SARIBAŞA SƏYAHƏT

Çingiz Nağıyev

Payız fəsli mənim üçün çox maraqlı fəsildır. Hərdən söhbət əsnasında yaxın dostum, kamil ziyalı, böyük şair, gözəl insan kimi tanınan Vaqif Aslana deyirəm:

- Mənə elə gəlir bu fəslin adını özünə uygun qoymayıblar. Bəzən də ona xəzan fəsli deyilir, bu daha da həzin səslənir. Belə düşünürəm ki, türk qardaşlarımız bu fəsli daha layiqli adlandırırlar, onlar payıza "son bahar" deyirlər. Amma payızın- son baharın özəl gözəllikləri var. Baharda mayalanan bitkilər öz məhsullarını payızda yetişdirib başa çatdırır və təbiətə, insanlara bəxş edir. Bütün canlılar dağlarda, bağlarda yetişən barlardan bəhrələnirlər. Elə bu baxımdan son baharda səyahət də maraqlı olur. Son baharın xoş havası olan günlərindən birində dostlarla birgə Qax rayonunun Sarıbaş kəndinə getmək məqsədi ilə yola düşdük. Bu mənim Sarıbaşa ikinci səfərim idi. Sarıbaşa birinci səfərim bu ilin fevral ayında olmuşdu. Onda həmin yerlər qarla örtülü idi. Hər iki səfərin təşəbbüskarı şair Vaqif Aslan, təşkilatçısı isə dostumuz Ramiz Məmmədov olub. Ramiz müəllimlə mən 1972-ci ildən Azərbaycan Dövlət Universitetində- tələbəlik illərində tanış olmuşam və sonralar bu ünsiyyət genişlənib dostluga çevrilib. Ramiz Məmmədov hazırda Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Şimal- Qərb Regional Hidrometeorologiya mərkəzinin direktor müavinidir və Sarıbaş kəndində həmin idarənin stansiyası var. Biz ondan xahiş etmişdik ki, işlə əlaqədar Sarıbaşa nə vaxt getməli olsa, bizi də aparsın və buna gorə səfərin təşkili məsələsi Ramiz müəllimin üzərinə düşüb. Bizdə Sarıbaşa maragı isə şair Vaqif Aslan yaradıb. Hər dəfə görüşümüzdə Sarıbaş kəndinin oglu mərhum professor Rəsul Tahirzadənin "Sarıbaş və Sarıbaşlılar" kitabından oxuduğu maraqlı faktlar, hadisələr haqqında danışıb hamımızda həmin kəndi görməyə həvəs yaradıb.Vaqif Aslanın həmin kitaba yazdıgı rəy də ictimaiyyət tərəfindən çox böyük diqqət və maraqla qarşılanıb. Sarıbaşa səyahətdə yol yoldaşlarımız N. Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti Şəki filialının direktoru, professor Rafiq Rəsulov və həmin filialda kafedra müdiri işləyən dossent, millət vəkili Əli Məsimlinin köməkçisi Vüsal Baxışov və onun sürücüsü idi. Biz səhər saat 10 radələrində Şəkidən yola düşdük.

Qədim ipək yolunun bir hissəsi olan Şəki- Qax magistral avtomobil yolu son illərdə tikilib. Dəhşətli selləri olan Şin çayı üzərində möhkəm təməlli körpülər inşa edilib. Hətta 70 il Sovet hakimiyyəti illərində keçilməz olan bu yollar mustəqillik illərində müasir tələblərə uygun inşa edilmişdir və həmin yolun istadəyə verilməsində möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev cənabları iştirak etmişdir. Bu yol indi çox rahatdır və yolun kənarları baxımlı, mənzərəlidir. Elə ona görə də biz bu yolda az vaxt sərf edərək Qax şəhərinə çatdıq.

Cəmi 15 min nəfər əhalisi olan bu şəhərin son illərdə xeyli abadlaşması, göz oxşayan yeni tikililəri diqqətimizi cəlb etdi. Yol gəldikcə Vaqif Aslan yenə Sarıbaş kəndi haqqında bizə maraqlı məlumatlar verirdi. Həmin söhbətlərdən bizə məlum oldu ki, Sarıbaş kəndinin Türkün şanlı tarixində də xüsusi yeri olub. 1877-78 -ci illərdə Rusiya- Türkiyə mühüribəsi vaxtı Rusiya tərəfdən müharibəyə aparılan 12 nəfər Sarıbaşlı gənc bildikdən sonra ki, onlara əmr verilib Türklərə qarşı vuruşmalıdırlar. Onlar öz köklərinin Türk olduğu üçün bundan imtina edərək rus ordusu sıralarından qaçaraq Türklər tərəfə keçib ruslara qarşı döyüşdə fədakarlıqla vuruşublar və hamısı qəhrəmanlıqla həlak olublar. Sonralar Azərbaycanın 1-ci katibi olan akademik İmam Mustafayev 2-ci dünya müharibəsi illərində Sarıbaşda Şimali Qafqazda ən böyük partizan dəstələri hazırlayan hərbi və siyasi təlimlər mərkəzinin rəhbəri olub. Sarıbaşdan 2-ci dünya müharibəsinə 184 kişi, 10 gənc qız gedib, onlardan yarısı geri qayıtmayıb. Müharibəyə gedənlərin demək olar hamısı rəşadətli, şücaətli döyüşçü kimi ən yüksək orden və medallarla təltif ediliblər. Hətta belə məlumat var ki, Reyxstaqa qələbə bayrağını sancan Sarıbaşlı Heydərov Rəcəb Şeyxəli oglu olub. Lakin həmin illərdə Sovet Hakimiyyətində ən yüksək vəzifə tutan, həm də Ali Baş Komandan Stalin milliyyətcə Gürcü olduguna görə bu şərəfli işin icraçısı gürcü xalqının oglu olmalıdır deyən siyasətçilər onun adını bu siyahıdan siliblər. Qarabag müharibəsi illərində də Sarıbaşlılar Türk oğlu kimi Azərbaycan tərəfdən ermənilərə qarşı vuruşublar və Sarıbaş kəndinin 13 sakini Qarabağda şəhid olub, 21 nəfər yaralanıb.

Qax şəhərini keçib şimal istiqamətində İlisuya tərəf getdikcə yol boyu yeni inşa edilən müasir formalı yaşayış evləri, villalar, restoranlar və istirahət mərkəzləri bu ərazidə turizmin inkişafından xəbər verirdi. Maşınlarımız İlisu kəndini də ötüb Tovla talaya çatdı və biz Sarıbaş istiqamətində yolumuzu davam etdik. Vaqif Aslan bu yerin Tovla tala adlandırılması haqqında xalqdan eşitdiyi versiyanı bizə danışdı. Deməli, 1844- cü ildə rus çarının adamları İlisu Sultanı Daniyala əvvəl hədə- qorxu gəlib, sonra da tovlayıb-yəni aldadıb Sultanlığın ləgv edilməsi aktını imzaladıblar və Sultanlığın tam Rusiya tabeçiliyində olmasını təmin ediblər. Həmin hadisədən sonra yerli camaat bu yeri Tovla- tala adlandırır.

Maşınlar Sarıbaşa yaxınlaşırdı. Asfalt yol qurtardıqdan sonra çınqıllı, daşlı- kəsəkli yolda maşınların sürəti aşagı düşmüşdü. Qarşıda Böyük Qafqaz sıra dağları daha əzəmətli görünürdü. İsti yay günlərindən sonra dağların zirvəsində qar qalmamışdı. Yaşıl yamacların qoynunda qəribsəyib uyuyan Sarıbaşın bir hissəsi görünürdü. Kürmük çayın gündoğan sahili ilə hərəkət edən maşından sol tərəfdəki 150-200 metr dərinliyi olan sıldırım qayaların üstündən aşağı baxanda adam istər- istəməz vahimələnirdi. Biz yenə Vaqif Aslanın maraqlı söhbətlərini dinləyərək yolumuza davam edirdik. Özümüz hərdən yolun lap yaxınlığındakı dərələrə baxıb heyrətlənir və maşını idarə edən Ramiz müəllimə zarafatla deyirdik ki, sən sol tərəfə baxma, baxsan sənin də gözün qaralar və fəlakət baş verər. Belə təhlükəli yolla üzü aşağı xeyli getdik. Kürmük çayın yatağına bir az qalmış UAZ markalı bir maşınla qarşılaşdıq. Çayda suyun çox olmasını nəzərə alan Sarıbaşlı dostumuz Siracəddin həmin maşını göndərmişdi ki, o bizi çaydan keçirib kəndə çatdırsın. Biz gəldiyimiz iki maşını yoldan kənarda münasib yerdə saxlayıb, həmin UAZ maşına mindik, sürücü maşını işə saldı, hər iki sürət qutusunun hərəkəti ilə maşın çayın yatagına endi.

Çayda su çox idi, amma bu yollara bələd olan sürücü maşını cəsarətlə idarə edirdi. Suyun altında görünməyən daşların üstündən ağır-ağır keçən maşın sol sahilə çıxıb yola düzəldi. Bir az gedəndən sonra qarşımıza daha bir çay çıxdı.

Sürücü dedi ki, bu çayın adı Bulandıxdır. Kürmük çayla müqayisədə bu çayda su çox deyildi. Bulandıx çayı da keçib maşın üzü yuxarı yoluna davam etməyə başladı. Dağlara sarmaşıq kimi sarışan yol təhlükəli olsa da, baxımlı, maraqlı idi. Bəzi yerlərdə qayaların arasından sizin qaynama bulaqlar görünürdü. Həmin bulaqların suyu kiçik arxlarla axıb getdikcə arxların kənarında bitən ağaclara, otlara həyat bəxş edirdi. Güneydə olan bu boz qayalıqlarda həmin arxların kənarındakı otlar yaşıl zolaq kimi görünürdü. Bəzi yerlərdə çəmənliklər bir qədər geniş idi və bu yaşıllıqlar arasında rəngbərəng çiçəklər görünürdü. Yəqin ki, bu çiçəklər xalq təbabətində min bir dərdin dərmanı olan nadir bitkilərdəndir. Mən sürücüdən soruşdum ki, çəmənliklərdə-otların arasında görünən çiçəklərdən xalq təbabəti sahəsində istifadə edirsinizmi. O, cavabında dedi ki, bəzi şirkətlərdən gəlib çox bitkilər yığıb aparır və qurudub xaricə göndərirlər. Hansı xəstəliyin müalicəsində, necə istifadə edilməsi haqqında bizə məlumat vermirlər. Əgər kənd adamlarını bu işə cəlb etsələr, camaat həm həvəslə işləyər, həm də qazanar. Bizim yerli adamlar daglarda hansı çiçəyin harada çox olduğunu yaxşı bilirlər. Çox yerdə topa- topa üstü bol məhsullu itburnu kolları var idi. Maşın yuxarıya qalxdıqca yolların kənarında görünən yaşıllıqlar azalırdı. Axırıncı dolayı da qalxdıq və qarşımızda Sarıbaş kəndi göründü. Bir qədər də irəlilədik, kəndin girəcəyində üç nəfər bizi gözləyirdi. Onlardan biri Sarıbaşın sədaqətli oğlu Siracəddin idi. Sürücü maşını saxladı və biz maşından düşüb onlarla görüşdük. Ayaqüstü biri- birimizdən hal- əhval xəbər aldəq. Biz söhbət edə-edə kəndin içi ilə təxminən 300 metr getdik və böyük bir binanın qarşısında dayandıq. Dedilər, bura kənd məktəbi olub. Məktəbdə vaxtıilə ildə 350 nəfərdən çox şagird təhsil alıb. Bir vaxtlar 300 ailədə 1500 nəfərdən çox insanın yaşadıgı bu kənddə hazırda15 ailə qalıb və həmin ailələrdən beş nəfər Sarıbaşda fəaliyyət göstərən hidrometeoroloji stansiasında işləyir.

Ramiz Məmmədov bizə məlumat verdi ki, məktəb hazırda fəaliyyət göstərmədiyinə görə bizim avadanlıqlara nəzarət edən mütəxəssislər boş qalan sinif otaqlarından istifadə edirlər. O bizə göstərdiyi avadanlıqlar haqqında danışaraq dedi ki, dəniz səviyyəsindən təxminən 1680 metr yüksəklikdə olan Sarıbaş kəndində fəaliyyət göstərən stansiyanın mütəxəssisləri atmosferdə baş verən təbii prosesləri müşahidə edirlər və əldə edilən materialları kodlaşdıraraq müvafiq qrumlara ötürürlər. Bundan başqa stansianın işçiləri daglarda qarın hündürlüyünü və sıxlığını ölçüb çayların su ehtiyatı haqqında məlumatlar əldə edirlər. Bu işlər dağlarda dəniz səviyyəsindən 2000- 2500- metr yüksəkliklərdə aparılır. Sonra Ramiz müəllim işçiləri ilə fərdi danışıb onların problemləri ilə maraqlandı və işlərindəki mövsimi yeniliklər haqqında tapşırıqlarını verdi.

Biz hidrometeoroqlardan ayrılıb məktəb binasının birinci mərtəbəsində geniş dəhlizdə divardan asılmış şərəf lövhəsinin qarşısında dayandıq. Burada 30-ə qədər şagirdin şəkli var idi. Yuxarıda yazılan tarixdən görünürdü ki, bu məktəb 2015-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib. Vaqif Aslan dedi ki, Sarıbaşda normal yaşayış olan vaxtlar bu məktəbdə təhsil alanların çoxu Azərbaycanda və ölkəmizdən kənarda tanınan ziyalılardır. Professor Rəsul Tahirzadə "Sarıbaş və Sarıbaşlılar" kitabında yazıb ki, bizə məlum olan tarix boyu Sarıbaşda savadlı, dünya görüşlü insanlar olub. Təkcə Sovet hakimiyyəti illərində bu kəndən 23 alim, 62 ali təhsilli müəllim, 20 yüksək rütbəli hərbçi, 30 mühəndis, 2 nəfər- kolxozun sədri işləmiş Həsən Mirzəyev və məşhur çoban Süleyman Həmzəyev Sosialist Əməyi Qəhrəmanı olublar, 4 nəfər Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı olub.

Dünya şahmatçıları arasında tanınan Azərbaycanlı Aynur Sofiyeva da mənşəcə Sarıbaşlidır. Bu kənddə dünyaya göz açan müxtəlif sənət- peşə sahələrində fəaliyyət göstərən yüzlərlə insanlar yetişib və onlar Sarıbaşlılar üçün unudulmaz insanlardır. Uzun illər kənddə məktəb direktoru və sonra kolxoz sədri işləyən Abdukərim Əliyev, onun oğlu hazırda Bakıda böyük bir şirkətə rəhbərlik edən Rəsul Əliyev və bir neçə Sarıbaşlı doğma kəndlərinin qayğıları ilə daim məşğul olurlar. Azərbaycanın qədim xalq sənəti olan xalçaçı usta, toxuduğu xalçalarda milli ornamentləri, nəfis naxışları göz oxşayan ustad sənətkar Sara xanım Xəlilova da Sarıbaşlıdır. Respublikamızda tanınan hüquqşünas, uzun illər Azərbaycanın bir neçə rayonunda eləcə də Şəkidə prokuror işləmiş və bu bölgədə böyük hörmət, nüfuz qazanan ağsaqqal Afər Nəsirov, 20 ilə qədər Bakının N. Nərimanov rayonunda İcraiyyə Komitəsinin Sədri və İcra hakimiyyətinin başçısı işləyən, böyük ziyalı, Ulu Öndərin etibarlı kadrlarından olan Mübariz Rəcəbov da Sarıbaşlıdır. Çox maraqlıdır bu qədər qədim tarixi, milli ənənəsi, təbii füsünkar gözəlliyi, yaşamaq üçün hər bir imkanı olan kənddə nə üçün həyat səviyyəsi ildən-ilə aşagı düşür, inkişaf dayanır?

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət 2018.- 22 noyabr.- S.5.