Geriyə yol varmı...

Nemət Veysəlli

(əvvəli ötən saylarımızda)

Son söz

Qaryagin rayon məhkəməsinin yeddiillik kənd məktəbinin binasında keçirdiyi səyyar məhkəmə iclasında (1946) Məhəmmədəli dayıma "Qəsdən adam öldürmək" maddəsi ilə altı il azadlıqdan məhrum ediblər və ona son söz veriblər.

Məhəmmədəli dayım:

- Mənim heç bir sözüm yoxdur. Amma bir xahişim, son arzum var.

Məhkəmənin sədri:

- Buyurun.

- Mümkünsə mənə iki saatlıq vaxt verin. Evimizə gedim, evimizlə, həyətimizlə vidalaşım.

Məhkəmə dayımın bu arzusunu yerinə yetirir.

Dayım evlərinə, həyətlərinə baxandan sonra Sənəm nənəmə deyib:

- Ana, mənə bir dovğa çal. Könlümə dovğa düşüb.

Sənəm nənəm tələm-tələsik dayım üçün dovğa çalıb.

Dayım anasının hazırladığı dovğadan doyunca içib və deyib:

- Ana, bu dovğanı mənə halal et. Yəqin ki, bu mənim altı illik davğamdı.

Sonralar dayım həbsxanadan qalmayıb, elə cəza evindəcə həlak olub. Nənəmin onun üçün hazırladığı dovğa altı illik yox, ömürlük olub.

İnsafən mən həmişə o evə gedəndə Şəfi dayımdan (biz həmişə ona dayı deyirdik) məhəbbət və mehribançılıq görmüşəm. Məni evin kəndarında görən kimi üzünü Gülbəs xalaya çevirirdi:

- Aaaz, Gülbəs, uşağa çay, çörək ver, - deyirdi.

Gülbəs xala sobanın bir qırağında altıma yumşaq döşəkcə qoyurdu, ünvanıma xoş sözlər söyləyird. Amma bütün bunlar o deyildi, həyət-bacaya ha göz gəzdirirdim - Sənəm nənəmi, Allahverdi babamı, dayılarımı axtarırdım. Onların heç biri yoxdu.

Yadımda qalanlar: Qışın oğlan çağıydı. "Təpələ" verməyə heç nəyimiz yoxdu. Nə ot, nə də saman. Hər dəfə pəyəyə girəndə heyvan yazıq-yazıq üzümə baxırdı. Saman istəyirdi, ot istəyirdi. Adam onun irilmiş, yalvarışlı gözlərinə baxdıqca o dünyaya gedib gəlirdi. "İlahi, mən buna alafı, otu haradan tapım? Kolxoz xırmanında ot vardı, alaf vardı - amma bütün bunların hamısı kolxoz təsərrüfatları üçündü. Həm də kim idi qışın bu oğlan çağında mənə bir cəngə ot verən? Nə isə etmək lazımdı, "Təpəl" günlərlə, həftələrlə bu vəziyyətdə qalsa arıqlayacaq, ayağa qalxa bilməyəcək".

Pəyədə "Təpəl"in nə vəziyyətdə olduğunu Şəfi dayıma pıçıltı ilə söylədim. Diqqətlə üzümə baxdı. Birtəhər Gülbəs xalanın diqqətində yayındıq.

- Mən Gülbəsin başını qatacam. Gör nə deyirəm. Qalx çovustana, orada xeyli ot var. Tez-tələsik iki, üç şələ ot düşür, apar. Amma tez ol, elə et ki, Gülbəs xəbər tutmasın.

Haradansa nərdivan tapdım. Dama qalxdım. Xeyli alaf tədarükü görüb evimizə yollandım. Bir dəfə, iki dəfə. Daha bəsdi.

Şirəli, gömgöy alafı "Təpəl"inin qabağına, axura tökmüşdüm. O axurda otu görəndə gözləri parıldadı, alafı acgözlüklə yedi. O alafı yemirdi ha, gözünə təpirdi.

"Təpəl"in doyunca yediyinə, hətta bir az da gərnişdiyini görəndə sakitləşdim. Deməli, işlər yaxşı gedirdi.

Təzədən Şəfi dayıgilə qayıtdım. Qaş-göz işarəsiylə Şəfi dayıya bildirdim ki, hər şey qaydasındadı. Şəfi dayı nur tökülən bütün sifətiylə gülümsündü.

- Aaaaz... Gülbəs, uşağa çay ver, - soyuqdan gəlib.

...Əmilərim - Əli və Qara əmim kəndin yuxarı başında - Əhməducan tərəfdə yaşayırdılar. Anamın o biri dayısı - Cavad dayım isə Ağdaşlıda, Sosun, Çartazın qulağının dibində yaşayırdı. Özünə qədim və çox geniş sahəsi olan taybəndin üstündə daş ev tikdirmişdi. İkimərtəbəli evin aynabəndindən ətrafa baxırdın - mübaliğəsiz, zadsız dünya görünürdü. Ta Quzumkəndin kəhrizinə qədər uzanıb gedən Qaraxan dərəsi, alma bağları... Başmaqçı gədiyi, Qala yeri, İldırım düşən Topal dərəsi, Bala dərə. Pamidor, xiyar, lobya əkilmiş həyəti, bostanı Qaya bulağın dağlardan süzüb gələn sularına qovuşurdu. Cavad dayım ayda-ildə bir dəfə Şəfi dayımgilə gələrdi, böyük qardaşından hal-əhval tutub tələsik də geri qayıdırdı. O, bir növ çöl adamıydı, əhalisi, evləri sıx yerlərdən qaçırdı. Belə yerlərdə darıxırdı.

Anamın ən kiçik dayısı - İsa dayım bəxtsiz-talesiz, zavallı bir adamdı. Lap cavan çağlarından onun ömrü həbsxanalarda keçmişdi. Elə cəzaçəkmə müəssisəsində də rəhmətə getdi.

...Amma adlarını çəkdiyim qardaşların ən böyüyü - Şəfi dayım - işıqlı və nurlu sifətilə ömrüm boyu yadımda qalıb. Hətta ulu nənəm - Xatın nənəmin belə bir laylası varmış. "Lay-lay balam, Şəfi balam, yumşaq və ipək balam. Cavad balam, İsa balam cod balam, külək balam".

Şəfi dayım başdan-ayağa - boy-buxunu, duzlu, məzəli söhbətləri, gülüşü və min rəngli, min çalarlı danışığı ilə xeyirxahlıq və müqəddəslik təcəssümüdür. Qəribə danışıq tərzi vardı. Bu və ya digər mətləblərdən danışanda gerçəkliklə, fantaziyanın sərhədlərini ayıra bilmirdin. Öz tay-tuşlarından, dostlarından, tanışlarından danışırdı - sonralar araşdırıb görürdün ki, o, tamam başqa mətləblərdən, mövzulardan danışırsış. Sözünün, söhbətinin hədəfi, nə demək, nəyi söyləmək istədiyi birbaşa adama çatmırdı. Söyləmək istədiyi mətləblər, əhvalat və süjetlər çoxmərtəbəli və çoxşaxəliydi. Normal adamlar, Şəfiyev Şəfi Fərhad oğluna, onun danışıq tərzinə, danışıq manerasına bələd olmayanlar - deyilənlərdən baş çıxara bilməzdi.

O, xüsusi, xüsusi külçədən yoğrulmuş şəxsdi. Bu koloritli, ağayana, bütün kənd uşaqlarının əziz və mehriban dayıları Böyük Vətən müharibəsi illərində (1941-1945) Yuxarı Veysəlli kəndində, "Sosializm" adına kolxozunun idarə heyətinin sədri olmuşdu. Dünyanın, veysəllilərin ən çətin günlərində o, camaatın ağsaqqalı, dirəyi idi. İndinin özündə də Veysəllilər Şəfi dayımın kolxoz sədri olanda camaata necə qayğı göstərdiyi haqda əfsanələr və nağıllar danışırlar. O, gündüzlər əri, qardaşı, oğlu uzaqlarda vuruşan qadınları qızmar günəş altında qan-tər içində zəmilərdə, xırmanda, bağlarda işlətmişdi. Çöllərdən, tarlalardan yığılan məhsulları "Hər şey cəbhəyə" şüarı altında tədarük edir, müharibəyə göndərir... Gecələr isə, dəhşətli dərəcədə risk edir, qanını ağzına alıb xırmandanmı, anbardanmı gündüzdən gizlətdiyi buğdanı, arpanı, darı və noxudu - bir sözlə, yeməyə yarıyan qidaları köhlən atın yəhərli belinə yükləyir - düz sürür Nənəxanımın, Nazimxanın, Pərzad və Şahxanımın, Zərqələmin qapısına. "Amanın günüdür, heç kəs bilməsin. Sənə bir pud buğda gətirmişəm, bilirəm əziyyət çəkirsən", - deyirmiş. Qəfil qaranlığın içindən peyda olduğu kimi, həmin minvalla da qaranlıqda itirmiş. O zamanlar belə addımın nə demək olduğunu təsəvvür edirsinizmi? Ölkədə müharibə gedirdi, bir kiloqram buğdanı mənimsədiyinə görə adamı Sibirə, gedər-gəlməzə göndərirdilər. O illərdə Şəfi dayımın başına gələnləri, axşam düşən kimi əlsiz-ayaqsız, aclıqdan əziyyət çəkən ailələrə, xüsusilə də əsgər ailələrinə əl yetirməyindən indi də danışırlar. Şəfi dayının belə qorxulu əməliyyatlarından yalnız o özü, köhlən at, bir də nöyzənbillah Allah xəbərdardı. Başqa heç kəs.

...Müharibə illəriydi. Nazimxan xalanın külfəti də böyükdü: Rüstəm, Hətəm, Məhəmməd, Qeys, Rəna. Hər taxıl biçəndə, xırmanda işləyəndə, qoyun-qoltuğunda bir ovuc buğda, bir neçə noxud dənəsi gətirirdim ki, uşaqlarına nə isə bişirsin, onların başını qatsın. Kolxoz sədri bu ürəkağrıdan səhnələri görür. Neyləsin, camaatın gözü qabağında ona buğda verə bilməzdi ki...

Axşam düşəndə "qoy məni assınlar, həbs etsinlər. Nazimxanın, onun kiçik uşaqlarının korluq çəkməsinə dözə bilmərəm".

O gecənin zil qaranlığında kəhər atını yükləyir. Atın belinə iki kisə buğda aşırır və yollanır kəndin yuxarı başına - düz Əhməducana, Nazimxan xalanın qapısına.

Nazimxan xala kolxoz sədrini atın belində iki kisə buğda ilə görəndə həm təəccüblənir, həm də bərk qorxur.

- Ay Şəfi, bu nədir? - deyə soruşur.

- Bu iki kisə buğdanı sənin üçün gətirmişəm, görürəm bərk əziyyət çəkirsən. Kövşəndən, xırmandan qayıdanda qoyun-qoltuğuna buğda-arpa doldurma, dost-düşmən var. Allah evlərini yıxsın bizi bu günə salanların. Hələlik bunlarla birtəhər dolanın, qurtardıqdan sonra yenə gətirəcəm. Qorxma, Fərhad oğlu Şəfi hələ sağdı, ölməyib...

O ağır illərdə bu və buna oxşar əhvalatlar çox olub.

Haşiyəvə ya olmuş əhvalat

"Əli deyil, Qədirdir"

Aşağı və Yuxarı Veysəlli kəndləri biri o birindən məsafəcə uzaq olsalar da, eyni camaatdı. Amma müharibə illərində, lap elə sonralar da, hər iki kənd ayrı-ayrı təsərrüfatlarda birləşmişdi, müstəqil kolxozdu. Yuxarı Veysəlli "Sosializm", Aşağı Veysəlli isə "Şərq" adına kolxoz adlandırılırdı. Yuxarıda Şəfi Şəfiyev, Aşağıda isə Qədir İbrahimov kolxoz sədri olub. Bu iki ağsaqqal, o çətin illərdə nəinki Veysəllidə, Qaryagində də tanınan, adlı-sanlı şəxslərdi, onlar hətta külli Qarabağda yaxşı tanınırdılar, sayılırdılar. Hətta, yazıçı İlyas Əfəndiyev Veysəlli taxılçılarının, "Şərq" adına kolxozun əfsanəvi sədri Qədir İbrahimovun zəngin həyat və fəaliyyətindən geniş həcmli oçerk də yazıb. Qədir kişi dolubədənli, yaraşıqlı adamdı.

Onun boy-buxunu, bolşeviksayağı geyinməyi, danışığı, oturuş-duruşu həmişə diqqət mərkəzindəymiş. Hətta, deyirlər ki, o, ata minəndə atın beli əyilirmiş. Hə, belə-belə işlər, dünyaya belə kişilər gəlib və deyildiyi kimi, köhnə kişilər köhlən atlara da minib çıxıb gediblər.

...Kiçik qayığı xatırladan vəllər kəllərə, öküzlərə qoşulurdu. Kövşəndən gətirilmiş barfaları, dərzləri, sarı və qaraqılcıq sünbülləri vəllə yaxşı-yaxşı döymək üçün enli taxtanın içini ovub çay daşı doldururdular. Belə olan halda sünbüllər tez ovulur, buğda dənələri sünbüllərdən asanlıqla aralanırdı. Sünbüllərdən ayrılmış buğda samandan, qabığından da ayrılsın deyə onu taxta bellə, kürəklə havaya sovrulurdu, saman ayrı, buğda dənələri isə digər tərəfə tökülürdü.

(ardı olacaq)

Ədalət 2018.- 9 may.- S.6.