“Sonu mutluluqla bitən kitab…”

Bu dəfə Cəlilədən danışacağam. Nazim Hikməti dünyaya gətirən qadından! Qorxunun nə olduğunu bilməyən fədakar qadından… Alagözlü kaplandan… Osmanlı dönəminin ilk qadın rəssamından. Yəhya Kamal Bayatlının eşqindən. Oğlunun azadlığa qovuşması üçün ixtiyar yaşında sarsılmaz iradə nümayiş etdirən, Qalata körpüsünün üstündə haqsız yerə məhbəsdə yatan övladı üçün imza toplayan bir Anadan!

Bu günlərdə türk yazarı Osman Balcıgilin "Alagözlü Cəlilə” kitabını oxudum və kitabı oxuyarkən ünlü türk şairi Turqut Uyarın bir misrası hey beynimdə fırlanırdı: "…insan sevdikcə iyileşiyor”. O, sevdikcə gözəlləşirdi – bütün sevən qadınlar kimi. Amma o, sıradan bir qadın deyildi; Polşa kökənli dövlət adamı Həsən Ənvər paşanın qızı idi, Parisdə, Romada təhsil almışdı, Avropa rəssamlıq məktəbini keçmişdi. ("Polşa kökənli” ifadəsinə görə bir haşiyə çıxım. Xalq yazıçısı Anar Nazim Hikmət haqqında yazdığı "Kərəm kimi” romanında Nazimin ana tərəfdən ulu babası Konstantin Borjenskiylə bağlı bir məqamı qeyd edir: "…Vala Nurəddinin və Əkbər Babayevin yazdıqlarına görə Konstantin Borjenski nəinki yəhudi, heç slavyan da yox, qaqauz, yəni qədim türk qövmündən – göy oğuzlardan imiş”. Anar, "Kərəm kimi”, "Azərbaycan” nəşriyyatı, 2015, səh. 102)

Nazim Hikmət haqqında saysız-hesabsız kitablar yazılıb, əksəriyyətini oxumuşam. Amma "Alagözlü Cəlilə” böyük şairi dünyaya gətirən qadın haqda oxuduğum ilk kitabdır. Əsəri janr olaraq sənədli roman saymaq olar. Cəlilənin Yəhya Kamalla yaşanan sevgisi və oğlu Nazimin aclıq aksiyasına qoşulması paralel süjet xətti kimi davam etdirilir. Müəllif bu hadisələrin fonunda Osmanlının sonuncu sultanı Vəhdəddinin ingilislərin gəmisinə minib ölkəni tərk etməsini və Türkiyə tarixində həlledici önəm daşıyan hadisələri də qələmə alıb. Bu hadisələri hamımız tarixdən bilirik, bu yazıda təkrar sadalamağa ehtiyac görmürəm. Əsərdə hadisələrin episentrində dayanan məğrur, əyilməz bir qadın obrazı var.

Cəlilənin olduqca zəngin mənəvi dünyası vardı, amma həyatını bağladığı Hikmət ruhuna hakim ola bilməmişdi. Osman Balcıgil yazır ki, "tamamilə fərqli xasiyyətdə olduqlarını Cəlilə yatağa girdikləri ilk gecədən hiss etmişdi. Özünün zirvələrə can atmağ sevən, macəra axtaran, aza qane olmayıb arzuladığı çox üçün daha artıq cəhd göstərən təbiətindən Hikmət bəydə zərrə qədər nişanə yox idi”. Cəlilə qayınatası, Osmanlı xanədanının yüksək çinli məmuru Mehmet Nazim paşa ilə sənət söhbətləri etməkdən inanılmaz dərəcədə zövq alırdı, ərinin atası kimi dərin intellekt sahibi, incə ruhlu bir adam olmadığından təəssüf hissi keçirirdi.

Bir gün xəfiyyələr evə basqın edərkən sürətlə qayınatasının otağına qaçaraq təhlükəli sayılan sənədləri masanın üstündən götürüb qoynunda gizlətmişdi. Evdə axtarış aparan xəfiyyələr heç bir şey tapmayıb Cəlilənin otağına keçmək istərkən "müsəlman qadının otağına bu şəkildə girmək əxlaqsızlıqdır” deyərək tapançanı onlara tuşlamışdı: "Bir addım atsanız, hamınızı öldürərəm!” Və onların başının üstündən atəş açmışdı. Gələnlər əliboş qayıtmışdılar. Cəlilə qayınatasını beləcə xilas etmişdi. Hər qadın belə bir cəsarət göstərə bilərmi?! "Mavi gözlü dev”i bu qadın dünyaya gətirmişdi.

Cəlilə iki dəfə ərindən boşanmağa cəhd etmişdi, hər dəfə qayınatası Mehmet Nazim paşa ailəni dağılmaqdan xilas etmişdi. Ona qədər ailə Memhet Nazim paşanın işiylə əlaqədar Selanikdən İstanbula, ordan Hələbə və yenidən İstanbula qayıtmışdı. Cəlilə bu səfərdə Nazimdən sonra dünyaya gəlmiş ikinci oğlunu şəhərə yayılmış xəstəlik ucbatından itirmişdi, daha sonra Nazimin bacısı Samiyə dünyaya gəlmişdi. Osmanlı Türkiyəsi müharibələrdən göz aça bilmirdi, imperiyanın dayaqları sarsılmışdı. Xanədan çöküş ərəfəsindəydi. Ailə sonuncu dəfə çat verdi və onlar ayrıldılar. Onda artıq arada Yəhya Kamal vardı. Onları məşhur türk yazıçısı Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu tanış etmişdi. Osman Balcıgil yazır ki, Cəlilə öz sevgilisi yolunda ərini, evini tərk etdi. Yəhya Kamal ona "Alagözlü qaplanım” deyə şeirlər yazdı. Qadın özünü göylərin yeddinci qatında hiss edirdi, xoşbəxt idi. Amma hansı xoşbəxtlik sonacan davam edib?!

Osman Balcıgilin yazdığına görə Yəhya Kamal dillərdə əzbər olan "Səssiz gəmi” şeirini Cəliləni limandan gəmiylə yola saldıqdan sonra elə ordaca yazıb:

Artık demir almak günü gelmişse zamandan,

Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.

Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol;

Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.

Rıhtımda kalanlar bu seyahatten elemli,

Günlerce siyah ufka bakar gözleri nemli.

Biçare gönüller! Ne giden son gemidir bu!

Hicranlı hayatın ne de son matemidir bu!

Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler;

Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler.

Birçok gidenin her biri memnun ki yerinden,

Birçok seneler geçti; dönen yok seferinden.

"Şair şanslı idi. Şeirində yazdığı kimi olmayacaqdı, sevilən və sevən nahaqdan gözləməyəcəkdi”.

Onlar yenidən, təkrar-təkrar görüşəcəkdilər. Yəhya Kamal Nazimin müəllimi olacaqdı, onun ilk şeirini qəzetdə dərc etdirəcəkdi və bir gün Cəliləgildən çıxanda şair paltosunun cibindən belə bir açıqca tapacaqdı:

"Müəllimim kimi girdiyiniz bu evə atam kimi girməyəcəksiniz”.

Bu, Nazim Hikmətin xəbərdarlığı idi. Bu xəbərdarlıqdan sonra Yəhya Kamal sevdiyi qadından üz döndərir. Cəlilə qadın olsa belə cəsarətli idi, fədakar idi, qurban verməyi bacarırdı, Yəhya Kamal isə qorxurdu, ehtiyat edirdi. Yəhya Kamal! "Türk poeziyasının Boğaziçi körpüsü” adlandırdıqları qüdrətli şair aşiqlik imtahanından çıxa bilmədi. Cəlilənin xəyalları suya düşdü, ümidləri çilik-çilik oldu, səmalardan yerlərə düşdü. Uzun müddətli depressiya uzun sürmədi. Parisli rəfiqəsi Marselə yazdığı məktublar onu xilas etdi, o, acı gətirən xatirələrdən xilas olmaq üçün Parisə, rəfiqəsinin yanına yollandı.

Nazim Hikmət isə Moskvaya təhsil almağa yollanmışdı. Moskva həyatı onun siyasi və həm də ədəbi dünyagörüşünə ciddi təsir göstərmişdi. Onu həbsə aparan yollar da Moskvadan keçirdi. Humanist ruhlu şair istibdad altında inləyən xalqının xilasını kommunizmdə görürdü. Kommunist olduğuna görə hakim dairələr onu düşmən elan etmişdi və "vətən xaini” damğası həbsdən azad ediləndən sonra da, ölümündən sonra da onu təqib etdi. Özünün ən kədərli misralarından biri də budur:

vatan, kurtulmamaksa kokmuş karanlığımızdan,

ben vatan hainiyim.

Yazın üç sütun üstüne kapkara haykıran puntolarla:

Nazım Hikmet vatan hainliğine devam ediyor hala.

Cəlilə dişi qaplan kimi haqsız yerə məhbəsə atılan oğlunun azadlığı uğrunda mübarizə aparırdı. Qalata körpüsünün üstündə səsi gəldikcə bağırmaq istəyirdi. Bacısı Münəvvər və bacısı oğlu Oktay Rıfat onu bu fikirdən daşındırmışdılar.

Gözəl, ala gözlərində quyruqlu sürmələr,

balaca ağzı boyalı, yaşı altmışa yaxın,

təzyiqi aşağı, ürəyi var.

İşi-gücü, fikri-zikri rəsm çəkmək,

Qızlığından bəri çəkərmiş,

əri öldükdə on il bundan əvvəl

ləl-cəvahiratını satıb Romaya gedir.

Şükür ki, burdakı evini satmayıb,

yoxsa yazıq qadın qayıtdıqdan sonra

acından ölə bilərdi.

İndi alt mərtəbəni kirayə verməklə dolanır.

Nazim Hikmət bu misraları anasına həsr edib və anası ziyarətinə gələndə onun üçün oxumuşdu və demişdi ki, sən də məmləkətimin bir insan mənzərəsisən.

Cəlilənin ürəyinə tikan kimi batan əski sevgilisi Yəhya Kamalın Nazim Hikmətin məhbusluğuna biganəliyi idi. Yəhya Kamal Nazimin ustadı olmuşdu, ilk şeirlərini mətbuatda o çap etmişdi. Nazim üçün imzatoplama kompaniyasına ən məşhur şairlər, yazıçılar, ziyalılar qoşulduğu halda Yəhya Kamal "məni bu işə qatmayın” demişdi…

"İnsan ən azı, nəzakət xatirinə bir cümlə ilə əlindən heç nə gəlmədiyini yazar”. Yaşlı qadın belə düşünmüşdü.

Nazim Hikmətin vəkili Mehmet Əli Sebuk şairin günahsızlığını hüquqi cəhətdən sübut edərək yaranmış vəziyyəti dünyada məşhur yanlışlıq kimi xatırlanan "Dreyfus hadisəsi”nə bənzətmişdi.

Kitabı oxuyub bitirəndə yenə Nazim Hikmətin misralarını xatırladım: "Sonu mutluluqla bitən kitablar yollayın bana”.

Bu kitab mutlu bir sonluqla – Nazim Hikmətin məhbəsdən azad olması ilə bitir. Şairin azadlığa çıxmasında ən böyük dirənişi də alagözlü qaplan göstərmişdi.

İmza:Kənan Hacı Dosta: Göndər

Ədalət.-2018.-22 may.-S.6.