Abır-həya pərdəsinə bürünmüş misralar

Salatın

Əhmədova,

filologiya

üzrə fəlsəfə

doktoru, dosent

Bu yaxınlarda şairə-publisist, Respulika Xatirə Kitabı Redaksiyasının baş redaktoru və "Yada düşdü" jurnalının baş redaktoru və təsisçisi Nəzakət Məmmədova "Yurd dediyim bu torpaq" kitabını mənə bağışladı. Bir poemadan və şeirlərdən ibarət, həcmcə kiçik, lakin mənaca böyük tutumlu bu kitabı çox böyük məmnuniyyətlə oxudum. Nəzakət xanımın şeirlərini çox bəyənirəm. Çünki xalqın dərdindən, bəlasından, Qarabağ məşəqqətlərindən, bir sözlə, ümümi bəlalarımızdan yazır. Xalqdan yazır, xalqın dilində yazır. Yalançı sevgini, aşiq-məşuqun göz yaşlarını, sevgililərin ah-naləsini yox, vətənin yaralarını, düşdüyü bəlaları qələmə alır. Nəzakətin şeirlərində bayağılıq yoxdur. Onun şeirlərində fəlsəfilik, can yanğısı, vətənə hədsiz sevgi var. Şeirləri abır-həya pərdəsilə örtülüdür, ismətli gəlinlər kimi utancaqdır, əyninə geydirdiyi libaslar layiqlidir.

...

"Qalx, qalx, ulu torpaq" səslənişinlə,

Arzular, ümidlər solmasın, dedin.

Car çəkib aləmə sən var səsinlə

"Qisas qiyamətə qalmasın!"

- dedin.

Yazımı Nəzakətin yazıçı-publisist Nahid Hacızadənin səksən illiyinə həsr etdiyi "Səksəninci bahar" şeiri ilə başladım. Oxucu soruşa bilər: Niyə?

Çünki Nahid Hacızadəni bütün Azərbaycan tanıyırdı. Televiziyadan - yazdığı, qurduğu verilişlərdən. Çünki əzablı, ancaq baldan şirin olan işini sevirdi, sevdirirdi. Uzun illər radioda çalışmış, yollar yorğunu olmuşdu. Buna baxmayaraq gördüyü işlərinə qəlbinin, ürəyinin işığını salıb, nurlandırıb. Vaxt olub ki, onun da qəlbinə dəyiblər. Ancaq zamanın amansız gərdişlərində heç vaxt simasını dəyişməyib. Dillər əzbəri olan "Qalx, qalx, ulu torpaq" şeiri bütün millətimizin içinə bir işıq saldığı kimi, Nəzakət xanıma da xüsusi bir ilham verib. Nə yazıqlar ki, Nahid Hacızadə uzun sürən xəstəlikdən dünyasını dəyişdi. Canı-qanı qədər sevdiyi işindən, Respublika Xatirə Kitabı Redaksiyasının, "Yada düşdü" jurnalının baş redaktorluğundan, qələmindən, kağızından ayrıldı. Nəzakət onu unutmadı, qədirbilənliklə onu yad etdi, "Yada düşdü" jurnalının tarixində görünməyən bir işi o gördü: jurnalın bir sayını bütünlüklə Nahid Hacızadənin unudulmaz xatirəsinə həsr etdi. Mənə elə gəlir ki, neçə ki "Yada düşdü" jurnalı çap ediləcək, Xatirə Kitabı Redaksiyası çalışacaq onun dəsti-xətti orada görünəcək, narahat ruhu gedən yazıların içindən boylanacaq...

Qarabağ müharibəsi, Xocalı soyqırımı Nəzakətin yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir. Bəzi şairlərin şeirlərində rast gəlirsən: "Vətən, məni bağışla", - yəni səni lazımınca qoruya bilmədim, sənə göz-qulaq ola bilmədim. Əslində isə həmin şair bəlkə də müxtəlif ziyafətlərdə olub vətən haqqında pafoslu şeirlər söyləyib. Zabit anası olan Nəzakət isə şeirlərində deyir: "Vətən, bizi bağışlama!"

Qarabağın yağıların tapdağı,

Meşələrin yalquzaqlar oylağı,

Yaman olduq yad ellərin qınağı,

Vətən, bizi bağışlama!

Mən Nəzakət xanımın bəzi naxələflərin yerinə xəcalət çəkib tər tökdüyünü hiss edirəm. "Vətən, bizi bağışlama" deyib haray çəkən Nəzakət xəyalən Qarabağı qədəm-qədəm gəzir. Cıdır düzü, Şuşa, Xarı bülbül, yağmalanan ocaqlar, əsir düşmüş qız-gəlinlər, yarasından qanı axan Vətən, ayrılıqdan zəhər dadan qarı, kafirlərə qismət olmuş bağların barı, şirin-şəkər məhsulları, nübarları, budanmış meşələr, əsir olan yurd yerləri xəyalından keçir. Bütün bunlara dözə bilməyən vətən qızı qəzəbli səslə "Vətən, bizi bağışlama" deyir. Ancaq ümidini yenə də itirmir. Torpaqlarımızın alınacağı günü səbirsizliklə gözləyir, onda bəlkə, "Vətən bizi bağışlayar", söyləyir:

Qəzəbini öz içində hörən, gəl,

Qara başın Babək kimi verən, gəl,

Koroğlutək meydanlara girən, gəl! -

Bəlkə Vətən bağışladı bizləri.

***

Nəzakət xanımın kökü Cənubi Azərbaycana gedib çıxır. Qan yaddaşı onu baba yurduna - Ərdəbilə çəkib aparır. Baba yurdunun həsrətindən yanıb yaxılır. Gündəlik problemlər onu baba yurduna gedib görməyinə əngəllər törədir. Ancaq şair özündə təpər tapır, sərhədləri dağıdacaq qədər güclü olduğunu dilə gətirir, nəyin bahasına olursa olsun baba yurduna gedəcəyinə söz verir:

Elimə həsrətəm, yuvama həsrət,

Vurub dağıdacam bütün sədləri.

Aşıb keçəcəyəm nə vaxtsa əlbət,

Sərhəd tək çəkilmiş o məftilləri.

Nəzakətin arzusu bir gün çin olur. Özü sökməsə də, həmvətənləri sərhəd məftillərini sökür, iki doğma qardaş bir-birini görə bilir, qucaqlaya bilir. Uzun illərin ayrılığı insanların ürəyinə su səpir. Nəzakətin də təşnə sinəsinə su səpilir, doğmalarının görüşünə gedir. Yuxularında gördüyü Ərdəbili, Təbrizi gəzir. Onun üçün o taylı-bu taylı Azərbaycanın fərqi yoxdur. Dizin-dizin sürünüb ulu babalarının uyuduğu torpağı öpüb gözünün üstünə qoyur. "Ərdəbilim" şeirində Nəzakət özü də hiss etmədən ətrafına cavabını ala bilmədiyi sualları yağdırır:

Dedilər ki, bu həsrətdi,

ayrılıqdı, fəlakətdi,

bu nifrətdi.

Necə oldu canı candan,

qanı qandan ayırdılar.

paralayıb, parçalayıb, dağıtdılar?

Əsir düşdü doğma elim,

yasaq oldu doğma dilim, Ərdəbilim.

...

Nəzakət xanım acılı-şirinli bir həyat yaşayıb. Uşaqkən atasını itirmişdi. Onda lap körpə idi, fidan idi, açılmamış qönçə idi, 5 yaşı vardı, atası bu dünyadan köçünü sürüb gedəndə. Atalı yaşıdlarına baxanda köksünü ötürməkdən başqa əlacı yox idi. Nə yaxşı ki, anası sağ idi, yanında idi. Bir şair demişdi:

Atasız övlada yetim deməzlər,

Deyərlər arxası, dayağı yoxdur.

Anasız bir övlad görəndə isə,

Deyərlər yetimin heç kəsi yoxdu...

Ata haqqında mənim də ürəyimdən belə bir bayatı keçdi:

Eləmi ata yeri,

Görməyin xata yeri.

Könül alan çox olar -

Heç verməz ata yeri.

Nə yaxşı ki, bu dünyada analar var. Bir də doğmasının oduna yanan bacılar var. Ancaq atanın yerini heç kim vermədiyi kimi, ananın da yerini heç kim verə bilmir. Ata övlad üçün qürur, güvənc yeridir. Əlçatmaz zirvəsi, vüqar yeridir, ən ali həyat məktəbidir. Atası dünyadan köçsə də, Nəzakət üçün ölməyib, ruhu həmişə onunladır. Vaxtilə söylədiyi şirin sözlər, verdiyi öyüdlər qulağında sırğa olub sallanır. İndinin özü də onu qoruyan atasının ruhudur:

İndi də ruhundur məni qoruyan,

Bu günə adınla gəlib çıxmışam.

Həyatın ən çətin imtahanından

Sənin öyüdünlə qalib çıxmışam.

Ata dünyadan köçəndə yalnız özünü aparmır, həm də evin səadətini, qadınının xoşbəxtliyini, uşaqlarının atalı dünyasını aparıb gedir - şirin-şəkər, nağıllı, şıltaq dünyasını. Atanın yoxluğu ən çox onun ömür-gün yoldaşını sarsıdır. Qadın evin kişisi, uşaqların isə həm atası, həm də anası olur. Qadın zərifliyi, qadın xanımlığı o gündən yağlı əppək kimi göyə çəkilir. Çıraqla da axtarsan, tapa bilməzsən. Şairin anasına ithaf etdiyi "Tənha qadın" ərin yoxluğundan sonra dul qalmış qadınlara verilmiş "titul"dur. Nəzakətin tənha qadınlara, o cümlədən anasına həsr etdiyi, ürəyində qövr eləmiş hisslərini "Tənha qadın" şeirində dilə gətirir. Bütün bu acıları yaşayan şair sonda təsəlli verir:

Göz yaşları yanağının sığalı,

Qəm-qüssədir qəlb evinin qonağı.

Ağ saçların qara günün sınağı

Tənha qadın, alın yazın beləymiş.

Görünmür ki, azdırasan, azasan,

Yuxu deyil, görüb tərsə yozasan.

Əlin çatmır yazılanı pozasan,

Tənha qadın, alın yazın beləymiş.

Nəzakətlə söhbət edərkən, ata-anadan söz düşəndə həmişə kövrəlir. Göz yaşları içinə axır, dərindən köks ötürür. 5 yaşında atasını, 28 yaşında anasını itirən övlad necə kövrək olmaya bilər? Ana itirəndə insanın dünyası uçur, yer-göy başına dolanır, dayaq nöqtəsini itirir. Atamdan bu sözləri eşitmişdim:

5 yaşında: Atam (anam) hər şeyi bilir!

10 yaşında: Atam (anam) çox şey bilir.

15 yaşında: Mən də atam (anam) kimi hər şeyi bilirəm!

20 yaşında: Düzünə qalsa, atam (anam) heç nəyi bilmir.

30 yaşında: Yox, atam (anam) müəyyən məsələlərdə haqlıdır.

40 yaşında: Bir atamla (anamla) da məsləhətləşim.

50 yaşında: Atam (anam) hər şeyi bilirmiş!

60 yaşında və ata (ana) həyatda yoxsa: Kaş atam (anam) sağ olaydı, onunla məsləhətləşəydim. Ona yaman ehtiyacım var.

Nəzakət neyləsin bəs? O da təsəllisini anasına, atasına şeir həsr etməkdə tapır. "Anam" şeirində bütün hiss və həyəcanını dilə gətirir:

İsti nəfəsinmiş həyatım, anam,

Sənsiz keçən illər boşdur, hədərdir.

Bəxtəvər olmuşam səninlə, anam.

Yoxluğun əzabdı, bitməz kədərdir.

Uşaqlıqda yaşanan ağrı-acılar sonradan xatirəyə dönür. Bu xatirələrdən misralar, beytlər, bütöv şeir yaranır. Atasız qız çətinlikləri yaşaya-yaşaya səbrdən, dözümdən əyninə parça biçib, libas geyinir. Naşükür olmayıb taleyinin ona damcı-damcı verdiyi sevincə, qucaq dolusu verdiyi ayrılığa, həsrətə, kədərə şükür deyir. Bir də şükür edir ki, bu ağrıları unutmağa, daşımağa, mətiniklə dözməyə Tanrı ona həm də ümid çırağı olan bacı da verib. Hər iki bacı bir-birinə ata, ana, qardaş, ömür yolunda yoldaş, dost oldular. Sirləri, sözləri bir oldu. Birlikdə qəhərlənib, birlikdə sevindilər.

Həyatda ata-anasının ona bəxş etdiyi bircəcik doğması - bacısına həsr etdiyi "Sən var ikən" şeirində deyir:

Acıları uda-uda böyüdük biz,

Arzuların qanadında.

Yer idik biz, göy idik biz

Dərdlərini danışmadı

dağ-daşa da,

Baş əymədi məğrur anam qardaşa da...

Təkəm, baxıb gördü ki,

Səni Tanrı verdi ki,

Həyatda doğmam olsun,

Dərdimi-sevincimi,

acımı-şirinimi,

Yarı bölənim olsun.

Nəzakət bacısının yaddaşının möhkəmliyinə inanır, onun yaddaşı vasitəsilə keçmişini, itirdiklərini, kədərli günlərini, atasız illərini, xanımlığını, zərifliyini itirmiş anasının kişiləşməsini görmək istəmir. Bu yaddaş ona göz yaşları gətirir. "Bacımın yaddaşı" şeirində şair deyir:

Bir keçmiş var - yada salmaq istəmirəm,

Yaşadığım o illəri xatırlamaq istəmirəm.

İstəmirəm itirdiyim uşaqlığı yada salım,

İstəmirəm acı dolu gəncliyimi xatırlayım.

İnsanın bəxti gətirməyəndə gətirmir. Ancaq şair ümidlidir, ümidini sabahlara bağlayır. Çox inanır ki, itirdiklərini mütləq sabahında tapacaq. Çünki axırıncı ölən ümiddir:

Bir sabah var - ümid atın

sabahlara çapacağam.

İtirdiyim hər nə varsa,

sabahımda tapacağam.

***

Bakılılar Bakı bağlarını çox sevirlər. Çünki uşaqlıq illəri orada keçib, oradan pərvazlanıblar, dünyaya oradan baxıblar. Hər bir adama doğulduğu torpağı, bağı-bağçası, eli-obası, yurdu doğmadan doğma, əzizdən əzizdir, dünyanın ən əsrarəngiz guşəsi, şirin-şəkər dadı-tamıdır. Bu elə bir şirinlikdir ki, dünyada onu heç nə əvəz edə bilməz.

Anamı bir gün Bakı bağlarına qonaq apardım. Kənd yerində doğulub-böyüyən anam birinci dəfəydi ki, Bakı bağlarında olurdu. Biz bağ dedikdə içərisi cürbəcür meyvələrlə dolu olan, göz oxşayan ləklərdə müxtəlif göyərtilər əkilmiş sahə düşünürük. Bakı bağlarında isə, qumluq sahədə ağ şanı, qara şanı, bir də əncir yetişirdi. Anama bu mənzərə qəribə gəlirdi. Özünü saxlaya bilməyib bərkdən: "Bağ ha bağ.., budurmu sizin bağınız? Bu ki səhradır". Dedim, ana, yavaş danış, ev sahibinin xətrinə dəyər. Dedi ki, mən yalan ha danışmıram, gördüyümü deyirəm. Gülümsəməkdən başqa çarəm qalmadı. Nə deyə bilərdim ki...

Ev sahibi bal kimi şirin olan şanı üzümü, göbəyindən bal süzülən ənciri ortaya qoydu. Bəh-bəhlə Bakı bağlarının nemətlərindən daddıq. Ağ şanı yarpağının dolmasından nuş etdik, sərin quyu suyundan içdik. Gedəndə hətta bizə tut doşabı, əncir mürəbbəsi, abqora hədiyyə etdilər. Anamın üzünə baxdım, simasında razılıq əlamətini görüb sevindim. Nəzakət həmin o köhnə Bakı bağlarını öz şeirində təsvir edir. Hiss olunur ki, köhnə bağların həsrətini çəkir. Nakam şairimiz Mikayıl Müşviq kimi o günlərə qayıdır:

Yenə o bağ olaydı, yenə yığışaraq siz

O bağa köçəydiniz...

Biz də muradımızca fələkdən kam alaydıq,

Sizə qonşu olaydıq...

Nəzakət isə uşaqlıq illərinin ən unudulmaz anlarına, "Vişnyovka bağları"na həsr etdiyi "Bağımız" şeirində deyir:

... Gözlərimin qabağında

Həyətdəki çarhovuzdan,

Su daşıyan həmin uşaq

Bir də həmin qum üstünə səpələnib,

qumdan bişən salxımlardır...

Həmin quyu ətrafına yığılardıq,

fırfıratək fırlanardıq.

O da bizə bir oyuncaq,

Budur, həmin külək döyən çardağımız,

Qalxıb ordan elektrik qatarını izləyərdik.

işdən yorğun-arğın dönən

anamızı gözləyərdik.

...Maştağa bazar yerimiz,

Buzovna çimərliyimiz...

Nəzakəti xatirələr çox sıxır, incidir, üstünə cavabı tapılmayan suallar yağdırır. Niyə görən qum yollara asfalt döşəyiblər, bağların ətrafına daş hasarlar hörüblər, əncir, üzüm ağaclarını kəsib yerinə təbiətimizə yad olan ağaclar, kollar əkiblər. Bu günümüzlə dünənimizin arasına görünməz sədd çəkibdilər, qonşular yaddaşıbdılar...

Nəzakət, gəl bu sallardan vaz keç, dövranla, zamanla ayaqlaş, problemləri sən həll edə bilməzsən.

***

Şair xanımın öz həyatına, ömür-gününə, taleyinə yazdığı şeirlər bir silsilə təşkil edir. Həyatda çox çətinliklərlə üzləşib, xoşbəxt anları ötəri olub. Qəm-qüssədən boğulanda kağız-qələm onun köməyinə çatıb. Ömrünü gah ötüb keçən qatara bənzədib, gah da saralmış yarpağa. Ümumiyyətlə Nəzakət şən, deyib-gülən xanımdır. Ancaq nə olsun ki, onun həyatının müxtəlif dövrlərində sarsıntıları olub, özü demişkən, o dünyanı görüb qayıdıb. Təsəllisini vərəqə boşaltdığlı yazılarından alıb:

Saralmış yarpağa bənzəyir ömrüm,

Sanki payız gəlib, xəzan düşübdür.

Durub əl açmışam bahara sarı,

Sıxıb əllərimi qış görüşübdür.

Bu sözləri yüz yaş ömür sürmüş anamın dilindən eşitmişəm:

Ay mənim taleyim, ay mənim baxdım,

Dedilər gendən bax, mən gendən baxdım.

Bəxtini itirmiş şair onu tapanda məyus olur. Acı-acı gülümsəyərək deyir:

Dözməkdən bezmişəm, ruhum ağrıyır,

Həsrəti İsa tək sanki dardayam.

Bəxtim yatan yeri tapdım, oturdum,

O vaxtdan bu vaxta hələ ordayam.

İnsan taleyi elədir ki, qabaqcadan Allahı tərəfindən yazılır. Yazıya isə pozu yoxdur. Nəzakətin taleyi də qabaqcadan yazılıb, heç kimdən fərqlənmir. Yarıyan tale var, yarımayan tale var. Bir də ki, yarımçıq talelər var. Qarabağ müharibəsində yarımçıq qalmış talelər yüzlərcədir. Dul qalmış gəlinlər, nişanlı qızlar, oğul, ər yolu gözləyən analar, qadınlar, yaşıdları müharibənin amansız qanadlarında məhv olmuş, ümidi üzülmüş qızların taleyi də belə talelərdəndir.

Nəzakətin Qarabağ müharibəsinə, münaqişəsinə dair yazdığı şeirlər də bu cür talelərdən bəhs edir. Bu müharibəni yaradan, alovlandıran erməni şovinist-daşnaqlarına dərin nifrət, alovlu qəzəb şairin şeirlərinin leytmotivini təşkil edir.

"Qarabağ qoxusu" şeirində şairi hər şey, o cümlədən Qarabağa gedən yolun itməsi, sönmüş ocaqların hənirsiz külü, əsirlikdə qalmış Xarı Bülbülün axan göz yaşını silə bilməməsi çox mütəəssir edir:

Xiffətini çəkirəm gör neçə ildir,

Sönmüş ocaqlarda hənirsiz külün.

Bir əlçim ümid ver, böyük Allahım,

Silim göz yaşını Xarı Bülbülün.

Hər gün misra-misra haraylayıram,

Həsrət dumanında azan yolları.

Şuşa məscidində namaz qılmağı,

Yol gəlir Babəkin kəsik qolları.

Şairin "Gözün yaddaşı" şeiri də çox orijinaldır. Göz burada insan surətində verilib. İnsanın daxilində olan xəbislik, paxıllıq, qurdluluq, xainlik, pis niyyət - bütün bunların hamısı gözə yazılır, göz vasitəsilə ətrafa ötürülür. "Göz ürəyin aynasıdır" deyirlər. Bu cəhətədən Nəzakət xanımın "Gözün yaddaşı" şeiri müasir dünyamızda baş verən olaylarla cox yaxşı uzlaşır:

Gözünün səsindən qulaq tutulur,

Bu kimin gözüdü İraqdan baxır?

Çıxası gözlər var, - Qarabağdadı,

Oymalı gözlər var, qıraqdan baxır.

Hər şey ölsə də, ümid ölmür, "ümid sonda ölür" deyirlər. Nəzakət xanımın da əli hər yerdən üzüləndə bircə ümidi üzülmür, ümidini göylərə bağlayır, əllərini açaraq Tanrıya yalvarır, hətta arzu edir ki, bircə yol gedib Tanrısını görsün, Qarabağ dərdini, gördüyü, rast gəldiyi haqsızlıqları danışsın. Fövqəlgücə malik dövlətlər Qarabağda törənən qırğınları, talanları, ölənləri sankı nə görmür, nə də orada olanlardan agahdır. Şair çox bərk sarsıntı keçirir, "Allahdan başqa heç kimimiz yoxdur" - deyir:

Gözlərim göylərə dikilib qalıb,

Nə gördü yaddaşa hörsün qayıtsın?

Əllərim yetməyən, sözüm çatmayan

Tanrını bircə yol, görsün-qayıtsın.

***

Nəzakət xanım üç zabit anası, iki zabit qayınanasıdır. Qarabağ torpaqlarını qaytarmağa qadir olan Milli Ordumuza, Milli Ordumuzun zabiti oğlu Ramilin simasında vətənə xidmət edən oğullarımıza arxalanır, onlarla fəxr edir, "Zabit anasıyam mən" şeirində zabit anası olduğunu qürurla dilinə gətirir:

Dağlarının başında buludlarım ağlayır,

Dili batmış o yetim bulaqlarım ağlayır.

İçimdə qəzəb, nifrət çaylar kimi çağlayır,

Məni bu intiqama, bu qisasa səsləyən

Zabit anasıyam mən!

Düşmənə göz dağısan, gücümsən, qüvvətimsən,

Ürəyimin təpəri, gərəyim, köməyimsən,

Vətənin dar günündə, səsinə hay verənsən,

Bu torpağa, bu elə, bu vətənə bağlısan,

Səni Vətənə verdim!

Sən Vətənin oğlusan!

***

Nəzakətin "Yurd dediyim bu torpaq" poema və şeirlər kitabını oxuduqdan sonra çox təsirləndim. Və bu yazımı ona bir təbrik kimi ünvanladım.

Kitabların çox, uğurların bol olsun, əziz bacım. Yeni-yeni şeirlər müjdəsi, yeni-yeni kitablar ümidilə görüşənədək.

Ədalət 2018.- 19 may.- S.12-13.