BOYLARA BOY BOYLAYAN

(Kamal Abdulla "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş)

Vaqif Nəsib Sarıhüseynoğlu

Şeir və nəsr yaradıcılığına görə qələm yoldaşımın həmin sanballı, elmi əsərinə bu dəfə başqa yöndən baxmalı oldum. Və ilk dəfə həmin sahədəki bilgimi səfərbər edib, qələmə sarılmaq ehtiyacım yarandı.

Hər bir əsər (bədii, ya elmi-fərqi yox) ilk sətirlərindən oxucunu cığırına salıb müəllifin aləminə apara bilməlidi. Elə girişindən (bədii poetik kəlməsi və izahatından sonra) boylarımızın poetik boyları ilə tanışlığı qərarlaşdırdım.

Burda qeyd etmək yerinə düşər ki, Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığında da həmin dastan motivləri müasirlik vəhdətində öz bədii poetik rolunu oynamışdır.

Həmin elmi əsər, məncə, türkdilli oxucuların hər biri üçün Dədə Qorqud dünyasına maraqlı bir səfər ola bilər (içi mən qarışıq özləri üçün bağlı qalmış bəzi qıfıl-bəndləri açarlar). Və onların hər biri onun barəsində fikir söyləməyə haqq qazanar. Çünki söhbət ilk yazılı dastanımızdan, bədiyyatımızın hər sahəsinin təməl daşlarından gedir. Adlarımız Qorqud qopuzunun sədaları ilə üstümüzə qonmuş, boylarla bizlər də nəsrimiz, şeirimizdə zaman-zaman boy atmışdır.

Məncə, bədii poetika kəlməsini və sanballı elmi əsərin bələdçisi hesab etmək olar. Müəllif elmi mülahizələrinə güc-qüvvə vermək üçün tez-tez ricətlərdən istifadə edir. Həmin ricətlərin birində dastan haqqında mübahisələrin biri də öz həllini tapır. (Bəzi qorqudşünaslar dastanı poeziya nümunəsi hesab edib, onu poema kimi də görmək istəmişdi).

Birinci ricətdən: Elə burdaca qeyd edək ki, qədim dövr mətnləri mütəxəssislərin, xüsusilə Freydenbergin də qeyd etdiyi kimi proza və poeziyaya bölünmür, onlar diffuz şəkildə özünü göstərir, bu mətnlərin mahiyyətinə "proza, poeziya" birliyi səciyyəvidir və buna görə də prozaya xas bədiilik, poeziyaya xas poetiklik "bədii poetik" şəkildə öyrənilə bilər.

Əsərin elə əvvəlində içi mən qarışıq bəzi oxucular üçün qaranlıq qalan bir məsələ də özünün gün aydınlığına çıxa bilir. Dədə Qorqudu müəyyən ömür çərçivəsində yaşayıb yaratmış fərd bilib, dastanı onun əsəri hesab etmişdik. Sovetlər dövründəsə (yəni Türkiyə ideologi düşmənimiz sayılan dövrlərdə) müəllifin və əsərin bizlərə aid olduğu barədə cəngədə girmişdik.

İndi şükürlər olsun ki, bu türkdilli xalqların ortaq abidəsi olduğunu, onu həmin xalqların Qorqud silqətli yaradıcılarının ərsəyə gətirdiyini anlayırıq. Türkiyənin Bayburt şəhərində Dədə Qorqudun məzarının tapıldığına da darılmırıq. Bizlərin Sarı Aşıqlarının, Qurbanilərinin məzarını da həmin qəbildən hesab edə bilirik.

Sözümüzə Kamal Abdulladan qüvvə: Kitabi-Dədə Qorqud mətni qədimlik baxımından yekrəng deyil. Onun quruluşunda həm ilkin, ibtidai, bizə tanış olmayan, yaxud az tanış olan bədii poetik elementlər və məkanlar, həm də bununla yanaşı daha müasir, artıq ədəbi-bədii şüurumuza tanış olan klassik poetik nümunələr özünü göstərir.

Gəlimli, gedimli dünya,

Son ucu ölümlü dünya, - kimi misralar sanki dünənin zamanları və məkanlarında dövrün dədə səviyyəli ozanları tərəfindən dastana bəzək kimi vurulmuşdu.

İnsanlığın mifoloji dansökülmə dövrünün enerji axtarışları da işığını saçıb oxucu üçün çox mətləbi aydınlaşdıra bilir. Müəllif bu barədə bir-birinə qarışmış fikirləri məharətlə ayırır:gmif yaradıcılığı dövrü ilə mif təsviri dövrünü bir-birindən ayırmağa məcburuq. Birinci halda insan mifin içində yaşayır, ikinci halda isə insan mif barədə əvvəlcə eşidir, sonra isə bu eşitdiyini yenidən yaradır.g

Bu yerdə mən öz bəzi mülahizələrimi bildirib giriş sonrası əsəri (və ya əsərlərində) onlara münasibət bildirməsini istəyirəm. "Ədəbiyyat" qəzetində həmin əsər barədə məqaləylə çıxış edən Niyazi Mehdi sözünə belə başlayır: "Əski yunanlar öz fəlsəfi dünyagörüşünü düşünəndə Kamal Abdulla özü də çox zaman yunanlar deyə müraciətinə başlayır".

Məncə, əskidən, qədim yunanlardan söhbət açılarkən onları tarixi dövrlərindəki kimi spartalılara və troyalılara bölmək lazımdır. Troyalıların (tədqiqatçıların bəziləri onları Elturlar da adlandırır) türk dilli olmaları ehtimalı var. Əslən Troyalı olan Aristotelin "Poetik" əsərinin dilimizə tərcüməsinin müqəddəməsində şair filosof Aslan Aslanov əsərin adının etnologiyasını, dəlillərə əsaslanıb da boy, bayatı, poetika kimi mənalandırmışdı. Ruslarla dini və qohumluq əlaqələrinə görə uzun illər dərsliklərdə az qala bütün əsatirlər yunanların ayaqlarına yazılmış, həmin dövr ədəbiyyatı bəşərin uşaqlığı adlanmışdı. Yunanların adına çıxılmış bütün mərasim, oyun nəğmələr troyalılarda və onlara yaxın türk xalqlarının hamısında da olmuşdu.

Bu barədə məlumatları mən və yaşıdlarım unudulmaz professorumuz Əli Sultanlıdan da eşitmişdik. Hər dərsini yüksək gərginliklə deyən professor mühasirəsi arası zarafatlarından ricətləri kimi istifadə edirdi. Atamı tanıdığından hərdən yumoruna tuş gəlirdim:

- Sarıhüseynoğlu bu mərasim oyunları yəqin günü bu gün də sizin ayrımlar tərəfindən yaşadılır.

Türklərin məşhur dilçilərindən əslən Batumlu Əhməd Cavad (bizim şairin adaşı) əsərlərində yunan dilində mindən çox türk sözünün etmologiyasını verib (həmin professor son bölgüdə Batum Sovetlərdə qalan zaman S.Orconikidze tərəfindən Moskvaya Şərq əməkçilərinin Kommunist Universitetinə dəvət olunur. Həmin dövrdə Sarp tərəfdən dənizdən üzüb keçmiş kommunizm fanatı üç dəliqanlının da (Nazim Hikmət, Vala Nüvəddin, Şövkət Surəyyanın da) həmin universitetdə təhsil ala bilməsi şərtiylə razılığını vermişdi.

Kamalın tədqiqat işinin bütün fəsilləri dastanın boylarıvari bir-birini tamamlayır. Bütün fikirləri elmi dəlillərlə əsaslandırılır, necə deyərlər, bu elmi pətəkdə boş şanı qalmır.

Mağara ruhu, mağara mədəniyyəti, mağaranın içi və çölü də zamanın harmoniyası ilə incələnir, oxucu üçün etibarlı pillələrə çevrilib onu mifoloji dansökülmə axtarışları ilə tanışdırır. Belə inkişafın füzulilərə, cavidlərə necə yetişə bildiyi də axarı və baxarı ilə göstərilir.

Müəllif yarımbaşlıqlarının birini Dədə Qorqud dərsləri və Dədə Qorqud bir prinsip kimi adlandırır. Bizcə əsəri başdan-başa Dədə Qorqud dərsləri adlandırmaq, ondan faydalanmaq dastanın məzununa çevrilmək olar.

Fikrinin sübutu üçün dastandan gətirilən misalların hamısını ibrətamiz hesab etmək mümkündü. Biri üzərində müəllif xeyli dayanmış olur: Ölən adam dirilməz. Çıxan can geri gəlməz. Mənə həmin örnəklərin hamısının ədəbiyyatımızla səslənə bilməsi xoş təsir bağışladı. Və böyük Nizaminin bir beyti qulaqlarımda səsləndi:

Tordan qurtaran quş geri dönməz tora bir də,

Keçmiş həyatı kim yenidən cana yetirdi.

Kitabın maraqlı fəsillərindən biri "Sadəlövh suallar"dı. Boylardakı sualların, cavabların (bəzən də sualsız cavabların) məna çalarları açıqlanır. Onların dastan qəhrəmanlarının dövrləri fonunda mənzərələri göz önünə gəlir, nəylə nəfəs aldıqları, hansı ovqutla yaşadıqları aydınlanır. Həmin sual və cavablar vasitəsiylə də dastanın bədii poetik vüsəti artır. Belə bir bölümün yaranması müəllifin dastanı bədii poetik tərəfdən hər cür izləmək istəməsindən yaranmışdır. Kamal Abdulla özü də gələcək tədqiqatlarında həmin bölümü davam və inkişaf etdirmək istədiyini bildirir: Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının "suallar və cavablar" konsepsiyasının ayrıca sahə kimi bu tədqiqatın gələcək variant və nəşrlərində araşdırılması qədim bədii poetik qata yeni işıq sala bilər deyə düşünürük.

Suallar dövrlərində insanların qarşılaşdığı problemlərdən doğduğundan dövrün düşünən başları həmin düyünləri açmaq üçün səfərbər olmuşdur. Cavablar da çox güman ki, onların əməllərindən doğulmuşdu.

Ya pes can verən, can alan Allah-Təalamıdır? Belə sual Dəli Domrulları xeyli avam birisi yerinə qoysa da, Mağarada mağaradaş üçün əsl həyat dərsi kimi gözəl bir çıxış nöqtəsinə dönə bilir.

Yaxud:

Mere Tərs Uzamış, baş kəsip qan tökmək hünermidir?

Belə bir sual verən gənc Oğuz ən qədim virtualın bir üzvü kimi çıxış etdiyini bilmir və bununla yenə də sual-cavabın əsl funksiyasını yerinə yetirən vasitə kimi şərh üçün geniş meydan açıla bilir.

Əcəl aldı, yer gizlədi.

Fani dünya kimə qaldı?

Bu sualları cavablandırmaq Türk dünyasına, onun gələcək Qorqurdlarına qaldı və hamısında bədii poetik cavablar səslənməyə başladı.

Anadoluda:

Bu dünya nə sənə.

Nə mənə qalmaz,

Sultan Süleymana qalmadı...

Azərbaycanda:

Dünya sənin.

dünya mənim,

dünya heç kimin.

(Məmməd Araz)

Həmçinin Kamal Abdullanın özünün bədii əsərlərinin bir neçəsinin dastandan qidalandığını, onun müasir davamına çevrilə bildiyini də qeyd etmək olar.

Həm də belə bir bədii poetik əks-sədadan Dədə Qorqud dastanlarının türk dünyasında muasir müstəvidə inkişafı barədə sevindirici hal-əhval yaranır.

Müəllif, bu kitabı tədqiqatlarının girişi hesab edib, onların bitmədiyi, davam edəcəyi barədə ümumi nəticəyə gəlir: "Kitabi-Dədə Qorqud" kimi qədim mətnlərin müstəvisində realizə olunmuş, təzahürünü tapmış bədii poetik nümunələr və bununla yanaşı realizə olunmamış, təzahürü baş tutmamış bədii poetik potensiallar var.

...Mətn və müəllif münasibətlərini də, güman edirəm ki, geniş üslubi-poetik araşdırmalarda yeni rakursdan nəzərdən keçirməyin vaxtı çatmışdır.

Oxucu əsərdə Dədə Qorqud şəxsiyyəti barədə də maraqlı məlumatlar əldə edə bilir. Bunun özünü də boy boylayan şəxsin (və ya şəxslərin) bir növ ömür-gün boyu hesab etmək olar: "Dədə Qorqud şəxsiyyəti ilə bağlı da maraqlı perspektiv ideyalara çıxmaq mümkündür. Homerlə analogiyada (bu ideyaları Viko və Şellinq irəli sürmüşdü) Kitabi-Dədə Qorquddakı Dədə Qorqudun fikrimizcə, invariant olaraq bir deyil, bir neçə Dədə Qorqud adlı şəxsiyyəti özündə ehtiva etməsi, onun konkret dövrdə yaşayan konkret şəxs yox, daha çox müxtəlif epoxaları birləşdirən bir prinsip kimi özünü göstərməsi Kitabi-Dədə Qorqud mətninin yeni arxeoloji dərinliklərinə enməkdə kömək edə bilər. Dədə Qorqud - prinsip kimi ideyası bizi bir çox mifoloji burulğanların içindən çıxarır. Ən azından, müxtəlif dövrlərdə Dədə Qorqud tərəfindən göstərilən fəaliyyətin mümkünlüyünə aydınlıq gətirər".

Kamal Abdullanın "Kitabi-Dədə Qorqud poetikasına giriş" əsərini Dədə Qorqudşünaslığın bədii poetik yöndən bənzərsiz girişi hesab etmək olar. Boylarla bədii poetik boyasını, avazın tapmış dastanımız barədə olduqca orijinal, monumental bir əsər ərsəyə çatdırılmış, ortaya qoyulmuşdu. Kamal Abdulla dastanın bədii poetik boyunu boylaya bilmişdi.

Müəllifin 2009-cu ildə işıq üzü görmüş "Gizli Dədə Qorqud" kitabıyla tanışlığım var idi. Yeni əsərinin ondan tamamilə fərqləndiyini söyləmək (Bu monumental elmi əsərinə bir növ məşqi də hesab etmək) olar.

Çünki yeni əsərində dastan barədə indiyə kimi yazılanlardan (içi özününkü qarışıq) fərqli, geniş əhatəli, gizli bir məqam buraxmayan tədqiqat işiylə qarşılaşırıq. Dastanımız bədii poetik potensiala malik bir müəllif tərəfindən bədii poetik şəkildə açıqlanır, geniş oxucu kütləsinə ərmağan edilir.

(Əsər axıra kimi ricətlərlə müşayiət olunduğundan mən də öz kiçik ricətimi söyləyəcəyəm: iki məsul vəzifə sahibi qələm dostumun, - Elçin və Kamal Abdullanın bu qədər gərginlik içrə vaxt və güc (ilham) tapıb, hər sahədə monumental əsərlər yaza bildiklərinə daim heyrətlənmişəm. Və onlar yeganə qibtə etdiyim qələm, kamal, istedad sahibləri olub.

Kamal Abdullanı şübhələndirmək üçün bəzi mülahizələrim: Yeganə dastanımız "Kitabi-Dədə Qorqud" sonrakılardan fərqli qopuzla müşayiət olunub və onun qopuzu başqa ellərə də yol tapa bilib (Abbas Abdulla Ukrayınların Kobzarını, qopuzla əlaqələndirib). Sonrakı dastanlarımızın hamısı sazın müşayiətiylə meydana çıxıb. K.Abdulla qopuzdan-saza keçilməsini də söyləsə yaxşı olar.

Müəllif fikirlərini dünya alimlərinin dəlilləriylə məharətlə əsaslandırır. Bizimkilərdən bir neçəsinin adıyla rastlaşırıq. Gələcək tədqiqatlarında dastanın bütün tədqiqatçılarını xatırlatmasını arzulayıram. Bu içi qürbət həyatı yaşamış Məhərrəm Ergünə bizim həyatdan köçmüş Qorqudşünaslara bir növ ehtiram olar).

Ədalət 2018.- 30 mart.- S.5.