Zakir Fəxrinin poetik "Mən"i
Nizami Cəfərov
Adalet.az moderator.az-a istinadən Milli Məclisin deputatı, akademik Nizami Cəfərovun tanınmış şair, tərcüməçi Zakir Fəxri haqqında yazısını təqdim edir:
Azərbaycan poeziyasında şairin dünyagörüşünü, əqidəsini, ən müxtəlif (hətta xaotik!) təzahürlərində həyata münasibətini, daxili enerjisinin - ruhunun təbiətini, nəhayət, ənənəvi (və populyar) terminologiya ilə desək, üslubunu bütün aydınlığı, eləcə də, nə qədər paradoksal olsa da, mürəkkəbliyi, çoxspektrliliyi, rəngarəngliyilə göstərən bir əsas obyektiv, mübahisəsiz ideya-estetik anlayış-paradiqma varsa, o da şairin poetik "Mən"idir.
Və görünür, bu məsələyə daha geniş kontekstdə də baxmaq, bütövlükdə Azərbaycan poeziyasının, eyni zamanda onun müxtəlif dövrlərinin, mərhələlərinin, yaxud cərəyanlarının, məktəb-üslublarının ümumi poetik "Mən"indən də bəhs etmək olar. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bir şairin poetik "Mən"i ilə onun mənsub olduğu xalqın (etnik-mədəni sistemin) poetik "Mən"i arasında həm dialektik, həm də metafizik vəhdət vardır. Lakin bu, prinsip etibarilə, heç bir mübahisə doğurmayan mülahizə-formulun daha mükəmməl dərki üçün bir mühüm məqam nəzərə alınmalıdır ki, dünya poeziyasının da ümumi "Mən"i yox deyildir. Və hər bir şair mənsub olduğu etnosun övladı olmaqla yanaşı, dünyanın övladıdır.
Bizim nümunəvi, ölçülü-biçili, səlis (və pedant) təfəkkürümüz mövqeyindən sual oluna bilər ki, bu qədər akademik (və dəbdəbəli! )girişdən sonra bu günümüzün kifayət qədər iddialı, daha adlı-sanlı (və həqiqətən, daha layiq ola biləcək!) şairlərindən birinin yox, niyə məhz Zakir Fəxrinin poetik "Mən"indən söhbət açır, misal çəkirik?..
Əlbəttə, burada, hər sahədə olduğu kimi, şərtilik də var, subyektiv münasibət də... Ancaq elə şərtlər də var ki, bizi Zakir Fəxri poeziyasına çəkdi.
Hər şeydən əvvəl ona görə ki, Zakir Fəxri, əgər təbiri caizsə, sözün geniş mənasında, modern şairdir, həyatı hər cür keşməkeşlərdən keçib, daim ədəbi prosesin içərisində olub, dünyanın isti-soyuğunu görüb, acısını-şirinini dadıb. İkincisi, Azərbaycan poeziyasının, deməkolar ki, hər bir janrında qələmini (və ürəyini!) sınamış təvazökar bir poetexnoloq olmaqla bərabər, özündən kənara çıxıb bütövlükdə Azərbaycan poeziyasını "öz yaradıcılığı" qədər mənimsəyib. Üçüncüsü, dünya poeziyasını eninə-uzununa (və duya-duya) ana dilinə çevirib.
Odur ki, Zakir Fəxrinin poetik "Mən"indən danışmaq günümüzün poeziyasının səciyyəvi bir "Mən"i ilə ehtiyac hiss etdiyimiz mükalimədir.
Başdan aşdı dərdi-sərin,
Qalmadı canda təpərin;
Yox idi xəbər-ətərin,
Səsin də gəlmirdi, balam,
Salam,
Zakir Fəxri, salam!
Zakir Fəxrinin poetik (şairlik!) "Mən"inin
necə doğulduğunu, hansı qaynaqlardan gəlib hansı
təsirlər altında formalaşdığını
keçən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində
Ramiz Rövşənə yazdığı bir məktub, elə
bilirəm ki, aydın ifadə edir. Ramiz Rövşən
xatırlayır ki, "məktubunda sevdiyinə qovuşmasa,
intihar edəcəyini yazan, buna təkcə özünü
yox, sevdiyi o yazıq qızı da inandırıb zar-zar
ağladan o cavan şairin şeirlərinin çoxu
ölümdən, ayrılıqdan olsa da, ürəyi
yaşamaq, yazıb-yaratmaq, şeirlərini çap elətdirib
"adam arasına çıxmaq"
arzusuyla doluydu".
Zakiri ədəbiyyata, poeziyaya sonralar formalaşıb
poetik "Mən"ə çevriləcək insan (xarakter!) "Mən"i
gətirirdi.
Gördüm,
dörd yanı su basıb,
Ha əlləşdim,
keçəmmədim...
Bir az susuzdum mən kasıb,
Bir qurtum
su içəmmədim...
Bu
misralar, bu cür düşüncə tərzi bir dərviş,
sufi yolu ilə gedəcək, ancaq hələ
yanğılı, doymamış, təkmilləşməmiş
bir ruhun təzahürüdür. Və natamam poetik "Mən"
hələ "kan"dan gəlib "məkan"a gedir...
Doğmalarım
döndü yada,
Evim oldu qərib
ada...
Dolaşıb
payi-piyada
Bir az da gəldim yaxına...
Zakir, təbii ki, müasir, modern şairdir, o nə qədər
imitasiya etsə də, nə qədər Rumidən, Yunus
Əmrədən (və yaxud onların dahi sələflərindən)
gəldiyini güman eləsə də, klassik sufilərin
yerişini yeriyə bilməzdi. Ancaq unutmaq olmaz ki,
günümüzün poeziyasının ümumi "Mən"i,
günümüzün insanının "Mən"i kimi
özünütəsdiq (və özünüifadə)
axtarışlarında çoxlu istinadlar içərisində
sufizmə istinadı da istisna etmir. Və
bu günün şairi heç də qəribə,
antimüasir, antimo- dern görünmədən deyə bilər
ki.
Gözlərimi
bağla, Tanrım,
Adam olan
bağlamasın...
Ağla məni,
ağla, Tanrım,
Məni bəndə
ağlamasın...
Tanrım
Afaq Məsudun ömrünü uzun, qələmini, həmişə
olduğu kimi, iti eləsin!.. Zakir Fəxrinin
"Qalmaz belə, qalmaz dünya" kitabına elə bir
ön söz yazıb, onun "Mən"inin "arxitektoni -
ka"sını elə ustalıqla, mövzuya bələdliklə
interpretasiya edib ki, mən bilmirəm nə deyim ki, bu, şairdən
güclü insanın, insandan güclü şairin
haqqında bir az da dərinə gedim. Zakir elə bil bu dünyaya ona görə gəlib
ki, hamının doğmalarını tapa-tapa öz
doğmalarını itirsin. Yox, Afaq
xanım daha dərin demişdi. Demişdi
ki, Zakir doğmalarını tapmamış itirir.
Ancaq nə vaxtsa, dünyanın hansı dilindəsə
Afaq Məsuddan daha dərin deyənlər olub ki, bu dünya
bir quru səsdir. Nə bilirsən, nəyi tapdın, nəyi
itirdin.
Çəkər
məni yuvasına,
Oynadar öz havasına.
Vallah, alışa bilmərəm
Dərmanına-davasına...
Bu səsin
əlindən al məni,
Tanrım!
... Yetər
bu gördüklərimin
Gözlərimi
böyütdüyü...
Ürəyim
dəyirman olub,
Dərddi,
qəmdi üyütdüyü...
Bu səsin
əlindən al məni,
Tanrım!
Zakir Fəxrinin poetik "Mən"i nə qədər
gerçəkliyin mistikasıdırsa, o qədər də
mistikanın gerçəkliyidir, nə qədər
irreallığın reallığıdırsa, o qədər
də reallığın irreallığıdır. Və ona
görə də gözləmədiyi səsi eşidir,
gözlədiyi səsi eşitmir.
Çəkilmişəm
özümə,
yığılmışam içimə...
Kədər
məni səsləmir,
səsləmir sevinc məni;
Kimsə
səsləmir məni,
bu
darısqallıqdan bir hovur
çıxam eşiyə...
Zakirin
"Mən"i kədərlə sevincin səsini ona görə
eşitmir ki, o, nəyin kədər, nəyin sevinc
olduğunu, sadəcə, fərqləndirə bilmir... Hətta
Ana səsi olsa belə... Dua olsa belə... Yalvarış olsa
belə...
Qulaq
asmadım xeyirxah
dualarındakı yalvarışlara.
Damar-damar
qəmə
dönüb çökdüm alnındakı qırışlara.
Xəbər
tutammadım düşəndə xəstə,
Saxlaya
bilmədim gözümün üstə...
Qara torpaq, muğayat ol anamdan.
Zakirin "Mən"i məsuliyyət
daşımır, çünki onun genotipinə məsuliyyət
daşımaq məsuliyyəti qoyulmayıb. Və ona
görə də ağrılı (və ruhi polemik!) bir cəsarətlə
bütün məsuliyyəti anamız "Qara
torpağın" boynuna qoyur. Sonra Allahın!.. Sonra da Poeziyanın!..
Yaş
ötür, ömür keçir,
Yüz
yol Allahı çağır...
Sərxoş
olub şeirdən
Ayılmadım mən fağır.
Zakirin poetik "Mən"i bu məqamda müasir
poeziyanın klassik poeziyadan (və ya xələfin sələfdən)
bir mühüm fərqini ortaya çıxarır. Klassik
şairlər üçün şeir vasitə idi, müasir
şairlər üçünsə məqsəd. Müasir şairin "Mən"i elə bil
özünün bütün metafizik təzahürlərilə
həyatdan yox, sənətdən (şeirdən!) doğulur.
Həyat qədər zəngin bir qeyri-səlis
sistem unudulur. Və belə bir təsəvvür
yaranır ki, şair "Mən"i həyatın yox, sənətin
(şeirin) övladıdır. Odur ki,
şair "Mən"i başlayır özündən deməyə.
Xoş
günlər o günlər ki, könül, yar ilə
keçdi,
Yarsız günümüz bizim ahu-zar ilə keçdi.
Məhrəm
olalı zülfünə mən şanəyə
döndüm,
Mizrab telə bənd oldu, günü tar ilə
keçdi.
.Şeiriyyətə
uydun, unutdun aləmi, Fəxri,
Ömrün-günün ancaq sənin əşar ilə
keçdi.
Zakin Fəxrinin
yalnız poeziyasında yox, məqalələrində,
müsahibələrində, hətta çox sevdiyi məclis
söhbətlərində də poetik "Mən" var.
Buraya onun etdiyi çoxlu poetik tərcümələri də əlavə
eləsək, Zakirin "Mən"inin, əgər belə
demək mümkünsə, yaradıcı
universallığım görərik. Məsələn,
Emil Verxarndan da dilimizə elə şeirləri çevirir ki,
orada "Mən" güclüdür.
Mənim
gözəlim!
De görüm o anı görürsənmi?
Mənim
çevriləcəyim
alaq
otunun üzərində
əlində oraq qara kabus olan
zamanı
görürsənmi?
Və
dünyanın müxtəlif yerlərində, müxtəlif
zamanlarda yaşamış şairlərin tərcümeyi-hallarına
öz tərcümeyi-halı qədər həssas
yanaşır...
Şair
yandırılıb külü göyə sovruldu,
Şair
yurdundan qovulub
qürbətdə qovruldu,
Şair
soyuldu...
Şair dəli
sayıldı...
Şair
öz içinə qısıldı,
Şair
asıldı...
Hərəsi
də bir cür şair oğuldu,
Hamısı da öz ölümündən doğuldu.
Amma... və
ilaxır və sairə...
Ölüm
dünyaya qaldı, dünya şairə!
Ancaq Zakir
Fəxrinin (və dünyanın sahibi olduqlarını iddia edən
bütün şairlərin!.. İddia etməyənləri isə, təbii ki,
yoxdur) poetik "Mən"ində, nəticə (və mahiyyət!)
etibarilə, qeyri-adi bir təvazökarlıq da var ki, onun məzmununu
ən açıq (və ümumiləşdirilmiş) şəkildə
dahi klassik Füzuli belə ifadə etmişdi: "Mən kiməm?
Bir bikəsü birpərvavü bixaniman."
Müasir şair "Mən"i isə öz
təvazökarlığını ümumiləşdirmir,
bütün "fizionomiya"sı ilə göstərməyə
çalışır. Çünki
müasir dünya Füzulinin "amorf", yanaqlarına yox,
daxilinə axan göz yaşlarına inanmır.
Üzünə,
gözünə saçı dağılmış,
Taxtı
viran olmuş, tacı dağılmış
Qonur
göz, qara qaş bir qara oğlan
Dolaşar
dünyanı, gəzər biçarə,
Axtarar, dərdlərə tapammaz çarə.
...Beləcə,
beləcə yaşar dünyada,
Gözündən, sözündən, özündən
daşar.
Külündən
püskürüb közündən daşar,
Dünyayla üz-üzə bir oğlan yaşar.
Zakir Fəxrinin poetik "Mən"i
nə qədər təzadlı, təbəddülatlı,
zahirən daha çox mistik olsa da, dünyayla üz-üzə
durmaq, həsb-hal etmək (yaşamaq!) qüdrətində
olan, həm kədərində, həm də sevincində
qürurlu (və təvazökar) "Mən"dir. Hətta
demək olar ki, fəlsəfi "Mən"dir.
Ədalət.-2018.-29 mart.-S.5.