POEZİYA... POEZİYA...
ƏDƏBİ
HƏYAT
(2017)
III
Öncədən belə bir sual vermişdik ki, 2017-ci ilin şeiri XXI əsr Azərbaycan insanının estetik zövqünü, tələbatını ödəyə bilirmi? Dünyaya, həyata, insana, təbiətə, gözəlliyə, real həyatda baş verən hadisələrə şeir necə reaksiya verir? Bir sözlə, şair və şeir bolluğunda boğuluruq, yoxsa şeir bizi bu mürəkkəb dünyanın qayğılarından xilas edir, yaşamağa, düşünməyə, sevməyə səsləyir? Həmin suallara cavab verməyin iki yolu var - ya biz 2017-ci ilin şeirlərini ənənəvi mövzuları üzrə izləməli, hər bir mövzuda yazılan uğurlu şeirləri nümunə göstərməli, sonra da bu mövzularda nəzərə çarpan qüsurları qeyd etməliyik, bir-iki kəlmə də sənətkarlıq məsələlərindən söz açmalıyıq - bu, birinci yol və deyim ki, illərdən bəri şeir təsərrüfatına belə bir baxış, rəhmətlik Aydın Məmmədov demiş, "mühasibat əməliyyatını" xatırladacaq. "Nə yaxşıdır, nə pisdir" prinsipi artıq ədəbi tənqidin köhnəlmiş iş metoduna qayıtmaq deməkdir. İkinci yol isə 2017-ci ilin şeirlərini ədəbi cərəyanlar üzrə təhlil etmək yoludur. Vaxtilə bizim tənqidçilərdən biri 1998-ci ildən sonra meydana çıxan poeziya nümunələrini milli realist şeir, simvolik şeir, modernist şeir və postmodernist şeir bölgüləri üzrə qruplaşdırmışdı və bəzi məqbul cəhətlərinə baxmayaraq bu bölgü Azərbaycan poeziyasının müasir vəziyyətini heç də düzgün əks etdirmədi. Çünki o şairlər ki, modernist şeir və postmodernist şeir bölgüsünə daxil edilmişdi (Qulu Ağsəs, Ağayar Şərif), bu ədəbi cərəyanların həmin şairlərin yaradıcılığına heç bir dəxli yox idi. Bizim poeziyada simvollar, rəmzlər istənilən qədərdir, lakin bunlar bütövlükdə "simvolik şeir" cərəyanını yaradırmı?. Ona görə 2017-ci ilin şeirlərini müəyyən mövzular və ədəbi cərəyanlar üzrə deyil, bizi düşündürən bəzi problemlərlə bağlı gözdən keçirəcəyik.
Azərbaycan şeirinin milliliyi, özəl xüsusiyyətləri ilk növbədə müasir ədəbi dilimizdə öz əksini tapır. Əli Kərimin "Üçüncü atlı" poemasında rus şairi Lermontov deyir ki:
Bu şirin dilini yaratmış güman,
İlahi damağı çağ olan zaman.
Tar üstə, saz üstə bəsləmiş
onu,
İlk dəfə
avazla səsləmiş
onu.
Bu dildə varlığın
hər sədası var;
Bir neçə
sait də düşməmiş kənar.
Nəinki
hər səsi, hər yarım səsi,
Dinlə sədaların zərrəsini
sən.
Bu dil təmizlikdə uşaq nəfəsi,
Gözəllik utanır bu incə dildən.
Dilimizin gözəlliyini, "nərmi-nazikliyini",
qəlbimizin ən dəruni hisslərini ifadə etdiyini, kədərimizi, qəzəbimizi,
harayımızı, fəryadımızı
ilk növbədə, şeirimizdə,
bədii sözümüzdə
hiss edirik. Akademik Nizami Cəfərov yazır: "Məlum məsələdir ki, mükəmməl forma həllini
tapa bilməyən poeziya əsl poeziya deyil - istər əruzda, istər hecada, istərsə də sərbəst şeirdə
olsun. Şairə "belə yaz,
elə yaz, bu sözü, bu cümləni, bu təşbehi elə işlətmə, belə işlət" demək absurddur. Onu şair bilir,
əgər bilmirsə,
- demək, şair deyil. Ana dilinin
keşiyində birinci
növbədə məhz
şairlər dururlar.
Onlar ana dilini bir
mərhələdən digər
mərhələyə, bir
dövrdən digər
dövrə aparırlar
- Nəsimi kimi, Füzuli kimi, Vaqif kimi, Səməd
Vurğun kimi".
Amma bunu da gizlətmək
istəməzdik ki, şeirimizə də xeyli texniki, müxtəlif elmi terminlər axışıb
gəlməkdədir. Şeirdə
elmi terminlərin, söz və ifadələrin, riyaziyyata,
fizikaya, həndəsəyə,
mexanikaya aid kəlmələrin
bədii təyin kimi, ya da
guya mətləbə
dəxli olan sözlər kimi işlənməsinin şahidi
oluruq və bunların şeiri zəiflətdiyini görürük.
Məsələn, gənc
şair Aqşin Evrənin şeirlərində
bu tipli sözlərə, ifadələrə
rast gəlirik: "qövsvari dodaqların üfiqi uniforma geyinərək, yəni gülüşsüzlük erası"
misralarında "qövsvari
dodaq" ifadəsini anlamaq olar, bəs
uniforma (mənası rəsmi paltar geymiş manec xidmətçisi) sözünü
mütləq işlətmək
lazım idimi? Yaxud, elə həmin şairin bu misraları: "İndi bizim tale yolumuza enir zebr
şlaqbaum. Şlaqbaumda canını tapşır
ambulans duaları".
Özünü bu cür zora salmağın bir mənası varmı? Çox təəssüf ki, dilimizdə bu tipli sözlərə,
ifadələrə, əcaib
terminlərə təkcə
cavanların deyil, təcrübəli, artıq
az-çox özünü
təsdiq etmiş yaşlı şairlərin
də şeirlərində
təsadüf edirik.
Sanki bunlar etiraz kimi Firuzə Məmmədli "XXI əsr"
şeirində yazır
ki, "Uzaqgörən"
ədəbiyyatşünasların fikrincə, "izm"lərdən
sonra postinsan mərhələsi (cərəyan)
başlanacaq. Əgər belə bir fəlakət baş verərsə, elə bilirəm ki, bu özünü öncə əsərin dil-üslubunda göstərəcəkdir".
Baxın həmin şeirə:
Şizofrenik döyüşlər,
Rostmodern söyüşlər.
Energetik
görüşlər,
Diplomatik öpüşlər.
Ekstrasens
xətalar,
İnnovasion ədalar.
Alternativ
cərimələr,
Plüralist kəlmələr,
Monoqam dartışmalar,
Poliqon atışmalar.
Kosmodrom
ölkələr,
İppodrom bölgələr.
Milli kamikadzelər,
Yarımmilli mazelər.
Eksperimental maraqlar,
Degenerativ yaraqlar.
Eksklüziv fərmanlar,
Kosmopolit dərmanlar.
Laminant göydələnlər,
Mobil çərən-pərənlər.
İnternet manqurtlar,
Supersmarket anqutlar.
Tolerant teleekranlar,
Yevrovicin reklamlar.
Nə...
Nə yaxşı yenə də
Astarı üz dünyadı.
Sirrində, sorağında
Gecə-gündüz dünyadı.
Bütün yaradıcılığı boyu
şeirlərində bəlkə
bir xarici terminə belə müraciət etməyən,
həmişə dilimizin
və dilçiliyimizin
təəssübünü çəkən Firuzə
xanımın narahatlığını
başa düşürük. Təbii ki,
narahat olmağa dəyər. Bakıda oturub
internet vasitəsilə Avropa
mədəniyyətinə yiyələnmək
ehtirasının zərəri
göz qabağındadır.
Amma Vətəndən
çox-çox uzaqlarda
yaşayan bizim ünlü şairimiz Məmməd İsmayıl
heç bir təsirə, yabançı
məlumatfüruşlağa qapılmayaraq Avropada da Azərbaycan şeirini yazır və onun şeirlərində
dilimizin əzəli-əbədi
saflığı da göz qabağındadır:
Ah, cavan vaxtlarım, cavan vaxtlarım,
Aynalara baxsam, xəbər-ətər yox.
Qocalan canımda gəncliyə yer yox,
Hardasan, mən
səni harda axtarım?
Yaşın çoxdan keçib
iki otuzu,
Bəlkə də iştahın iki əllidi.
Çöpləri boşalan kibrit qutusu,
Alışmaq adına boş təsəllidir.
Yazın gəlişinə əriyən qarmı,
Getsən də yolların mənzilə çıxmaz.
Əriyən qarlardan qalxan buxarmı?
Nə qədər bağırsan, səs zilə çıxmaz.
Ata yox, ana yox,
bir oğlu birdin
Yorğunluq yolunu sarmış bu ömrün.
Sən otuz səkkizə çatmaz deyirdin,
Yetmiş səkkizi də varmış bu ömrün.
XXI əsr gəldi
və şeirimizdə
tale, ömür, xatirə,
nostalgiya xətləri
gücləndi, fərdi,
subyektiv duyğular daha çox diqqət mərkəzinə
çəkildi. Azərbaycan şeirində ömürnamələr,
xatirə dəftərləri,
tərcümeyi-hallardan gələn
motivlər poeziyada əvvəllər də mövcud idi, lakin yeni əsr
bütün mürəkkəbliyi
ilə insanı öz ömrü, keçmişi və indisi barədə düşünməyə sövq
eləyir. Əlbəttə, bu düşüncələrdə
təkcə keçmişi
xatırlayıb pessimist xəyallara
qapılmaq yoxdusa, keçmiş bu gün üçün xoş bir xatirə,
yaşamağa stimuldursa,
daha yaxşı.
Burada mübahisə
doğura bilməyəcək
bir məsələ barədə də söz açmaq istərdim. Bu da
şeirdə "lirik
mən" məsələsidir.
Vaxtilə, sovet dönəmində
"lirik mən"
- yəni şairin öz aləmi mütləq cəmiyyətdə
yaşayan insanlara da aid olmalı idi. "Mən"
deyəndə "biz" nəzərdə
tutulmalıydı və
ədəbi tənqid
də çox zaman şairdən bunu tələb edirdi. Amma eyni zamanda, bunun əksinə olaraq "lirik mən" yalnız şairin öz tərcümeyi-halına, şəxsiyyətinə
də aid idi. Məsələn, Səməd Vurğunun
"Şair, nə tez qocaldın sən" şeirində
ifadə olunan fikirlər bir şair ömrünün bəlirtiləri idi, eləcə də "Mən tələsmirəm"
şeiri. Amma "Düşüncələr"
şeiri təndiddə
belə yozulurdu ki, burada şair
təkcə özünü
yox, ümumən bütün aqil, düşünən insanların,
artıq müdriklik yaşına çatmış
sovet filosofunun fikirlərini ifadə edir. Rəsul Rzanın şeirləri
də bu iki münasibətin hədəfi idi.
"Yazıq sənə,
yazıq, Rəsul Rza" misrası dövr edən şeir yalnız Rəsul Rzaya, onun "lirik mən"inə aid edilirdisə,
bir çox şeirləri "Mənə
bir sərgi salonu verin", "Mən istəyirəm buludlar ağlasın, uşaqlar ağlamasın"
şeirlərindəki fikirlər
təkcə özünə
yox, həm də ümumiyyətə
şamil edilirdi. Belə misalların sayını yenə artırmaq olar. Əslində, tənqiddə belə
bir "haçalanma"
- ikili münasibət
mənasız idi.
Amma bu "xəstəlik"
ayrı-ayrı ustad şairlərin fikri "münaqişələri"ndə də öz əksini tapırdı.
Rəsul Rzanın məqalələr toplusunun
adı "Mənim fikrimcə", Məmməd
Rahimin məqalələr
toplusunun adı "Xalqın istəyincə"
adlandırılmışdı. Bəs indi?
Nə əvvələm, nə indiyəm,
Səksənimin içindəyəm.
Axırıncı keçiddəyəm-
Keçidimi keçim gedim.
O bulaqdan çox içmişəm,
Bu çeşmədən içim gedim.
Bir sot biçin yerim qalıb,
Bu yeri də biçim gedim.
(Musa
Yaqub)
Belə
misalların sayını yüz qat artıra bilərik. Yəni "lirik mən" tənqidin bu
birtərəfli sancmalarından xilas olur. Biz də bu məsələyə Vissarion Belinskinin bu fikirləri ilə xitam
verək: "Ürək orqanizmdən asılı olduğu kimi,
yaradıcılıq da sənətkardan
asılıdır. Şairin
yaradıcılıq fəaliyyətinin mənbəyi onun öz şəxsiyyətində
ifadə olunan poetik
ruhundadır. Şairin əsərlərinə
valeh olan adamlar həmişə bu əsərlərdə
nə isə özlərinə çoxdan
tanış olan bir şey tapırlar, elə bir
şey ki, bu onların özünündür".
(ardı gələn
şənbə sayımızda)
Ədalət 2018.- 5 may.- S.15.