Geriyə yol varmı...

Nemət Veysəlli

(əvvəli ötən saylarımızda)

1929-1930-cu illərdə, kollektivləşmə zamanı Azərbaycan bəylərinin, adi, sıravi azərbaycanlıların dədə-babadan miras qalmış torpaqlarını qeyri-obyektiv, əcaib, qəraib şəkildə ölçüb-biçiblər. Bu hallar Qaryagin rayonunun erməni yaşayış məskənlərinə bitişik kəndlərində - Yuxarı Veysəlli, Ağbaşlı, Yuxarı Divanalılar, Cəmilli və Dördlərdə daha çox baş verib. Son dərəcə eybəcər və anlaşılmaz dərəcədə həyata keçirilib. Rus, erməni yerölçənləri bu kəndlərin xüsusi, qədim torpaqlarını xəngəl kimi doğrayıblar. Yenicə yaranmaqda olan DQMV-nin gələcək ərazilərini genişləndirilsin deyə, Azərbaycan kəndlərinə, Azərbaycan bəylərinə məxsus torpaqların başına min oyun açıblar. Yenicə yaranmaqda olan, hələ heç bir cəhətdən - nə inzibati-ərazi bölgü, nə hüquqi, nə də status baxımından aydınlaşmamış onlara bitişik Azərbaycan kəndlərinin torpaqları bütöv, tam, necə var o cür yox, tikə-tikə, parça-parça edilib yeni yaradılacaq təsərrüfatda mərkəzləşib. Kollektivləşmənin elə ilk, ibtidai mərhələsindəcə ermənilərlə bitişik Azərbaycan kəndlərinin, torpaqlarının arasına sonralar, tədriclə partlayacaq bomba, mina qoyublar. Yeni yaradılacaq Vilayət bütün strukturları, parametrləri ilə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində qatıldığı halda, qəsdən, süni şəkildə sonrakı illər, nəsillər üçün problemlər yaradıblar. Min illərdi bu torpaqların mərəsi, sərhəddi, kimə, hansı bəyə, hansı Azərbaycan kəndinə məxsus olduğu halda, rus, erməni və bizim maymaq yer ölçənlərimiz - sonralar bizi mübahisə və münaqişə zolağına salıblar. Təkrar edirəm, rus və erməni yerölçənləri azərbaycanlıların hamıya, hətta erməni məliklərinin özlərinə də yaxşı məlum, mübahisəsiz torpaqlarını yararsız, gələcəkdə mübahisə meydanına çevirmək üçün min oyundan çıxıblar. Kolxoz təsərrüfatları formalaşan ərəfədə Məşədkəndin fənagir qocaları iddia qaldırıblar ki, Hüseyn bəyin torpağının tən ortasındakı beş-altı hektarlıq "göy tala" bizə məxsusdu, Məlik Akopun yeridi. Dava-dalaş, mübahisə üçün bu da kifayətdi. Məlik Akopun beş-altı hektarlıq "göy tala"sına gedib-gəlmək üçün, sonrakı illərdə yollar, elektrik xətti çəkildi. Nəticədə Hüseyn bəyin yüz hektarlarla torpağı kommunikasiya xətlərinin altında qaldı. Ağoğlan dərəsində ta qədimdən azərbaycanlılara məxsus "Xəzəzin meşəsi", "Xəzəzin meşə"sinin dərinliklərindəki türk bağları, türk qəbiristanlığı, "rus bulağı" deyilən torpaqlar məhz bu cür fitnə-fəsadla sabiq AQMV-nin tərkibinə keçdi. Ermənilər xaçpərəst qardaşlarının köməkliyi sayəsində işlərini elə qurublar ki, Füzuli rayonunun Cəmilli, Yuxarı Divanalılar, Yuxarı Veysəlli kəndləri torpaqları, çayları və bulaqları ilə birgə - ada kimi ərazi-inzibati bölgü baxımından tabe olduqları rayonun ümumi ərazisindən tamam qırılıb, DQMV-nin əhatəsinə düşüblər.

Bizim dədə-babalarımız, başbilənlərimiz hara baxıblar - Allah bilir?!

***

Şirindil Bəyimin atası Nəriman kişi və Gülbəs xala ilə dəyirmandan nə vaxt çıxmışıq, qar-çovğun bizi nə vaxt və harada tutub - dumanlı söhbətdi. Günəşli havalarda Divanalılardan üzü yoxuşa, dağlara tərəf qalxırdın - dünya görünürdü. Güney və Qüzey Çartaz, Sosun dağları, Qanlı gədik, İsfahan, Veysəlli, Qızıl Qaya, Malakan kilsəsi, Məşədi Qasımın kəhrizi, Haramı düzü açıq-aşkar görünürdü.

Güclü küləklə əsən çovğun ulaqları, onların palanlarının üstündəki un küsələrini görünməz etmişdi. Bu minvalla bizi uzun müddət çovğun vursaydı həm özümüz, həm də neçə gündən bəri əziyyətlə hasil etdiyimiz un zay olacaqdı, xəmirə dönəcəkdi.

Rəhmətlik Nəriman kişi Divanalılardan Qaraxona düşən at, eşşək yolunu, cığırı yaxşı tanıyırdı. Vay o günə ki, yolda azaydıq.

O yadımda qalıb ki, birtəhər, zülmlə Qaroxondakı üçnovlu kəhrizə gəlib çatdıq. Kəhrizin novlarından isti buxar qalxırdı. Deyəsən burada, dağın döşündə çartazlıların mal ferması vardı. Erməni malabaxanları bizi isti bir yerə apardılar. Qonşular ulaqlarımızın islanmış yükünü açıb quru yerə qoydular. Nəriman kişinin qar, covğun vurmuş paltarları taxtaya dönmüşdü. Ermənilər onu bu vəziyyətdə görəndə bir az narahatlıq keçirdilər. Onun yaş, buza dönmüş paltarlarını soyundurdular. Bunlardan başqa kişinin paçasının arasında nəyi vardı - hamısı donmuşdu. Bir müddət keçdi. Özümüzə gələndən sonra bizi isti çaya, çörəyə dəvət etdilər. Gündüzdən yaxşı-yaxşı yemlənmiş inəklər, danalar isti tövlədə rahat-rahat yatmışdılar.

Səhər-səhər gecənin o qarından, çovğunundan əsər-əlamət belə qalmamışdı. Qarabağ dağlarının üstünə günəş qonmuşdu.

Təqribən iki-üç saatdan sonra kənddə, Nəriman kişigildə, onların evində idik. İsti sobanın qırağında, yumşaq döşəkçələrin üstündə əyləşib Qaraxon dərəsində başımıza gələnləri, çartazlıların bizə necə qayğı göstərdiklərindən danışırdıq. Məşəd xala, Bəyim danışdıqlarımıza heyrətlə qulaq asırdılar.

- İndi sizə isti samovar çayı verəcəm, soyuqdan gəlmisiniz.

Məşəd xala bu sözləri dedi və samovar qaynatmaq üçün ayağa qalxdı.

...Onun qəribə, kəndimizdə məmə deyəndən, pəpə yeyənə qədər hamının yaxşı bildiyi vərdişi vardı: qaynar suyu gec soyusun deyə, samovarı qaratikan, əncir kötüyü ilə qaynadardı. O, çay içən zaman gərək samovar pıqqapıq qaynayaydı. Samovarın dızıltısı kəsdimi, çayla dolu stəkanı o saat yerə qoyardı.

- Yox, samovar ki, dızıldamadı, mən o çayı içə bilmərəm.

İçdiyi çay da çox tünd olardı. Tünd yox e, çox tünd. Çayla dolu stəkanı aramla, naz-qəmzə ilə içərdi. Sanki tamaşa göstərirdi. Əllərinin, üzünün hərəkətləri ayrıca seçilərdi.

Başını, sinəsini, bütün bədənini bağlayırdı, çalmalayırdı. Bədəninin, başının ağrıdığından həmişə şikayətlənərdi.

Qoftasını, jempirini deyə bilmərəm, amma çoxtaxtalı tuman, paltar geyərdi. Əyninə geydiyi paltar şahmat taxtası, çoxxanalı qarmonun dilləri kimi qat-qat idi. Yeridikcə paltarı o qədər ağır idi ki, ya qabağa, ya da arxaya sarı yırğalanırdı, yellənirdi.

Kənd uşaqları Məşəd xalanın qəribə geyiminə, başını, saçlarını kip-kip bağlamağına, necə çay dəstgahı hazırladığına görə ona xüsusi maraq göstərirdilər. Məşəd xala başqa müsbət cəhətlərinə görə də uşaqların sevimlisiydi. Uşaqları şirin dillə, yalnız Məşəd xalaya xas nəvaziş, müraciət forması ilə dindirirdi. Adama verəcəyi almanı dəfələrlə, təkrar-təkrar paltarına sürtürdü, qırmızılığı ilə göz qamaşdıran alma bir az da qızarırdı.

Başmaqçı gədiyi

...Növbə mənə çatanda dənimi üyütdüm. Amma şər qarışmışdı. Ala-çalpo qar da yağırdı. Qarabağın başqa təbii sərvətləri ilə yanaşı qar yağanda da xüsusi mənzərə, sözə, ifadəyə gəlməyən ponaram yaradır. Qaratorpaq çöllər, dağlar, dərələr. Mən bütün ömrüm boyu bu torpaqları, bu mənzərələri təkrar-təkrar yad edirəm. Əkin-biçin üçün çətin yerləri böyürtkən, qara kolluq basmışdı. Cır əzgil, göyəm kolları özbaşına, heç bir qulluq edilmədən bitən gül sahəsi. Qar dənələri kolların, əzgil və gül budaqlarının üstünə düşürdü, havanın qış olduğuna inanmırdın. Dəvəboyun dağlar, qatar-qatar dərələr adamın ağlını başından alır, xəyallar və arzular aləminə düşürdün. Zador kişinin dəyirmanından ta Başmaqçı gədiyinə qədər tamam başqa mənzərəydi. Tut bağları, yeni salınmış toxmacarlıq, Ağoğlan dərəsi boyu DQMV-nin, Yuxarı Divanalıların mal-qoyun fermaları, yarımçıq təsərrüfatları. Yarımçıq tikililərdən, keşikçi daxmalarından havaya qalxan yanan sobaların tüstüsü. Fermalara bitişik maşın-mexanizm parkları da görünürdü. Qarabağda nadir hallarda külək əsir. Sakit qar yağır. Az qala göydən yerə düşən qar dənələrini barmaqla saymaq mümkündü. Səmadan yerə yağan yumşaq qar göz qırpımında qarşısına çıxan maneələri parça-parça etməyə hazır qırmağa çevrilir. Ya da yerə düşər-düşməz suya, quşbaşına çevrilir. Göydən yerə tikə-tikə edilmiş pambıq şəklində düşən qar da var.

Zadorun dəyirmanından gələndə, Başmaqçı gədiyinə çatar-çatmaz geniş, göz uzandıqca uzanıb gedən qara torpaq sahədi. Onun qaralığı da başqa cürdü. Min rəngli, min çalarlı. Demək istədiklərimin dəqiqliyinə varsaq, Ağoğlan dərəsinin güneyində belə qara torpaq zolağı sən deyən o qədər də çox deyil. Traktorlar torpağın altını üstünə çevirəndən sonra qəribə mənzərə ilə üzləşirsən. Torpaq gah qara, gah şabalıdı, gah da qızılı rəngə çalırdı. Bir ovuc torpağı əlinə alırsan n- mədəndən çıxarılmış qızıl külçəsini xatırladır. Torpağı əllərinin içində o üzə, bu üzə çevirirdin, elə bil nar dənələridi, az qalır çaşıb ağzına atasan.

Buna oxşar torpaqları mən Soltanalı kəhrizinin su tutan hissəsində və Əstəməzdə də görmüşəm. Gəzib-dolaşdığım yerlərdə "torpaq" ifadəsi eşidəndə, mənim ilk ağlıma gələn səkkiz-doqquz yaşlarımda Ağoğlan dərəsində, Başmaqçı gədiyinə çatar-çatmaz gördüyün o qaratorpaq düzlər düşür. Başqa heç nə.

...Zadorun dəyirmanından Başmaqçı gədiyinə qədər sahələr güneydi. Adi torpaq yoldu. Amma nisbətən rahatdı. At, ulaq rahat hərəkət edir. Amma Başmaqçı gədiyinə çatdınmı, kəskin şəkildə üzü yenişə gedirsən. Ayaqların bədəninin çəkisinə dözmür, az qala yıxılacaqsan. Başmaqçı gədiyində adamı qara basır, xoflanırsan. Gədik bir növ lağıma, tunelə oxşayır. "Tunelə" daxil oldunmu, səmadan başqa heç nəyi görmürsən.

Elə belə, adi və günəşli günlərdə bu dağlara, dərin dərələrə baxmaq - xoş dəqiqələr keçirmək deməkdi. Amma səkkiz-doqquz yaşlı uşaq olasan, qaranlıq gecə, qarlı, çovğunlu hava - adamı vahimə basır.

"Axı, dəyirmanda mənə dedilər ki, şər qarışır, çıxma yola, qal sabah gedərsən. Nahaq sözə baxmadım".

Gədiyin hündür döşləri, yarğın və çalaları kol-kosdu. Gecənin qaranlığı, palanı, tafqırı, çox da yaxşı bərkidilməmiş ulaq. Hər şey ola bilərdi.

"Allaha şükür, gədikdən aralandım. Sərt enişi də birtəhər düşə bilsəydim, yaxşı olardı. Buradan keçdinmi, o tərəflərdə yollar düzdü, rahatdı".

Qar yalnız at, ulaq üçün nəzərdə tutulmuş yolun üstünü tamam örtmüşdü. Yol ala-tala idi. Sulu, sürüşkən yerləri də vardı. Yolun sürüşkən hissəsində qəflətən eşşəyin dal ayaqları büdrədi, bir-birindən aralandı. Elə bil heyvanın ayaqlarını yerə mıxladılar. Palan əyildi, kisələr boynuna sarı sürüşdü.

"İlahi, sən özün mənə kömək ol. Palan aşsa, qanım getdi. Nahaq sözə baxmadım, gərək səhərəcən dəyirmanda qalaydım".

Ulaq elə bil ürəyimdən keçənləri hiss etdi. Sürüşdüyü yerdəcə xırp dayandı, tərpənmədi. Bu o demək idi ki, ay Allahın yazıq bəndəsi, sənə şərait yaradıram, palanımı, ipimi, tapqırımı yaxşı-yaxşı düzəlt.

"Hə, hə, sən nə yaman ağıllısan. Amanın günüdü, tərpənmə, tərpənmə. Kisələr kəndirdən açılsa, yerə düşəcək, yer də ki, su, palçıq. Evə bir qırıq un aparıram, o da islanacaq, xəmirə dönəcək. Kiçik qardaşlarım, anam neçə gündü mənim yolumu gözləyirlər".

Bütün gücümlə eşşəyin boynuna sarı sürüşən palanqarışıq un kisələrini bir az arxaya itələdim. Xoşbəxtlikdən yük gəlib əvvəlki vəziyyətinə düşdü. Sonra da tapqırı, palanın kəndirini bərk-bərk çəkib sıxdım. Palan un kisələriylə birgə nizama düşdü.

"Hə, əzizim, yaxşı qurtardıq. İndi rahatca evimizə gedə bilərik".

Anam həyətimizdə səsimi eşitdi.

Hövlnək aşağı düşdü. Mənə baxdı, qulaqlarını sallamış ulağa, unla dolu kisələrə baxdı.

Sonra isti əllərini boynumda, boğazımda gəzdirdi. Görəndə ki, bütün bədənim su içindədi, yaşdı, başladı hönkür-hönkür ağlamağa.

- Anan ölsün, sən nə hala düşmüsən...

Səhər açıldı. Anam evimizin arxasındakı təndirə od saldı, yandırdı. Ay parçası boyda isti çörəkləri təndirin ətrafına düzdü. Qardaşlarım kürədən təzəcə çıxmış çörəkləri parçalayıb şirin-şirin yeyirdilər. Onların belə şən, gülər üzlərini görəndə ötən axşam Başmaqçı gədiyində keçirdiyim ağrıları büsbütün unutdum...

***

Dadaş dayının

at arabası...

Gördüklərim və yadımda qalanlar

Bu nəqliyyat növünə nə ad desən vermək olardı: furqonmu, at arabasımı. Məsələ burasında idi ki, furqon, at arabası Dadaş dayının bir növ ovqatı, vizit kartı idi. Onun bəslədiyi atlar kəndin o biri atlarından tam fərqli idi. Hər gün boyun-boğazları, yalmanının tükləri təmizlənirdi, qoşovlanırdı. Dadaş dayı bütün günü onların nazı ilə oynayırdı. Cilovları, yəhərləri də bütün günü havada qurudulardı. Noxtasından, cilovundan tuturdun, o qədər sağlam və gümrah idilər ki, yerlə-göylə əlləşirdilər. Dadaş dayı atların hansı birisinə işarə edən kimi (sirklərdə göstərildiyi kimi) dal ayaqları üstə şahə qalxırdı, qabaq ayaqlarını havada oynadırdılar.

Dadaş dayının at arabasının funksiyaları da çoxdu: səhənglərlə, bidonlarla kəhrizdən evinə içməli su daşıyırdı, işi vacib olan, bərk tələsən qonşuları, adamları magistral yollara çıxarırdı.

Bir də görürdün aləm bir-birinə qarışdı. Dadaş dayının gur və cingiltili səsi evinin, qayanın üstündən eşidildi. O, arabanın çağları arasına, taxta döşəməsinə allı-güllü gəvə, kilim və palaz döşəyirdi. Araba cağlar uzunu, bütövlükdə alışıb-yanırdı. Yerlə-göylə əlləşən atların gəlin kimi boyun-boğazını bəzəyirdi. O, belə, səsi-küyü ətrafa yayılan zınqırovları, rəngbərəng şarları, ala-bəzək muncuqları haradan tapırdı, - heç kim, hətta doğma anası Əziz nənə belə bilmirdi. Qonşular, Rzalar obasının uşaqları - Boran, Cıcı, Əbdil, Xoxu o saat bilirdilər ki, əgər Dadaş dayı at arabasını gəlinsayaq bəzəyibsə, deməli kimsə bəxtəvər olacaq. Mən alyı-yeddi yaşımda Dadaş dayının at arabası ilə gəlin köçürdüyünü də görmüşəm.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət 2018.- 19 may.- S.14.