Naxçıvanda Novruz
ənənələri
Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın
dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin,
elm və mədəniyyətinin təbliği
AzƏrbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin
inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ
yardımı ilƏ
(əvvəli ötən
sayımızda)
Dünyanın
türk erası da buradan başlanğıc
götürmüşdü. Türklər hər yerə
yayılıb gündoğanda da, günbatanda da mədəniyyət
ocaqları qalamışdılar. İki çay arasına
köçənlər də, Altayda bayraq qaldıranlar da,
İtil boyunda at çapanlar da Gəmiqayanı
unutmamışdılar. Türkün ədalət
üstündə qurulan böyük dövlətlərinin
mayası Əshabi Kəhfin haqq xəmirindən yoğrulmuşdu.
Dünyanın
xəritəsinə baxanda Naxçıvan Muxtar
Respublikasının sahəsi başqa bölgələrlə
nisbətdə çox kiçikdir, əhali də burada
çox deyildir.
Lakin
yer üzünün ümumi xəritəsində nöqtə
boyda görünən bu diyarın tarix boyu yetirdiyi şəxsiyyətlərin
sayı-hesabı yoxdur.
Stefan
Sveyq özündən sonra şan-şöhrət, iz qoyan
yaradıcı insanların, qüdrət və zəka sahiblərinin
doğulduğu çağları dünyanın ulduzlu və
ən işiqli günləri sayırdı. Əgər əsrlərə
baş vursaq, təkcə son min ildə Naxçıvanın
yetişdirdiyi belə simaları sadalamağa vaxt darlıq edər
və bu diyarın ulduzları Yer üzünü günəş
qədər işıqlandıra bilər.
Azərbaycan
türklərini gəlmə, köçəri tayfalar hesab edən
bəzi alimlərin uydurmalarına cavab Naxçıvanın qədim
qalaları və memarlıq abidələridir. Bu qalalar
folklorumuzda nağıl və əfsanənərdə gen
yaddaşına düşmüşdür.
Təsadüfi
deyildir ki, nağıllarda qəhrəman həmişə
alınmaz qala divarlarını aşır,şər üzərində
qələbəsini başa çatdırır.
Ümümilikdə Naxçıvan Azərbaycanın
alınmaz qalasıdır, bu gün də tarixi yolunu uğur və
qətiyyətlə davam etdirir.
Ordubadda
xanbəzəmə
mərasimi
Min
illərdir, el-obamız Novruza ürəyinin başında,
gözünün üstündə yer verib, ağ
gününü, sevincini, şadlığını, bəxtəvər
çağını, inamını, sevgisini,
gümanını, ruzi-bərəkətini onun adıyla
bağlayıb. Bənövşə ətirli, nərgiz qoxulu
Novruz ən uzun dövranı olan bayramdır; bizlərdə
deyərlər, tut sovuşanacan, gilas ağaranacan Novruzdur.
El-oba Novruzun bayram taxt-tacına ürəkdolusu, gözdolusu məhəbbətlə
baxıb; bəlkə, buna görə Novruza "bayramların
sultanı" deyilib. Həmin günlər torpaqdan boylanan
çiçəyə "Novruz gülü", əsən
küləyə "Novruz yeli" (bayram yeli, vədə
yeli), yandırılan tonqala "bayram tonqalı",
açılan süfrəyə "bayram süfrəsi"
deyilib. Beləcə, olan-qalanı, necə deyərlər,
özününküləşdirib, əzəlləşdirib,
gözəlləşdirib bu bayram. Çillələrdən
keçə-keçə qışın çiləsi
sovuşub, gələn yaz ilaxır çərşənbələrin
su, od, yel, torpaq müqəddəsliyi ilə qışa öz
qalib, məğrur sifətini göstərib. Su, od, yel, torpaq
sevindikcə gələn yazın da sevincdən çiçəyi
çıtlayıb.
Naxçıvanda
belə bir inanc var: "Xızır peyğəmbər
kiçik çillənin ilk günlərində atını
havaya çıxarır. Atın ayaqları torpağa dəyən
kimi aləm dəyişir". Qarşıdan gələn
yazın hələ qışın oğlan
çağında "aləmi dəyişmək"
gücünə də beləcə inanıblar. Bu bayramla
bağlı nə varsa, elin nəzərində əzizdir,
müqəddəsdir. İnanclara görə, Nuh Peyğəmbər
quruya Novruz günü çıxıb.
Elə
ki, elimizə, obamıza yaz gəlir, gəlişi ilə elə
biləsən ulu dağların dilinə söz gəlir,
sözünə avaz gəlir. Çaylar, çeşmələr
də qoşulur buna. Sanki hərəsi bir tərəfdən
naz-qəmzə nəğməsi oxuyur. Oxunan nəğmələr
də cümlə-cümlə, söz-söz cilalanıb
bütün mahala yayılır. Mahala yayılan bu sözlər
qar altından çıxan çiçəklərdən bənövşətək
rəng alır, əsən mehdən ahəng alır.
Sanki
ana təbiət qış yuxusundan oyanan bu nəğməyə
qoşulur. Sanki bütün təbiət insanlara naz satır.
Beləcə, nənə-babalar bütün bunlardan ilham
alıb təbiətin səsinə səs verirlər.
Nəğmələr,
bayatılar, deyimlər yaradırlar. Demək, xalqın
yaratdıqlarında təbiətin də öz payı var.
Zaman-zaman
yaratdığı söz düzümünə rəng verən
ulularımız bu nümunələri füsunkar dağ
otlarının ətri, boynu bükük bənövşənin
düzümüylə ərsəyə gətirib.
Elə
ki yaz gəldi, Azərbaycanımızın incisi Ordubadda meydan
açılır. Al-əlvan rənglərlə bəzənən
meydana ilkkim gəlir, əlbəttə ki, xan gəlir. Hər
il olduğu kimi, bu ildə qışın tar-mar etdiklərini,
yazın təbiətə və insanlara bəxş edə biləcəklərini
uzaqgörənliklə öz ələyindən keçirmək
üçün xan meydana üz tutacaq. Bu adətə qədim
Ordubad elində "xanbəzəmə" deyirlər.
Geyinib
keçinən xan əvvəlcə Ordubadı gəzib-dolanır,
sonra isə meydanda onun üçün hazırlanmış
taxtına çıxır. Elə ki xan öz yerini aldı,
şənlik başlayır. Cəngi havaları altında pəhləvanlar
uz-uzə dayanaraq öz məharətlərini göstərməyə
çalışırlar. Pəhləvanları dövrəyə
alan ordubadlılar bu nəgməni oxuyurlar:
İki
iyid çıxdı meydana,
İkisi də bir-birindən mərdana.
Həzrəti Həmzə pirimiz,
Aradıq, tapdıq bir-birimiz.
Əl başda, diz yerdə,
Güləşəyim düz yerdə.
Pəhləvanlar məharətlərini göstərəndən
sonra meydana kosa çıxır. Kosa gülməli
oyunları ilə bayram iştirakcılarını
əyləndirir.
Yerli sakinlərdən
ibarət vəzir-vəkil,
yaraqli-yasaqlı fərraş,
qırmızı geyimli,
əli baltali cəllad əmrə muntəzir dayanaraq, xanın gözlənilməz
əmrlərini yerinə
yetirməyə calışırlar. İki nəfər
xanın başının
üstündə dayanaraq
onu yelpiklə yelləyir.
Həmin gün könüllü olaraq hər kəs xana qulluq
edir. Xanın ətrafına bəzədilmiş
xonçalar, səmənilər
düzülür. Xan
əmr verir, hamı çalıb-oynayır;
rəqs edən kim, mahnı
oxuyan kim; hər kəs çalışır ki,
xanı əyləndirsin.
Kosayla təlxək də tez-tez meydana girib xanı güldürməyə çalışırlar.
Adətə görə, xan
gülməməli, qaş-qabaqlı
oturmalıdır.
Əgər gülərsə, onu taxtdan salıb suya basarlar. Ona görə
də xan taxtından düşməmək
üçün bütün
şənlik boyu qaş-qabaqlı oturur, taxt-tacıni kimsəyə
verməməkdən ötrü
adətlərə əməl
etməyə çalışır.
Xanbəzəmə mərasimində maraqlı
bir cəhətdə vardır. Əgər xan üç
gün vəzifəsinin
öhdəsindən yaxşı
gələrsə, meydana
düzülmüş xonçalar,
gətirilmiş xalatlar
ona çatacaq.
Yox əgər
gəlməzsə, bu
xalatlar şənlik iştirakçılarına paylanılır
və xan yeni xanla əvəz
olunur. İncilər-incisi qədim Ordubadın
xanbəzəmə mərasimi
beləcə maraqlı
səhnəciklərlə düz
üç gün davam edir.
Novruz "hesab-kitabında"
yeddi hökm-fərmandır. Ordubadda axır
çərşənbəyə "yeddiləvin" deyilir.
Yeddi ləvində günün batmağını
gözləyən ordubadlılar
tonqal qalayıb, od yandırmaq
adətini də unutmurlar. Tonqalınüstündən
tullanaraq deyərlər:
"ağırlığım, uğurluğum bu tonqalın ustünə".
Elimizdə, obamızda bayram adətlərinin gələn
Novruzacan xeyir-bərəkət,
uğur gətirəcəyinə
inanılıb. Biz də elimizin, ulusumuzun söz çələnginə
qoşulub deyirik: ilimiz uğurlu, ruzili-bərəkətli olsun!
Şölə Qadirqızı
Naxçıvan Dövlət Televiziya
və Radio Verilişləri
Komitəsinin
Baş redaktoru
Ədalət 2018.- 17 mart.- S.4.