən danışmağa başladı. İki il bundar qabaq onlar İngiltərədə yaşayırdılar və Əsmər oranın səmasından danışırdı, Orda göy, - deyirdi, elə alçaqdır, elə bil əlini uzatsan - Həm də elə bil solub. Elə bil buludları göyə divar kağızı - oboy kimi çəkiblər.

Sonra biz Xan sarayının içinə girdik. Daxili həyətlərdən keçdik, pillələrdə dayandıq. Görəsən institutda, işdə mən bu abidəni neçə dəfə tədqiq etmişəm, köçürmüşəm, çəkmişəm, öyrənmişəm.

Amma elə bil indi onu ilk dəfə görürdüm. Mən onun səthlərinin dahiyanə ahənginə, tənasüblərinin simmetriyasızlığına sanki yenidən valeh olurdum. Divanxananın mübhəm ala-qaranlığı, daxili həyətlərin sakitliyi, sarayın əzəməti - elə bil bütün bunlar ən dərin mənasını mənə ilk dəfə açırdı. Xan sarayının böyük meydanında dayanıb İçəri şəhərin mənzərəsinə tamaşa edirdik. Mən daşın müdrikliyi haqqında düşünürdüm. Düşünürdüm ki, bütün bunlar nə böyük səadətdir. Mən İçəri şəhər küçələrinin ad lövhələrinə, hansısa diş həkiminin elanına baxırdım və ağlıma gəlirdi ki, bu yazılar İçəri şəhərin əbədi daşlarını təhqir edir, ədəbsiz görünür. Elə bil Miloslu Veneraya naxış vurublar.

...O axşam, aprelin 29-da bizdən dağılışanda, mən də hamıyla birlikdə çıxdım. Əsməri ötürəcəkdim. Bir az geri qaldıq uşaqlardan, birdən tinbaşında Əsmərin çəkməsinin dabanı çıxdı. Mən maşın saxladım və ömrümüzdə bəlkə də ilk dəfə taksiyə mindik. Özümü elə itirdim ki, sağa əvəzinə, sola gedək dedim.

Əsmər:

- Buğda, arpa, - dedi.

Bizim idman müəllimimiz belə deyərdi. Məşqlər zamanı bir adam tələsəndə sağla solu çaşdıranda idman müəllimimiz deyərdi ki, solu-sağı yadında saxlaya bilmirsənsə, yadında saxla arpa bu yana, buğda o yana. Bu da onun zarafatı idi. Bz taksiylə Əsmərgilin evinə çatıb maşından düşdük. Qapılarının ağzında ayrılanda Əsmər birdən diqqətlə (indiki vaxtım olsaydı deyərdim ki, işvəylə) mənə baxıb xəbər aldı:

- Bəs sən mənə bir şey demək istəmirsən? Yenə də görünür ki, fikir axınımız bir mənzilə çatdı və Əsmərin sözlərinə bu səfər də təəccüblənmədim:

- Yadında o axşam mənim çəkməmin dabanı çıxmışdı, sən də məni ötürürdün. - Bir az susandan sonra əlavə etdi. - Hər şey başqa cür ola bilərdi.

Ancaq mən keçmişi çözələmək istəmirdim. Uşaqlıqdan biz daima nə isə itiririk. Bəzən adam lap mat qalır. Adam harda, haçan bu qədər şey yığıb ki, elə hey itirə-itirə yenə də nə nə isə saxlayır.

- Acmamısan ki, hələ?

- Hələ yox. Bir-iki saatdan sonra.

- Yaxşı. İndi saat ikidir. İki saat da vaxtımızı öldürək.

- Əcəb nəzakətlisən. Deməli, mənimlə sən vaxtını öldürürsən.

- Yaxşı, sözdən söz çıxartma. İstəyirsən, gedək kinoya.

- Kinoya? Gedək.

Biz filmin lap əvvəlinə çatdıq. Sənədli film idi. "Yaponiya müharibələrdə". Mən sənədli filmləri xoşlayıram - bu filmdə isə yapon xronikasının nadir kadrları vardı: ölümə məhkum pilotlar - kamikadzelər uçuşqabağı. Adamın əti ürpəşirdi.

- Bir onların sifətlərinə bax, - deyə Əsmər qulağıma pıçıldadı. - Dəhşətdir.

Uçuşdan qabaq onların hamısına sakeyapon arağı verir dilər, təyyarəyə qalxa-qalxa onları çəkən kino-kameraya baxarkən bilirdilər ki, qarşıda onları yalnız ölüm gözləyir və artıq heç bir şey onları bu ölümdən qurtara bilməz.

- Görəsən, onlar havaya qalxanda nə düşünürmüşlər? - deyə Əsmər soruşdu. - Fikirlərini dəyişmirlərmiş ki? Ona diktor cavab verdi:

- Kamikadzelər yerdən qalxan kimi həyatla əbədi vidalaşırdılar. Geri qayıtmaqçün onların təyyarələrinə benzin tökmürdülər.

Sağ əlimdə Əsmərin barmaqlarının əsəbi titrəyişini duydum. Sonra sağ yanağımda onun saçlarını, sağ çiynimdə onun başını hiss etdim. Lap yaxından onun vurduğu ətrin xoş, məstedici qoxusu gəldi. Məndə dəli bir uşaq istəyi oyandı, onu öpmək istədim, amma yenə də, neçə il bundan qabaqkı kimi öpmədim. İşıq yandı. Film qurtardı.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət.-2018.-15 mart.-S.6.