Təklələr

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

(əvvəli ötən sayımızda)

Tarixdə təklələr cəsur, qorxmaz, döyüşkən bir tayfa kimi xarakterizə olunur. Qarabağda xanlığın bünyadını qoyan Pənahəli xanın və ondan sonrakı xanların dövründə Təklə tayfasının seçkin şəxsləri hakimiyyətdə müəyyən vəzifələrdə təmsil olunmuşlar. Məsələn: Təklə tayfasından olan bəylərdən Cahangir bəy Təklə, Əlimərdan bəy Təklə, Məmmədvəli bəy Təklə, Əmiralı bəy Əlimərdan bəy oğlu Təklə oba başçıları olmuşlar.

Yeri gəlmişkən deyək ki, bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Təklə oymağı Şahsevən elinin tərkibində Sarıqamışdan gəliblər. Bəzi araşdırıcılar belə hesab edirlər ki, bu oymağın əhli qonşu yörələrdən (Salyan, Cəlilabad, ya da Beyləqan bölgəsindən) gəlib . Ə. Fərəcov yazır ki, Təklə oymağının qışlağı Təklə şenliyi, yaylağı Səreyn idi.

Təklələrin bir qolu Səreyn yaxınlığındakı Vərgəsoran kəndində məşkunlaşıblar. Təklə oymağının son başçılarından Dadaş xan Saların və Əbülfət xanın adları məlumdur.

Təklə oymağının son başçılarından İbrahim xan Mübaşir Səreynin adı bir çox tarixi hadisələrdə hallanır.

Bəzi tədqiqatçılar isə təklələrin Türkman elinin Mosullu oymağından olmasını iddia edirlər.

Təklə ifadəli iki el bayatısı:

Ata elim Təklədi,

Fələk məni təklədi,

Bəxtim ayaq açmadı,

Uşaq tək iməklədi.

Mən aşiq təklədənəm,

Min evli təklədənəm,

Arasbar tərlanıyam,

Sonalar təklədənəm.

Təkə-türkman eli

Təklə tayfasının Təkəlilərlə heç bir əlaqəsi-qohumluğu olmadığını sübut etməyə çalışan tədqiqatçılar da var. Son araşdırmalar, tarixi məxəzlər və tutarlı tutanaqlar göstərir ki, təklə-təkəli, təkə-türkman tayfaları eyni kökə, eyni soya bağlı olan tayfalardır. Daha doğrusu, Təklə camaatı Təkəli elinin törəmələridir.

Təkəlilər qızılbaş tayfalarından biridir. Təkə-türkmən tayfasının bir qolu olan təkəlilər Cənubi Azərbaycanda və Kiçik Asiyada köçəri həyat sürürdülər.

Səfəvilər dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynayan təkəlilərin bir hissəsi sonralar mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxdıqlarına görə 1596-cı ildə Şah Abbas tərəfindən məhv edilmiş, qalanları Azərbaycanın müxtəlif yerlərinə yayılmışdır. Hazırda Türkmənistan ərazisində "Təkə" tayfası yaşamaqdadır. Təkə Qafqaz dağ keçisidir. Azərbaycanda böyük qafqaz ərazisində dağıstan təkələri geniş yayılmışdır. Hazırda Azərbaycanda erkək keçilərə təkə deyilir. Təkələr bir qayda olaraq qoyun sürüsünün qabağında gedir. Əski çağlarda təkə təkəlilərin totemi olmuşdur.

İslam ensiklopediyasında qeyd edilir ki, türkmənlər azərbaycanlıların etnogenezisində iştirak etmiş türkdilli tayfalardan biridir. Səlcuqların tərkibində İrana, Azərbaycan və Kiçik Asiyaya gəlmişlər. Azərbaycan və İranın siyasi həyatında mühüm rol oynamış türkmanlar ağqoyunlulardan ayrılaraq, qızılbaş tayfa birləşmələrinin yaranmasında iştirak etmişlər. Türkmənçay (Cənubi Azərbaycan, Türkmən kəndlərinin (Göyçay və Bərdə rayonları) adları türkmanlarla əlaqədardır. Təkəli adı ilk dəfə olaraq 1393-cü ildə Osmanıların hakimiyyəti dövründə çəkilir. Hətta orta əsrlərdə Təkə bəyliyi mövcud olmuşdur ki, bu bəyliyin dönəmində ilkin olaraq bu adı daşıyan Sultan-i Əmir Mübarizəddin Məhəmmədbəy olmuşdur.

Osmanlıların hakimiyyəti illərində Təkə bölgəsi, Təkə sancağı deyilən bir ərazi də yaranmışdı. Bölgənin mərkəzi Antalya idi. 1180-cı ildə oranı Rum Səlcuqlu dövləti öz hakimiyyəti altına almağa cəhd etmiş, lakin bir müddət buna nail ola bilməmişlər. Amma bununla belə Səlcuqlar 1216-cı ildə istəklərini gerçəkləşdirə bilmiş, Təkə sancağı mərkəzi Antalya daxil olmaqla işğal olunmuşdur. Sonrakı illərdə Osmanlılar bu bölgədə hakimiyyəti ələ almışlar.

Bu gün dünyanın əksər bölgələrində təkəlilər yaşamaqdadır -Türkmənistan, Türkiyə, İran, Çin, Suriya, İordaniya, İraq (Kərkük), Qırğızıstan. Təkəlilərin məskunlaşdıqları əraziləri bununla məhdudlaşmır. Hazırda Qazaxıstanın Taldı-Kurqan vilayətində Təkəli adlı şəhər mövcuddur. Təkəli tayfası Türkmənistanda ən nüfuzlu və ən güclü etnik qrupdur. Təkəlilərin Manqışlaq yarımadasının şimalında Yayıq (Ural) və Emba çaylarının sahillərində məskən saldıqlarının tarixi uzaq keçmişlərə söykənir. Uralsk şəhərinin keçmiş adının " Təkəli" olması bu tayfanın burada yaşam tarixinin qədimliyini göstərir. Monqolların dünyada ağalıq etdiyi dönəmlərdə Manqışlaq, Balxan civarları Qızıl Orda xanlarına tabe olmuşdur. Təkələrin iki böyük toplumu olan "Utamış" və "Toxtamış" Qızıl Orda xanlarının adlarını daşıyırdı.

Səfəvi dövlətinin yaranmasında və inkişafında Türkmən ellərindən biri olan Təkəli elinin böyük rolu olmuşdur. Onlar XV əsrdə Səfəviyyə təriqətinə bağlanan ilk qruplardandır. Təkəlilərin bir qismi Şeyx Heydərin siyasətini bəyənmiş və ona tərəf çıxmışlar. Onlar Şah İsmayılın qurduğu dövləti müdafiə etmişlər.

1500-ci ilin sonunda, Gülüstan qalası yaxınlığında, Cabani adlanan yerdə İsmayılla Şirvanşah Fərrux Yassar arasındakı döyüşdə qızılbaş başçılarının "dövlət sütunları" arasında Lələ Məhəmməd bəy Təkəli şücaət göstərmişdir. (Fütuhat-i şahi,vər.43 a-43 b)

Təkəli elindən Sarı Əli bəy, Şah İsmayılın möhrdarı vəzifəsinə qədər yüksəlmişdi. 1501-ci ilin ortalarında Şərur düzündə İsmayılla Əlvənd arasında baş verən həlledici döyüşdə İsmayılın cinahlarda yerləşdirdiyi sərkərdələrdən biri də Sarı Əli bəy Təkəli idi.

İsmayılın Ağqoyunlu Muradla Həmədan yaxınlığındakı Almaqulağı adlı yerdə (1503-cü il 21 iyul) baş verən döyüşündə Yeqan bəy Təkəli və Sarı Əli bəy Təkəli qəhramanlıq göstərən sərkərdələrin arasında idi. (Anonim tarix, Həbib Əssəyyar səh.470-472). Sarı Əli bəy Təkəli 1506-cı ildə kürd Sarımın qaldırdığı üsyanı yatırmağa göndərilmiş və döyüşdə öldürülmüşdür. Təkəlilərdən Burun Sultan səfəvilərin Məşhəd hakimi idi.

İsmayılın oğlu Təhmasib Mirzənin formal olaraq şah elan edilməsindən sonra sarayda yüksək və gəlirli dövlət vəzifələri, zəngin və məhsuldar torpaqlar ələ keçirmək uğrunda bir-biri ilə mübarizə aparan qızılbaş tayfa əmirlərinə etiraz edənlər arasında İsfahan hakimi Çuxa Sultan Təkəli, Həmədan hakimi (tiyuldarı) Qaraca Sultan Təkəli, Məşhəd hakimi Burun Sultan Təkəli öz qoşunları ilə birlikdə əks tərəfə keçdilər (Təkmilat əl-əxbar, vər.253 a).

Görkəmli tarixçi-alim O.Əfəndiyev yazır ki, Ustaclı əmirləri dövlət işlərini idarə etməkdən uzaqlaşdırıldılar. Div Sultan Rumlu və Çuxa Sultan Təkəli bütün hakimiyyəti ələ keçirdilər. Fərmanlarda Div Sultan " məlik əl-üməra" ("əmirlər padşahı"), Çuxa Sultan isə "rükn əs-səltənə" ("səltənətin dayağı") adlandırıldı. Onlar iyul (iqta) hüququnda ustaclı tayfasına məxsus olan torpaqların çox hissəsini öz aralarında bölüşdürdülər.

Qızılbaş tayfaları arasında gedən ara müharibələri hakimiyyəti iflic vəziyyətə salmışdı. Ölkədə özbaşınalıq hökm sürürdü. "Div Sultan Rumlu və Çuxa Sultan Təkəli özləri bir-birilə vəkillik vəzifəsi uğrunda toqquşmağa başladılar. 1527-ci ilin iyul ayında Div Sultan Çuxa Sultanın təhriki ilə öldürüldü. Şərəf xan Bitlisinin məlumatına görə, Çuxa Sultan gənc şahı inandıra bilmişdi ki, Div Sultan tayfalararası ədavətin və müharibələrin səbəbkarıdır və o, divana daxil olanda şah Div Sultanı oxla vurmuş, sonra isə şahın xidmətçiləri onu qətlə yetirmişlər. ("Şərəfnamə",II cild.səh.172-173,"Əhsən ət-təvarix", səh.191-194").

Bununla da əyanların hakimiyyəti dövrü sona çatdı. Dövlət işlərinə rəhbərlik təkbaşına vəkil olmuş Çuxa Sultanın şəxsində təkəli əyanlarının əlinə keçdi.

O, elə hakimiyyət sahibi olmuşdu ki, Təhmasibə "yalnız şahın adı qalmışdı". O, vilayətlərin çoxunu təkəli tayfasından olan qohumlarının arasında bölüşdürmüş və (onlardan) hər birini xan rütbəsinə, soltan dərəcəsinə yüksəltmişdi. (Məhəmməd Mehdi Şirazi, səh.252; Tarixi elçi-i Nizamşah, səh.35 b).

O. Əfəndiyev yazır ki, Çuxa Sultanın ölümündən sonra təkəli əmirləri vəkil yerinə onun böyük oğlu Şah Qubadın namizədliyini verdilər. Təkəli əmirlərinin öz hökmranlıqlarını qoruyub-saxlamaq üçün etdikləri bu cəhd təkəli feodallarının zülmünə çox dözmüş digər qızılbaş tayfaları tərəfindən narazılıqla qarşılandı.

Hicri 937-ci ildə (1530-31) təkəlilər Azərbaycanın cənub hissəsinin hakimi (əmir əl-üməra) Üləma bəy Təkəlinin şəxsində vəkil vəzifəsini tutmaq üçün daha bir uğursuz cəhd etdilər (Təzrike-i şah Təhmasib, səh.587).

Xatırladırıq ki, Təkəli əyanlarının hökmranlıq müddəti 1527-1553-cü illəri əhatə edir. Çuxa Sultanın ölümündən sonra Hüseyn xan Şamlı ən qüdrətli feodal oldu. Sonrakı illərdə də Təkəli tayfasının bahadırları hakim vəzifələrdə təmsil olunmuşlar. II Şah İsmayılın hakimiyyətə gəlməsini dəstəkləyənlərdən biri Soltan Çabuk Türkmən türkmən tayfasının rəisi təyin edilmişdir. Süleyman bəy Türkmən qızılbaş əyanlarının nüfuzlu nümayəndələrindən biri olmuşdu. Əmir xan Tükmən (Mosullu) Təbriz əyalətinin hakimi, Vəli Sultan Təkəli Həmədan vilayətinin, Məhəmməd xan Türkmən isə Kaşanın rəisi təyin olunmuşdu.

Museyib xan Şərafəddin oğlu Təkəli xan rütbəsi alaraq Rey hakimi təyin edilmişdi. Xatırladırıq ki, 1578 -ci il noyabrın 28-də Ağsu çayının sahilində Mollahəsən adlı yerdə (Mollahəsən döyüşü) Museyib xan Şərafəddin oğlu Təkəli mərdliklə vuruşmuş, Səfəvilərin qalib gəlməsi üçün sücaət göstərmişdir. Yalnız şah ailəsinə sadiq qalan və şahla qohum olan Təkəli tayfasının başçısı Museyib xan Şərafəddin oğlu Təkəliyə əmirlərin hücum edəcəyi təqdirdə şah ailəsi üzvlərini qorumaq tapşırığı verilmişdi.

Kürdüstanda Alaşkert bölgəsinin idarəsi Sultan Hüseyn Təkəliyə bağışlanmışdı. Təkəli tayfasının başçısı Ərdoğdu xəlifə, türkmən tayfasının rəhbəri Əmir xanla şahın yanına gedərək etiqad məsələlərini məsləhət etmişdi.

Göründüyü kimi, Təkəli tayfasının seçkin insanları çoxdur və bu barədə xeyli misallar çəkmək mümkündür.

(ardı gələn sayımızda)

Faiq ŞÜKÜRBƏYLİ,

tədqiqatçı-etnoqraf

Ədalət 2018.- 1 may.- S.7.