Geriyə yol varmı...

Nemət

Veysəlli

(əvvəli ötən saylarımızda)

Uşaqlar, yeniyetmələr kəlinmi, öküzünmü boyunduruğundan samıqarışıq bərk-bərk yapışmışdılar ki, yıxılmasınlar. Günəş rənginə çalan buğda sünbüllərdən aralanandan, havaya sovrulandan sonra xırmanın bir qırağına yığılırdı, tayalanırdı. Kənar gözdən, əyri əldən uzaq olsun deyə keşikçilər, hazır məhsullara cavabdeh şəxslər qalanmış, tayaya vurulmuş taxılın üstündə yalnız onların özlərinə məlum qəribə-qəribə nişanələr qoyurdular. Axşamlar, xırmandan gedəndə nişanələr qoyurdular, səhərlər işə gələndə onları diqqətlə yoxlayırdılar. Taxıla əl dəyibmi, oğurlanmayıbmı?

Xeyli vaxtdı kolxoz sədrini dərd götürmüşdü. "Axı, bu buğdanı kim oğurlayır? Keşikçilər, anbardarlar hara baxırlar? Yuxarılardan gəlib taxılın çəkisini yoxlayacaqlar, mən onlara nə cavab verəcəm? Axı, bildiyimə görə bu kənddə belə nadürüstlər olmamalıdı? Mənim anam da, atam da veysəlli qızıdı, oğludu. Axı, bizim tərəflərdə belə cibkəsən, cələ kəsən olmamalıdı? Bunun axırına mütləq çıxacam".

Sərasər xırmandan buğda oğurluğuna görə halallıq baxımından Qədir kişi, kolxoz sədri hamıdan əlini üzmüşdü, daha heç kimə inanmırdı. Və qarnındakıları, düşündüklərini də heç kəsə açıb söyləmirdi. Söyləyərdi, bu işi görən adamlar ayıq düşərlər, izi itirərlər.

Kolxoz sədrinin dəqiq qənaətinə görə onun axşamlar işarə, nişanə qoyub getdiyi buğda tayasının üstündən oğurlayırlar.

İki kisəmi, üç kisəmi, tonmu, bunu müəyyənləşdirmək mümkün deyildi. Bu məsələnin axırına çıxmaq üçün gərək kolxoz sədri komissiya təşkil edəydi. Komissiya gərək hesablayaydı ki, çöldən, taxıl biçimindən sonra xırmana nə qədər taxıl gətirilib, döyülüb, təmizlənib. Kolxoz sədrinə təqribən bu rəqəmlər məlumdu. Amma xırmandakı bu qədər buğda tayasını təzədən qapana vur, hesabla - bu nə qədər vaxt aparacaqdı, bu işə nə qədər adam cəlb edilməlidi.

Müharibənin belə qızğın vaxtında bunları çatdırmaqmı olar?.. Bu kimdi, məni nə hesab eləyir? Kolxoz sədri, ağsaqqal olmağım bir tərəfə, camaat mənə "Dəli Qədir" ləqəbi də veriblər. Bu kimdi belə mənə sataşır. Yox, bu işin axırına çıxacam. Gündüzlərin yorğunluğu bir tərəfə, məcbur qalıb heç gecələr də yatmır. Şər qarışandan sonra xırmanın, buğda tayasının ətrafında pusqu qurur. Bir gecə, iki gecə... Nəhayət, bunun bir sonu olacaq, ya yox? "Hə, deyəsən kələfin ucu açılacaq". Kolxoz sədrinin gözünə qaraltı dəydi. Qaraltı hər addımbaşı ətrafa boylanır, həndəvərdə heç kimin olmadığına əmin olandan sonra yerişini yeyinlətdi. Hə, deyəsən gözlərinə döndüyüm keşikçilər də yatmışdı. Əlbəttə, yatarlar, gecənin bu vədəsində kim oyaq qalar ki..."

Evlərin arasından çıxan adam qaraltısı buğda tayalarına yanaşdı. "Maqamdı, o, neyləyir? Hə, buğda tayasının üstündəki qoyduğum işarələrə baxır, əli ilə nə isə cızır, tülkü oğlu, tülkü. Yəqin işarələrimin nizamını pozur".

Kolxoz sədri bayaq pusqu qurduğu yerdən aralanır, buğda tayalarına tərəf sürünür. Ələkeçməz taxıl oğrusu isə, iri kisəsini buğda tayasının böyrünə dirəmişdi. "Allahsız, bir bunun kisəsinin böyüklüyünə bax". Oğru, nəhayət, kisəsini ağzına qədər doldurdu. Sonra da ağzını bərk-bərk bağladı. Nə isə, tayanın üstündəki işarələrə əl gəzdirdi. "Yəqin buğda tayasının üstünə, şübhələnməsinlər deyə, mənim işarələrimə oxşar nə isə cızır. Ay özün öləsən, mənə də Qədir deyərlər".

gXaralı xatırladan buğda kisəsi ağır və iri idi. Buna görə də oğru çətinliklə, addım-addım yeriyirdi. Onun ağır-ağır nəfəs aldığını kolxoz sədri də eşidirdi. On-on beş addım atandan sonra, necə deyərlər, xalq malını talan eləyən dələduz dərin xəndəyə düşdü. Ağzına qədər dolu buğda kisəsini belindən düşürüb, əldən düşmüş bədənini xəndəyin divarına söykədi. Bir az nəfəs aldı. "Burada çox dayanmaq olmaz", - deyə düşündü.

- Ya Əli, sən özün mənə kömək ol, - deyib ağır buğda kisəsini kürəyinə qaldırmaq istəyəndə arxadan "Əli deyil, oğraş, Qədirdi" - sözlərini eşitdi.

Oğru quruyub qalmışdı. Kolxoz sədrinin içi buğda ilə dolu kisənin arxasından qaldırdığını, ona kömək etdiyini görəndə çaş-baş qaldı, dili topuq çaldı.

- Qədir dayı, sən allah məni döymə, hökumətə vermə. Qələt eləmişəm, başımı daşa döymüşəm.

Aşağılı, yuxarılı - bütün kənd camaatı yaxşı bilirdi ki, Qədir kişi heç adam döyən də deyildi. Ürəyiyumşaq, həlim insandı. Amma amansız, zalım vaxtlar idi.

- Çıx, rədd ol get, bir də oğurluq etmə. Ehtiyacın olanda Qədir dayına de.

Elə o gecədən də Qədir dayı ilə "ələkeçməz" oğrunun münaqişəsi sona çatdı.

***

Qarabağda günü bu gün də "Şərq" adına kolxozun sədri Qədir İbrahimovun, onun ailəsinin qonaqpərvərliyindən rəvayətlər və nağıllar söyləyirlər. Çinindən, ad-sanından, vəzifəsindən asılı olmayaraq, kimin ki, yolu Aşağı Veysəlliyə düşərmiş, o, gərək mütləq Qədir kişinin qonağı olaydı. Ona görə yox ki, Qədir dayı hamıdan varlıdı, qapı-bacasında çoxlu-çoxlu toyuq-cücə, qoyun-quzu vardı. Bütün bunlarla yanaşı, adamları bu həyətə çəkib gətirən başqa səbəblərdi. Ona görə yox ki, Qədir dayının ömür-gün yoldaşı Pakizə xala dünyanın heç bir qadını ilə müqayisə edilməyən çox dadlı toyuq çığırtması, qayğanaq, xəngəl bişirirdi. Deyirlər ki, Pakizə xalanın bişirdiyi əriştənin, xaşılın, iki-üç aylıq əmlikdən hazırlanmış kababın, yarpaq dolmasının dadı-tamı adamların yadından çıxmırmış. İlahi, deyirlər ki, Pakizə xalanın təndirdə yapdığı çörəyin ətri, Haramının boz yovşanının ətrinə qarışırmış. Şıbartıda, düzlərdə qoyun otaran çobanlar deyirmişlər: "hə, Pakizənin bişirdiyi təndir çörəyinin iyidir".

Yuxası, fətiri, göy kətəsi də onlar kimi. Çaldığı camış südünün qatığını bıçaq kəsməzmiş. Onun hazırladığı camış qaymağından səhər-səhər çay ilə bircə nəlbəki ye - bütün günü acmayacaqsan.

Heç bunlar da əsas deyilmiş. Adamları, qonaqları bu həyətə çəkib gətirən təkcə bu amillər olmayıb. Pakizə xalada Qarabağ, Azərbaycan qadınlarına xas xanım-xatınlıq varmış. Qədir dayının adını tutub bu qapıya gələnlər Pakizə xala üçün dünyanın ən əziz adamıymış. O, qonaqları nəinki dadlı və zəngin süfrəyə dəvət edərmiş, yedizdirərmiş, üstəlik də səmimiyyəti, ürəyinin bir parçasını da onlara verərmiş. Hər dəfə gülər üz, mehribançılıq görən insanlar təkrar-təkrar Qədir dayının qonağı olmağa çalışırmışlar. O, həm də namus-qeyrət, əhd-vəfa rəmziymiş. Qadın kimi hərəkətlərində, oturuş-duruşunda çalışıb ki, Veysəlli camaatının ağsaqqalı, Qarabağda seçilib-sayılan bir azərbaycanlı kişisinin başını uca tutsun, o, məclislərdə dik gəzsin.

Gəlin etiraf eləyək, həm də çox ağır illərdi. Adamlar bəzən bir loxma çörəyə, bir qab xörəyə möhtacdılar. Bunlar da şərtdi, bunlar da faktdı.

Uşaqlıq və yeniyetməlik illərimin xatirə və düşüncələri məni çəkib uzaqlara apardı. Veysəlli bağları haqda başladığım söhbətin nizamı az qala pozuldu.

Məşədi Eyvazın bağının bir ucu gedib Astan kişinin cəh-cəlalına qovuşurdu. Hər iki bağların üstü, döşlə gələn, artıq suyu çoxdan qurumuş arxa dirənirdi. İlk baxışda bu yerlər biyabanlığı, meşəni xatırladırdı. Əzgil və göyəm, cır nar kollarına qarışmışdı. Görünür, uzun illərdən bəri üzüm tənəkləri budanmadığına görə, üzüm tənəkləri, onların qarazənciri xatırladan gövdələri bu ağacdan o biri ağaca, bu koldan, o biri kola körpü salmışdı. Üzüm salxımları da ilkinliyindən, əsas növündən uzaq düşmüşdü, cırlaşmışdı, gilələri kiçilmişdi. Əzgil, heyva, alça da həmin "həyat zolağına" düşmüşdülər.

Maraqlı burasında idi ki, o biri bağlarda əlinə heç nə keçməsə də, hər şeyin quruduğu, sovulduğu anda, bağların bu hissəsində əlinə nə isə düşürdü, ümidin qırılmırdı. Qalın sahələri gəzib-dolaşırdın, ətrafa diqqətlə baxsaydın, kiçik üzüm salxımlarına, yumşalmış, pambığa dönmüş əzgilə, saralmış heyvaya, cır almalara, narlara rast gələrdin. Tapdıqlarını tələm-tələsik ağzına atırdın, aclığın ifritə sifətindən xilas olmağa çalışırdın.

...Astan kişinin bağlarından üzü yuxarı - Tapdıq Pənahovun yurduna qədər üzümlükdü, Qarabağ camaatı belə sahələrə kələsərlik də deyirlər. Nədən danışdığım indiki nəsillərə aydınlıq gətirsin deyə, üzüm tənəkləri məlum, ənənəvi qayda ilə dübbədüz əkilməmişdi, nə də onların qol-budağı beton dirəklərə bağlanmamışdı, məftillə bərkidilməmişdi. Üzüm tənəkləri bir-birindən müəyyən məsafədəydi, gövdələri yoğun ağac dirəklərə bərkidilmişdi.

Mən nə uşaqlıq, nə də yeniyetməlik illərimdə bu üzüm bağlarının dərmanlandığını görməmişdim. Düzdür, dədə-baba qaydası ilə, bellə diblərini yaxşı-yaxşı boşaldırdılar, yazın əvvəlində isə budanırdı. Ağ, qara salxımları, az qala bir salxımı bir kiloqramdı. Camaat bu üzüm növlərinə "keçiəmcəyi" də, "təbrizi" də deyirdilər.

Kəsilmiş üzüm budağından kolxozçulara pay düşürdü, o adamlar əməlli-başlı sevinirdilər. Qış vaxtı üzüm çubuqları həm sobada, həm də təndirdə yaxşı yanırdı. Soba da, təndir də gec soyuyurdu.

Belə üzüm bağları kvadratlara bölünmüşdü. Bir də görürdün bu kvadratların arasına sıx meşə talası, zolağı düşüb. Üzümlüklərin ara-bərəsinə tut, alma, armud ağacları da əkilirdi. "Vəzifəsiz", heç nəyə xidmət etməyən göyrüş, palıd və qarağaca da rast gəlirdin. Üzüm yığanlar nahar zamanı bu ağacların ətrafında süfrə açırdılar. Meyvə ağaclarının, adi bitkilərin, üzüm və meşə talalarının belə tez-tez təkrarlanması ətrafa gözəllik gətirirdi. Bağ keşikçiləri gah yuxarı başda, gah da üzüm bağlarının çaya düşdüyü yerlərdə "ikimərtəbəli" talvarlar düzəldirdilər. Veysəlli bağları camaatın, qismən də olsa, qida məhsulları ilə də təmin etməkdən başqa, həm də onların məişət məsələlərinin həllinə də kömək edirdi. Ətrafı yaxşı-yaxşı gəzsəydin, axtarsaydın mütləq qurumuş ağac, nar, yemişan kötüyünə rast gələcəkdin. Qurumuş iri gövdəli tut ağaclarının kötüyünü, dibini dusərlə, bellə saatlarla qazırdıq. Tut ağacının kötüyü çoxşaxəli və yerin dərin qatlarına gedir. Bu çox əzablı, ağır işdi. Dusəri havaya o qədər qaldırıb endirirdik qan-tər bizi basırdı, üst-başımız, dizimiz qatı palçığa batırdı. Neçə saatdan bəri qazılan, nəhayət torpaqdan, palçıqdan aralanmış tut ağacının kötüyünün yan-yörəsinə baxırdın, elə bil bu yerlərdə buldozer, yol düzəldən ağır texnika işləmişdi - torpaq şırım-şırım açılmışdı.

Amma evimizdəki sönmüş, buza dönmüş dəmir sobanı qalamaq, qızdırmaq həvəsi bizi yenidən hərəkətə gətirirdi - təsəvvürümüzdə evimizin qızmış divarlarının insanı məst edən istisini hiss edirdik.

Min bir əzab-əziyyətlə topladığımız odun parçaları hesabına analarımız sac qururdular, sacın içində qorğa qovururdular və sacı tərsinə çevirib bizə yağlı fəsəli yayırdılar. Divarları qızarmış sobanın üstündə isə dadlı-dadlı xörəklər bişirirdilər.

Bağlar Tahirovlar, Rzalar obası sakinlərinin, uşaqlarının, demək olar ki, ikinci evi, həyatlarının bir parçası idi. Bağlardan mal-qaramız, qoyun-quzumuz üçün ot biçirdik. Payızda, yarpaqlar xəzələ dönəndə onları iri-iri xarallara doldurub mallarımızın axurlarına tökürdük.

Gövdəli, sıx qol-budaqlı ağacların rahat yerlərində özümüzə yatacaq, istirahət yeri, "çarpayı" düzəldirdik. Ağacların iri və möhkəm qol-budaqlarının arasına quru ot, saman çıxarırdıq. Ağacların bizim üçün rahat yerində beş-on dəqiqə dincəlmək, göz işlədikcə uzanıb gedən ətrafı seyr etməyin ayrı ləzzəti vardı. Bəzən ağacın gövdəsində düzəltdiyimiz komalara çörək, yavanlıq da qaldırırdıq. Bu həm də valideynlərimizin, keşikçilərin gözlərindən uzaq yerdi.

Qara kəhrizin dupduru suyu bağları bir neçə yerdən yarıb keçirdi. Küləklər əsəndə bağlarda qəribə xışıltı eşidilirdi. Bəzən bu səssizliyi keşikçilərin hayı, harayı pozurdu.

...Qapımızda həmişə camış görmüşəm. Söylədiklərim bayağı səslənməsin; hətta "Təpəl"i əhilləşdirmişdim də. O, mənim bir işarəmə bənd idi. Əllərimi aşağıya salan kimi buynuzlarıqarışıq gombul və iri başını ayaqlarım altına atırdı. O biri əlimlə ehmallıca kürəyinə toxunurdum; bu o demək idi ki, "Təpəl" məni yuxarıya, belinə qaldır. "Təpəl"in yumşaq və enli beli yaman rahatdı. Hətta, bəzən mal nobatına gedəndə, qayıdanbaş camışların "cıdır"ını da təşkil edirdik.

...Bağların gözəl çağlarıydı, yaz vaxtı. Payız gələndə "Təpəl" bağlara necə girməyin yol-yolağını məndən də yaxşı bilirdi.

Şər qarışanda onu həmin yerə aparırdım. O, qaratikan çəpərlərinin nisbətən zəif, xəlvəti yerlərinə iri buynuzları ilə bir balaca həmlə edir, içəri keçirdi. Mənim vəzifəm isə "Təpəl"in etdiyi cinayətlərin üstünü ört-basdır etməkdi. Keşikçilər şübhələnməsin deyə, dağılmış kol-kosu təzədən yerinə qoyurdum. Camışın ayaq izlərinin yerini itirirdim.

Neçə illərdi təcrübə toplamışdım: bilirdim ki, "Təpəl" çən boyda qarnını dolandırmaq üçün ən azı ona dörd-beş saat vaxt lazımdı. Bəzən "Təpəl" ona qarşı qayğımı, humanizmimi layiqincə qiymətləndirirdi. Mənim onu qarşılamağımı gözləmədən, "cinayət etdiyi" yerdəncə keçib gəlirdi həyətə. Onu qarnı tox, qapımızın ağzında, özündən razı halda görəndə özümü dünyanın xoşbəxt adamı hesab edirdim.

Bəzən də hadisələr mənim düşündüyüm kimi cərəyan etmirdi. "Təpəl" həyətə vaxtında gəlib çıxmırdı. Belə olan halda təlaşım artırdı. "İndi mən nə edəcəm, hava işıqlaşır, vallah bağbanlar camışı görsələr, aləm bir-birinə qarışacaq, söhbət gedib kolxoz sədrinə çatacaq. Sədrin də uzunboğaz çəkməsi vardı, şallağını da həmişə çəkməsinin boğazına salardı. Anamı idarəyə çağıracaqlar, kənddə biabır olduq".

"Havanın işıqlaşmasına nə qalıb ki...". Dərhal cumurdum bağa. Təqribən yüz-yüz əlli hektarlıq sahədə "Təpəl"in harada otladığı, harada yatıb göyşədiyi yerləri əzbərdən bilirdim. Səhər-səhər şeh ayaqlarımı isladırdı. Ayaqlarım kütləvi şəkildə yerə tökülmüş yarpaqlara toxunduqca ətrafda qəribə xışıltı yayılırdı. "Bu boynu qırılmış, görəsən hardadı? Qulu bağındamı, yastı təpədəmi, toxmacaqlıqdamı?" Bu cür ağlı-qaralı düşüncələrlə ərazini dolaşdığım zaman qəflətən onu Vəli kişinin bağının qurtaracağında, cavan toxmacıqlıqda tapardım. Nəhəng bədənini saralmış xəzəl topasının içinə sərib xoşbəxt-xoşbəxt gövşəyirdi. Təşvişimi, narahatlığımı dərhal hiss edirdi. Bağların ən şəfalı, dadlı-duzlu otlarından, ağaclardan yerə tökülən xəzəllərdən doyunca yeyib qarnını şişirdən "Təpəl" dərhal ağır bədənini qaldırırdı. Onu heyləməyə, ağacla vurmağa da ehtiyac qalmırdı. Axşam, beş-altı saat bundan qabaq çəpərin hansı yerindən bağa soxulmuşdusa, elə həmin yerdən də qaçırdı qapıya, həyətimizə çatanda "Allaha şükür" deyib, hər ikimiz sakitləşirdik.

(ardı olacaq)

Ədalət.-2018.-11 may.-S.6.