AZƏRBAYCAN POLİSİNİN YARANMA TARİXİ VƏ TƏŞƏKKÜLÜ

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

(əvvəli ötən sayımızda)

Fətəli xan İsgəndər xan oğlu Xoyski (7.12.1875, Nuxa (Şəki) - 19.6.1920, Tiflis). Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi, hüquqşünas. AXC-nin ilk Baş nazri və 1-ci daxili işlər naziri (28 may - 16 iyun 1918-ci il). 1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə ərzrumlu erməni muzdlu qatilləri Aram Erkanyan və Musaq Qriqoryan tərəfindən arxadan atılan atəşlə qətlə yetirilmişdir.

Hökumətin 1918-ci il 25 iyun tarixli qərarı ilə Azərbaycan ərazisindəki bütün dəmir yollarının mühafizəsi özünüidarə hakimiyyətindən alınıb Daxili İşlər Nazirliyinə tabe edildi. Azərbaycan hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli başqa bir yeni qərarı ilə Göyçay qəza milisinə 35 min rubl kredit ayırdı.

Azərbaycan hökuməti özünün 1918-ci il 24 iyun tarixli 178 nömrəli qərarının əməli həyata keçirilməsi üçün daxili işlər naziri B.Cavanşirin məruzəsi üzrə 2 iyul 1918-ci ildə Gəncə quberniyasında müstəqil polisin yaradılması haqqında, yeni ştatlar və əməkhaqqının artırılmasını nəzərdə tutan və bunu təsdiq edən xüsusi bir qərar qəbul etdi. Bu, müstəqil Azərbaycan Polisinin yaranmasını hüquqi cəhətdən özündə təsbit edən dövlət qanunvericilik aktı idi. Həmin vaxt polisin yaradılması üçün sosial baza da vardı. Belə ki, vaxtı ilə Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində xidmət etmiş sabiq polis və burjua milisi əməkdaşları ölkənin paytaxtı sayılan Gəncəyə toplaşmışdılar. F. Xoyski və B. Cavanşir ilk müstəqil polis orqanlarını yaradarkən həm də digər millətlərdən olan sədaqətli və peşəkar kadrlardan da istifadə etməyi qərara almışdılar. Qərara əsasən Gəncə quberniyası polisinin əvvəlki dövrlərlə müqayisədə əməkhaqqı artırılmaqla yeni ştatları təsdiq olundu və onun əməli yaradılmasına başlandı. Qərara görə, quberniyanın şəhər və qəzalarında polis rəisləri, onların böyük və kiçik köməkçiləri, sahə və şəhər polis pristavları və milis nəfərləri vəzifələri təsis olunub yeni əsaslarla fəaliyyət göstərməyə başladılar. Beləliklə, 2 iyul 1918-ci ildə yeni ştat tarifi üzrə Gəncə şəhər polisinin ştatları polismeyster, böyük və kiçik köməkçidən, 7 pristavdan, onların 7 köməkçisindən, 36 nəfər polis, 80 nəfər piyada milis və 20 atlı milis nəfərindən ibarət yaradıldı. AXC Daxili İşlər Nazirliyi ilk dövrlərdə hələlik həm polis, həm də milis təşkilati formalarından istifadə edirdi ki, bu da o dövrün saxlanmaqda davam edən inzibati orqanlarının təşkil və təcrübəsinin labüd zəruruliyi ilə əlaqədar idi. F.Xoyski Azərbaycan Polisinin ilkin yaranması və təşəkkülü prosesini xarakterizə edərək, 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Parlamentinin açılışında hökumətin hesabat məruzəsində demişdi: "Fəaliyyətimizin ötən ilk 6 ayı ərzində mümkün olan hər şeyi etdik ki, ölkəni anarxiya və xaos vəziyyətindən çıxaraq, biz qayda-qanunu bərpa etdik, Polisi təsis etdik".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərar və sərəncamları üzrə Daxili İşlər Nazirliyi, onun mərkəzi aparatları və yerli polis orqanları təşəkkül taparaq ölkədə bir inzibati hakimiyyət vahidi kimi rolunu getdikcə artırırdı. Məsələn, 1918-ci il iyunun 30-da Azərbaycan hökuməti "Şəhər özünüidarəçiliyində Daxili İşlər Nazirliyinin və polisin səlahiyyətlərinin artırılması haqqında" qərar vermişdi. Qərarla DİN-ə şəhərlərdə mövcud özünüidarə sisteminin bərpası üçün tədbirlər görmək tapşırılmış, Ağdaş, Salyan, Bərdə, Qazax qəzalarında və digər bölgələrdə özünüidarə sistemi olmayan yerlərdə ayda 300 manat məvaciblə rəis, xidmət müdiri və mühafizəçi ştatları yaradılmışdı. Daxili işlər naziri B.Cavanşirin baçılıq etdiyi mərkəzi icraedici-inzibati təşkilat - DİN, onun yuxarı və aşağı vəzilələri, orqanları tədrici inkişaf yolu keçməklə yeni-yeni struktur dəyişikliklərinə məruz qalır, təkmilləşirdi. Misal üçün, 1918-ci il iyulun 15-də Azərbaycan Nazirlər Şurasının qərarı və daxili işlər naziri B.Cavanşirin müvafiq əmri ilə DİN-in yanında birbaşa hökumətə tabe olmaqla Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası (FTK) yaradıldı və ona əslən Gəncədən olan nüfuzlu bir şəxs - Moskva Universitetinin məzunu, hüquqşünas Ələkbər bəy Xasməmmədov (1893-1925) sədr təyin edildi (sonralar - 1925 ildə sovet hakimiyyət orqanları onu keçmişinə görə həbs edib güllələmişdilər. Ə.Xasməmmədov görkəmli ictimai-siyasi xadim, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 3-cü daxili işlər naziri olmuş Xəlil bəy Xasməmmədovun böyük qardaşı idi). Yaxud, hökumətin 1918-ci il 31 avqust tarixli başqa bir qərarı ilə DİN-in Xüsusi İstintaq Komissiyası yaradılmış, ona 1918-ci ilin mart soyqırımı, Zəngəzurda və Qarabağda azərbaycanlılara və ümumən müsəlmanlara qarşı erməni quldur dəstələri tərəfindən törədilmiş cinayətləri təhqiq etmək tapşırılmışdı.

Azərbaycan Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyinin səlahiyyətləri dövrün tələblərinə uyğun genişləndirilirdi. 1918-ci il avqustun 11-də Azərbaycan hökuməti və Daxili İşlər Nazirliyi vətəndaşların Milli Orduya çağırışı ilə əlaqədar yeni bir sərəncam verdi. Sərəncamın bir bəndinə əsasən əsgərliyə "Yelizavetpol çağırışı" "Azərbaycan çağırışı" adlandırıldı və onun icrası zamanı toplaşan hərbi hissələr daxili işlər nazirinə tabe edildi.

Bakı mühiti (Əsas (klassik) dövr) (16 sentyabr 1918 - 30 mart 1920-ci il).

1918-ci il sentyabrın 16-da Azərbaycan hökuməti müvəqqəti paytaxt kimi yerləşdiyi Gəncə şəhərindən xüsusi zirehli qatarla tum general (gen.-leyt.) Mürsəl Paşanın ("Bakı Mürsəl Paşa") komandanlıq etdiy 5-ci Qafqaz diviziyası və general-leytenant Nuru Paşanın komandan olduğu Qafqaz İslam Ordusu və AXC birləşmiş silahlı (o cümlədən polis) qüvvələri tərəfindən azad edilmiş (15 sentyabr 1918) Bakıya köçdükdən (Bakının azad olunması haqqında ilk xəbər Danimarka konsulluğu vasitəsilə bütün dünyaya yayılmışdı) sonra DİN-in fəaliyyəti və münasibətlər dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi, eyni zamanda da mürəkkəbləşdi. Hökumət başçısı F.Xoyski özü əvvəlcə "Metropol" mehmanxanasında 31 nömrəli otaqda oturur, hər gün saat 12-dən 14-dək vətəndaşları qəbul edirdi. Əksər nazirlər, o cümlədən daxili işlər naziri B.Cavanşir də oradakı otaqlardan birində əyləşirdi. Bakı azad edildikdən sonra türk zabiti - yarbay (podpolkovnik) Mehmet Fəthi müvəqqəti olaraq Bakının qubernatoru (15 sentyabr - 10 noyabr 1918-ci il), onun böyük köməkçisi (müavini) isə, Azərbaycan xalqının azadlığı uğrunda əsil istiqlal fədailərindən və AXC-nin görkəmli xadimlərindən biri, polkovnik Əli bəy Zizikski (1878-1928) təyin edildi, şəhərdə asayiş bərqərar olundu.

B.Cavanşirin rəhbərlik etdiyi Daxili İşlər Nazirliyi hökumətin əldə tutduğu demokratik prinsipləri bir vəzifə kimi qəbul etmişdi. O, islahatçı, yenilikçi nazir idi. B.Çavanşir 1918-ci il avqustun 22-də xarici pasportların verilməsi səlahiyyətinin qubernatorlara həvalə olunması haqqında əmr verdi. Onun şəxsi nüfuzu və rolu az deyildi... O vaxtkı maddi imkanın o qədər də yüksək olmasına baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti Behbud xanın təşəbbüs və təkliflərinə biganə qalmır, bacardıqca DİN-in mərkəzi və yerli orqanlarının təşkilati və strukturca inkişafı, təkmilləşməsi üçün maliyyə-büdcə xərclərini artırırdı...g

1918-ci il oktyabrın 6-da Azərbaycan hökumətinin tərkibində kabinədaxili dəyişikliklər baş verdi və B.Cavanşir yenidən daxili işlər naziri təyin olundu, lakin ona həm də sənaye və ticarət naziri vəzifəsini yerinə yetirmək tapşırıldı. 1918-ci il oktyabrın 12-də B.Cavanşirin 78 nömrəli əmri ilə bunadək Ərəş qəzasında polis pristavı vəzifəsində işləyən Lütvəli bəy Zülqədərov (1881-1920) Şamaxı qəzasının müvəqqəti rəisi təyin olundu və bu vəzifədə 1919-cu il iyunun 23-dək işlədi. 1918-ci il noyabrın 1-də M.S.Ağabəyzadə Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili işlər naziri vəzifəsini daşımağa başladı və bu vəzifədə həmin il dekabrın 26-dək xidmət göstərdi.

1918-ci il noyabrın 10-da F.Xoyskinin başçılıq etdiyi Azərbaycan hökuməti Nuru Paşa başda olmaqla Bakını tərk edən türk generallarının şərəfinə, onlara minnətdarlıq olaraq 400 nəfərin iştirak etdiyi vida ziyafəti təşkil etdi (yeri gəlmişkən, 1918-ci ildə Gəncədən üzü bəri Azərbaycan qəzalarının və Bakının düşmən qüvvələrindən azad edilməsi uğrunda sovet-bolşevik-daşnak qoşunlarına qarşı savaşlarda qardaş Türkiyə Ordusunun 1130 nəfər əsgər və zabiti şəhid olmuşdur (onlar Bakıda Dağüstü parkda və digər ərazilərdə dəfn olunmuşdur...). Vida ziyafətində F.Xoyskinin və general Nuru Paşanın alovlu çıxışları tarixin yaddaşında qalmışdır...

...Hələ 1918-ci il oktyabrın 28-də peşəkar hərbçi, general-mayor Məhəmməd Sadıq bəy Ağabəyzadə AXC Daxili İşlər Nazirliyinə vitse-nazir vəzifəsinə təyin edilmişdi. Behbud xana nazir işlədiyi dövrdə islahatların həyata keçirilməsində məhz vitse-nazir general-mayor M.S.Ağabəyzadə və 1918-ci ilin sentyabrından onun müavini işləyən Mehdi bəy Hacınski (1879-1941) kömək edirdilər. Nazir B.Cavanşirin təqdimatı və onların səyi ilə 1918-ci ilin sentyabrında İçəri Şəhərdə Polis məmurları hazırlayan Bakı Qorodovoy Məktəbi açıldı. Məktəbin müdiri (rəisi - İ.Ə.) vaxtıilə çar ordusunda xidmət etmiş podpolkovnik Şükür bəy Əbdürrəhim oğlu Yüzbaşinski (əslən Şamaxı şəhərinin... məhəlləsindən idi) təyin edildi. Məktəbin təşkilində M.S.Ağabəyzadənin bilavasitə rolu olmuşdu. Məktəbdə 1200 nəfər polis məmurunun hazırlanması nəzərdə tutulmuşdu. Bunu 1918-ci il oktyabrın 26-da Gəncədə gizir məktəbinin ilk buraxılış mərasimində DİN-in rəsmi nümayəndəsi kimi iştirak və çıxış edən daxili işlər naziri B.Cavanşirin müavini M.Hacınski söyləmişdi.

...Vitse-nazir general-mayor M.S.Ağabəyzadə kabinet adamı deyildi. O, tez-tez yerlərə gedir, ərazi polis orqanlarının təftişində bilavasitə iştirak edir və əməli köməklik göstərirdi. Ümumiyyətlə, M.S.Ağabəyzadənin gənc milli, müstəqil polis orqanlarımızın təşəkkülü və inkişafında, onun hüquqi bazasının, normativ qanunverici aktlarının hazırlanmasında müstəsna xidmətləri olmuşdur. M.S.Ağabəyzadə nazir əvəzi - vitse-nazir təyin olunduğu ilk gündən təşkilat-səfərbərlik məsələləri, polisin bütün strukturlarının maddi-texniki təchizatı ilə məşğul idi. Onun ilk təkliflərindən biri DİN üçün dövlət büdcəsindən maliyyə vəsaitinin artırılması barədə olmuşdu.

1918-ci il oktyabrın 30-da Aralıq dənizində Saqqız (Lemnos) adasında I Dünya müharibəsində qalib gəlmiş Antanta dövlətləri (İngiltərə, Fransa və ABŞ) ilə məğlub olmuş Osmanlı Türkiyəsi arasında bağlanan Mudros (Mondros) sazişinin 11-ci maddəsinin şərtlərinə görə,Türkiyə öz qoşunlarını Azərbaycandan çıxardı. Əvəzində həmin il noyabrın 17-də İranın Ənzəli limanından 17 hərbi dəniz gəmisi ilə Böyük Britaniyanın İrandakı ekspedisiya korpusunun - yeni yaradılmış Şimali İran ordusunun komandanı, general-mayor Vilyam Tomson başda olmaqla qalib Antanta orudusunu (müttəfiqləri) təmsil edən 2 min nəfərədək, o cümlədən, 1000 nəfərdən ibarət ingilis-fransız-amerikan hərbi kontingenti, əsgərləri 800 nəfərdən ibarət muzdlu hindlilərdən, zabitləri isə ingilislərdən ibarət olan Böyük Britaniya qoşunları səhər saat 10-da Bakıya daxil oldu.

Bu kontingentin tərkibində hərbi polis hissələri də vardı. İngilislər Bakıya daxil olarkən Azərbaycan hökuməti tərəfindən Bakı limanında general V.Tomsonun şərəfinə rəsmi qarşılanma və qəbul təşkil olundu. Rəsmi qəbul mərasimində daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşir də iştirak edirdi. Saat 12-də Bakıda hərbi vəziyyət elan edildi. Cəmi 38 otaqdan ibarət şəhərin "Metropol" mehmanxanasında (AMEA-nın indiki Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin binası; milyonçu Hacı Hacıağaya məxsus idi) qərargah quran general V.Tomson özünü Bakının general-qubernatoru elan etdi. Bakı polisinə nəzarət də ingilis zabitinə tapşırıldı. Bu zaman Bakıda cəmi 500 nəfər polis qüvvəsi vardı.

(ardı gələn sayımızda)

İLTİFAT ƏLİYARLI - ŞAHSEVƏNLİ

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət 2018.- 3 may.- S.7.