Geriyə yol varmı...

Nemət Veysəlli

(əvvəli ötən saylarımızda)

Kənddə tibb məntəqəsi, poçt xidməti, enerji xətti də çox-çox sonralar fəaliyyətə başlayıb. Belə məişət problemləri ilə üzləşən təkcə elə bizim kəndin əhalisi idimi? Yox. Rayonun Cəmilli, Yuxarı və Aşağı Divanalılar, Dördlər, Xatınbulaq, Ağbaşlı kəndləri də həmin taleyi yaşayırdılar.

Füzuli rayonunun əksər yaşayış məskənlərinə, doxsanıncı illərdə, respublikaya Əbdürrəhim Vəzirov rəhbərlik edəndə rabitə və qaz xətləri çəkildi. İnsanlar indi-indi yaşayırdılar ki, ermənilər Qarabağı qan çanağına çevirdilər.

Fikirlərimin əsas qayəsi burulğana düşüb. Çox mətləblərdən danışıram. Amma oxuculara demək istədiklərim, çatdıracaqlarım bunlar deyil. Demək istədiyim odur ki, coğrafi baxımdan, ərazi baxımdan, ərazi etibarı ilə rayon mərkəzindən uzaq olmaq o demək deyil ki, gərək vətəndaşlar çox şeydən faydalanmasın. Kədərin olmadığı kimi, gərək xoşbəxtliyin də ögeyi, doğması olmasın. Xoş günlərdən gərək hamıya pay düşsün. Mənim təsvir etməyə cəhd göstərdiyim uzaq kənd içindən çıxıb nəyəsə nail olmaq məşəqqətli və əzablı işdi. Bəlkə də heç mümkün olan deyil.

Silsilə dağların ətəklərində, döşündə və dərinliklərində bəzəkli muncuq kimi səpələnmiş diyarda kinofilmlərə, teatr səhnələrinə də tamaşa etməyim yadıma düşmür. Düzdür, Tahirovlar obasında, demək olar ki, hamı musiqiçiydi. Kimi yaxşı tar, o biri qaval çalırdı, o birisinin isə yaxşı səsi vardı. Ürəyi istəyəndə zildən, keyfi aşağı olanda isə bəmdən oxuyurdu. Deyilənə görə, həmin obanın nümayəndəsi Fərrux yaxşı qara zurna, Şahmurad Tahirov isə gözəl balaban çalırmış. Hətta, Şahmurad Tahirov 1938-ci ildə Moskvada, Azərbaycan incəsənəti dekadasında iştirak edib, balabanda ifa etdiyi "Segah"ı vala yazdırıb. Sonralar bu val Azərbaycan radiosunda səsləndirilib. Amma bütün bunlar müharibəyə qədər olub. Nəyə görəsə, sonralar Fərruxu həbs ediblər. Şahmurad Tahirov isə davaya gedib və bir daha geri qayıtmayıb.

Yeddi-səkkiz yaşım olmasına baxmayaraq, ara-sıra musiqi və mədəniyyət xəbərləri də eşitmişdim. Hətta deyirdilər ki, Seyid Şuşinski dəfələrlə Tahirovlar obasına gəlib, Şahmurad Tahirovun, Fərruxun qonağı olub.

Taledimi, təsadüfdümü, qismətdimi bu, - bilmirəm. 1960-cı ildə Bakıya, Azərbaycan Dövlət Universitetinə qəbul imtahanlarına getmişdim. "Malakan" (indiki Xaqani bağı) bağında əyləşmişdim. Özüm, gələcəyim, qəbul imtahanlarından necə çıxacağım barədə düşünürdüm. Mənimlə yanaşı saçları dümağ, əynində ağ nazik parçadan kostyum geymiş bir nəfər əyləşmişdi. Necə oldusa mənimlə yanaşı əyləşmiş kişi qəfil soruşdu:

- Haradansan, a bala?

- Qaryagindən.

- Hə, Qaryaginin hansı kəndindənsən?

- Yuxarı Veysəllidən...

Qısa və təsadüfü söhbətimizdən məlum oldu ki, mənimlə yanaşı əyləşən əfsanəvi muğam ustası, Seyid Şuşinski, - Ağadı.

Qayğılı-qayğılı üzümə baxdı:

- Sizin kənddə, dəfələrlə Fərruxun qonağı olmuşam. O qədər Sərəncam bacının hazırladığı xəngəldən yemişəm ki... O xəngəlin dadı hələ də damağımdadır.

O görüşdən sonra mən bir daha Ağanı görmədim.

Söhbətimin əvvəlinə qayıdıram. Kənddə xəbər dolaşırdı ki, bəs Seyid Şuşinski, böyük Bülbül, Eloğlu Qaryaginə gəliblər, istedadlı cavanlar sorağına düşüblər. Ola bilərdi. Amma mən onları kəndimizdə görməmişəm.

...Tarixən, dünya yaranandan bəri "atalar" və "oğullar", müxtəlif nəsillər arasında mübahisə, münaqişə baş verdiyi kimi, kənd ilə şəhər arasında da ziddiyyətlər həmişə mövcuddu. Kənd adamı, kənddə doğulan, böyüyən adamlar dünyanı başqa meyarlarla dərk edir. Onun sənədi, sübutu dağlar, dərələr, gah gur, gah da lal axıb gedən çaylardı.

Adi quş uçuşu, anadan yenicə doğulmuş quzunun ilk addımları onun üçün xoş ovqatdı, xoşbəxtlikdi. Qartal, sərçə və qarğa uçuşunun, bu dağdan o biri dağa, bir ağacdan o biri bağlara qanad açmaları da heç nə ilə müqayisəyə gəlməyən sevincdi. Başqa sözlə desək, onun xəmiri dağların, qayaların min qatından keçib, süzülüb-süzülüb, nəhayət, bulağa çevrilən suyu ilə yoğrulub. Bir az köntöydü, yonulmamışdı, amma heç vaxt namərdliyi, dostuna, tanışına arxadan zərbə vurmağı yoxdur.

Şəhər adamının düşüncələrinə isə başqa amillər hakim kəsilir: küçələr, tinlər, evlər, çoxfiqurlu aynabəndlər, aynabəndlərin dizayn, memarlıq baxımından işlənməsi. Bu cür sənət nümunələrində sənətkarın istedadını, nəfəsini duyursan. Kənd adamının fikrini, düşüncəsini daha çox duman-çən, göy gurultusu, göy çəmən cəlb edirsə, şəhər adamları daha çox dəqiqliyə, rəqəm dünyasına, gözü ilə gördüklərinə, faktlara üstünlük verir.

Hər ikisinin ortaq və oxşar məqamları ilə yanaşı, çoxlu-çoxlu səbəblər var ki, onlar bir-birindən xeyli fərqlidi.

Əlbəttə, mən burada şəhərlər yaranandan üzü bəri cəmiyyətdəki mübahisələr və müzakirələr haqda danışmaq fikrindən uzağam. Neçə əsrdi "şəhər" və "kənd" anlayışları mübahisə və təhlil obyektidi. Hə, mən burada, beş-on səhifəlik əlyazmada ciddi-cəhd göstərim ki, bu anlayışların əsl mahiyyətinə, dərinliklərinə nüfuz edəcəm, Amerika açacam - baş tutan söhbət deyil.

Amma mən, ağlım kəsəndən, gözümü açandan həmişə kənd ilə şəhər arasında ayrı-seçkilik görmüşəm. Ayda-ildə yolum bir dəfə Martuniyə (hələ Martuni o zamanlar qəsəbə təsiri bağışlayırdı), Ağdama, ya da nə bilim Xankəndinə düşəndə heyrətdən donub qalırdım. Kiçik qəsəbə mərkəzində cürbəcür dükanlar, kasıb olsa da, bazarı, evlərdə elektrik işığı görmüşəm. Döşəmələrinə daş düzülmüş küçələriylə yanaşı, asfalt örtüklü yollar da gözə çarpırdı. Dəlləkxana, fotoatelye, uşaq bağçaları, yaraşıqlı orta məktəb, yaşayış binaları.

Kənd adamları belə şeylərə çox çətinliklə nail olurdular. Veysəllidə yaşadığım illərdə (1941-1961) mən nə Qaryaginin, nə də Bakının bir vətəndaş, azərbaycanlı kimi isti nəfəsini, qayğısını hiss etməmişəm. Nə rayon mərkəzi, nə də Bakı ilə nə nəqliyyat, rabitə və sair sahələrdə əlaqəmiz olmayıb. Ayda, ildə yolu bir dəfə Bakıya düşən adamların söhbətlərinə heyranlıqla qulaq asırdıq. Moskva bizimçün göylərdəki ulduzlar qədər uzaqdı. Bircə onu bilirəm ki, atam, subay dayım, əlahəzrət Moskvanın göstərişi ilə davaya getmişdilər və bir daha geri qayıtmamışdılar. O ağrıları ömrüm boyu, bütün bədənimlə, varlığımla hiss etmişəm. Dayılarımın uca boyuna, gülüşlərinə həsrət qalmışam. Söhbətimizin bu yerində sual dolu gözlərin mənə dikildiyini görürəm. Həmin illərdə - 1939-1940-cı illərdə dünyada, sabiq SSRİ-də baş verən siyasi və hərbi vəziyyətləri yada salmağa çalışırlar. Beş-on dəqiqəliyə o illərdə baş verənləri yad etmək, hətta bu ətrafda müzakirələr, fikir mübadiləsi də aparmaq da mümkündü. Bütün bunları başa düşürəm. Bəs mənim bir insan, vətəndaş kimi zəhərə və məşəqqətə dönmüş uşaqlığım və yeniyetməliyim necə olsun? Mənim taleyin, Tanrının bircə dəfə verdiyi o illərdən həzz almaq ixtiyarını, hüququmu necə edək? Müharibədə ərləri həlak olan qadınların əzabları... Bu uşaqlar, Azərbaycan qadınları kimə neyləmişdi? Bəlkə də mən bilmirəm, sadəlövh hisslərə düşmüşəm, veysəllilərin ulu babaları, neçə illər bundan qabaq almanlarınmı, italyanlarınmı, ispanlarınmı uşaqlarını məhv etmişdi, heysiyyatlarına toxunmuşdu, yurdlarını yandırmışdı?

Bu günlərin ovqatına qayıdıram. Özüm cəhənnəm, özüm öyrəncəliyəm. Bəs mənim dörd övladımın günahı nəydi? Nə üçün onlar baba üzünə, baba nəvazişinə həsrət qalmalıydılar? Dünyada şirlər, pələnglər bir-biriylə vuruşur, didişirlər, qoy didişsinlər. Dünyanın hansı nöqtəsindəsə kim-kim iləsə vuruşur, bir-birinin qanını tökür. Bütün bunlara görə niyə mən, övladlarım əziyyət çəkməlidilər? Bu olayları, dava-dalaşları veysəllilər başlamayıb ki...

Yuxarı Veysəllidən davaya yüz əlli çağırışçı gedib və onlardan yalnız qırx doqquzu geriyə, kəndə qayıdıb. Geriyə qayıdanların əksəriyyəti yarımcandı, əlil və əsəbi idi. Elələri vardı ayaqları, elələrin də vardı, amma qollarının biri yoxdu, şil-küt olmuşdular. Qəzəbli və hirsli adamlardı. Müharibədə həlak olan kişilərin iyirmi-iyirmi beş yaşlı arvadları dul, uşaqları isə yetim qalmışdı. Atalarımız, əmi və dayılarımız Rusiyanın buzlu çöllərində, dəniz və çaylarında, Avropada, uzaq Yaponiyada nələr çəkmişdilər, bunu bir Allah bilir. Arxada qalan analarımız, nənə və bibilərimiz, müharibəyə yollanan kişilərin azyaşlı uşaqları nələr çəkmişdi, bunları təsəvvürə gətirmək çətindi.

Hə, görəsən davadan qayıtmayan o yüz bir kişi, arxada olmazın məşəqqətləri ilə üzbəüz qalan qadınlar bir də bu dünyaya gələcəklərmi?

Müqayisəyə gəlməyən əzab və faciələrə düçar veysəllilər nə rus şovinizmindən, nə də alman faşizmdən xəbərsizdi. Əslinə qalsa heç müharibə bizim müharibəmiz də deyildi...

Ağoğlan dərəsi...

Su dəyirmanları və Məşəd xalanın çay dəstgahı

İnqilaba qədər, lap kollektivləşmə dövrünə qədər Yuxarı Veysəllidə ən azı üç su dəyirmanı fəaliyyət göstərib. Bu dəyirmanlar Qara Kəhrizinmi, Soltanalı kəhrizininmi sularının, ya da başqa su mənbələrinin hesabına işləyib, - demək çətindi. Uşaq vaxtı mən bu dəyirmanların xarabalıqlarını görmüşəm.

Hətta, o dövrün yaşlı adamlarının söylədiklərinə görə, Soltanalı kəhrizinin indikindən qat-qat artıq suyu qobunun döşü ilə gəlirmiş-gəlirmiş, rəhmətlik Vahid Həsənovun evininmi, yoxsa xırmanları başından başqa bir arxa qovuşar, oradan da Tapdıq Pənahovun evinin altından düz Qulu bağının qurtaracağındakı dəyirmanacan axırmış. Sonrakı proseslər də artıq sizə məlumdu.

Əllinci illərin ortalarında, axırlarında bizim camaat dən üyütmək üçün əsasən ətraf kəndlərin su dəyirmanlarına gedirdilər: Fialotovkadakı, Dövlətyarlı, Qərəmmətli, Qacar kəndlərinə. Amma nə səbəb idisə, veysəllilər çox vaxtı Yuxarı Divanalılar və Ağoğlan dərəsindəki ermənilər işlədən dəyirmanlara gedirdilər. Əslinə qalsa, Yuxarı Divanalılar, Veysəlli eyni camaatdı. Ona görə eyni camaatdır deyirəm ki, bu kəndlər bir-birinə qız alıb-vermişdilər. İkitərəfli qohum idilər. Yuxarı Divanalılardakı dəyirmançı İmamverdi kişi isə Şəfi dayımın həyat yoldaşı Gülbəs xalanın yaxın qohumuydu. Həm dənimizi rahat üyütmək zərurətindən, həm də qohumluq əlaqələri bizi tez-tez çəkib Yuxarı Divanalılardakı su dəyirmanına gətirirdi.

Danışmaq istədiyim mətləblər birbaşa dən üyütməyə, bu yollarda başıma gələnlərə tam aid deyilsə də, hər halda başqa mənalarda gərəklidi.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət 2018.- 18 may.- S.7.