Tanımadığımız böyük Gürcü şairi

Abdulla

İsmayıloğlu

Gürcüstan ədəbiyyatından danışanda ilk ağla gələn böyük şair Şota Rustavellidir. Amma müasir gürcü ədəbi dilinin və ədəbiyyatının əsas pay sahiblərindən (iki nəfərdən) biri yazıçı-şair, dramaturq, aktyor, jurnalist, maarifçi, mütəfəkkir, həmçinin Gürcüstan milli-azadlıq hərəkatının ideya rəhbərlərinin avanqardı olan Akaki Tsereteli barədə söhbət açacam.

Yazıçı haqqında Azərbaycan dilində demək olar ki, məlumat yoxdur. Elə rus, türk dillərində də məlumat qıtlığı göz oxşayır. Əlimizdə isə, yalnız şair, jurnalist Rəşid Faxralının 2014-cü ildə tərcümə etdiyi bəzi lirik və alleqorik şeirlərdi. "Suliko" adlı 63 səhifəlik kitabçada Tseretelinin 29 şeiri yer alıb.

Akaki Rostomoviç Tsereteli 9 iyun 1840-cı ildə Kutaisi quberniyasının Saxçerski rayonunun Sxvitori kəndində dünyaya göz açıb. Akakinin ata tərəfi məşhur Tsereteli knyazları nəslindən, anası isə İmereti çarı II Solomonun nəvəsi idi. Gənc Akaki 6 yaşına kimi Savane kəndində kəndli ailəsində yaşayır və tərbiyə alır. Çünki qədim gürcü zadəgan ənənələrinə görə, hər bir gürcü uşağı müəyyən yaşına qədər mütləq kənd həyatı yaşamalı, zəhmətkeş kimi formalaşmalı və keçmişini danmamalıydı. O, qeyri-rəsmi olaraq ilk əsərini də uşaqlığında qələmə alır. Onun yazdığı tragikomediya ailəsi və qohumları tərəfindən alqışla qarşılansa da, gələcəkdə şair bu "əsərini" zəif hesab edərək əlyazmasını yandıracaqdı.

A.Tsereteli 1850-1859-cu illərdə Kutaisi gimnaziyasında, 1859-1863-cü illərdə isə, Peterburq Universitetinin "Şərq dilləri" fakültəsini təhsil alır. O, ədəbi yaradıcılığa gimnaziyada təhsil aldığı dövrdə başlayır. İlk qələmə aldığı əsəri 1858-ci ildə "Çiskari" jurnalında nəşr olunan "Xalq mahnıları" şeirləridir. Peterburq təhsilini başa vurduqdan sonra, A.Tsereteli dövlət qulluğunda çalışmaqdan imtina edir. Bu imtinanın ən böyük səbəbi onun çar-üsuli idarəsinə olan nifrəti idi. Mövqeyini seçdikdən sonra o, bütün həyatını Gürcüstanın azadlığı, milli-mənəvi dəyərləri və ədəbiyyatının inkişafına həsr etdi.

A.Tsereteli XIX əsrin 70-ci illərində "Çiskari" jurnalında, sonra isə "Droeba", "Tifliskiy vestnik" qəzetində çalışır. Bu illərdə yazıçı daha çox lirik şeirlər yazmaqla diqqət çəkir. 80-ci illərdə şair daha çox milliyyətçi ruhlu əsərlər yazır. Həmin əsərləri "İveriya", "Şrana", "İmedi" kimi mətbuat orqanlarında nəşr olunur. 1890-cı illərdə isə "Kvali" qəzetindəki ölkəsinin müstəqilliyi, Gürcü mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, mətbuatının inkişafı ilə bağlı yazıları ilə o, nəinki vətənində, hətta bütün Qafqaz və Rusiya imperiyasında şöhrət qazanır.

Tsereteli, əsasən lirik növün elegiya janrında şeirlər, poemalar, lətifələr, məqalələr, hekayələr, pyeslər, aforizm və avtobioqrafik əsərlər yazmışdır. Onun əsərlərində qatı sarkazm, millilik, istiqlalçılıq, yumoristlik kimi hislər göz oxşayır. Bu məqamda yazıçının "Oldu nədi, olmadı nə" şeirini qeyd etmək yerinə düşər

Cavan idim, ürəyimin

Bir dəfə gözü dolmadı.

Arzuladım, ancaq mənə

Məhəbbət nəsib olmadı,

Oldu nədi, olmadı nə.

Üzüm-gözüm qırış-qırış,

Ümid yoxdu aya-ilə.

Qocalıb əldən düşmüşəm,

Bu məhəbbət indidən belə

Oldu nədi, olmadı nə.

Kasıblıq düşdü izimə,

Qapı-qapı dolandırdı.

Neyləyirəm var-dövləti,

Gözlərimi sulandırdı,

Oldu nədi, olmadı nə.

Kimlə dost olmaq istədim,

Keçib getdi gülə-gülə.

Nəyimə gərədir daha,

Dost dediyin indidən belə,

Oldu nədi, olmadı nə.

Haqsız gülüş illər ilə

Dağlar çəkdi ürəyimə,

Boz təriflər çatan deyil

İndidən belə köməyimə,

Oldu nədi, olmadı nə.

Bir qurtum su qıymadılar,

İstədilər dağla yanım.

Gözüm-qırış, üzüm-qırış,

Ölər olsam ağlayanım

Oldu nədi, olmadı nə.

Arzu - təzə, könül - yara,

Çal saçlara yaraşmır ad.

Nəyimə gərəkdir daha

Belə ömür, belə həyat,

Oldu nədi, olmadı nə.

A.Tseretelinin "Səmərəsiz axtarış", "Əmək nəğməsi", "Kəndlinin etirafı", "Biçinçilərin nəğməsi", "İmereti nəğməsi", "Zəhmətkeşlər", "Yeni yol", "Xəncər", "Mahnıların mahnısı", "Arzu", "Çiçinatella", "Conquri", "Çarəsiz məhəbbət", "Gizli namə" "Şəfəq", "Şair", "Rustavellinin portretinə" və s. lirik, "Suliko", "Xəstə", "Amiran" və digər onlarla alleqorik janrda şeirlər yazmışdır. Onun şeirlərinin çoxu sonralar musiqi bəslənəcək və Gürcüstan xalq mahnılarına çevriləcəkdir. Onlar içərisində ən məşhuru "Suliko" və "Xəncər" şeiri əsasında yaranan mahnılardı. Hətta "Xənçər" şeirinə bəslənən mahnını "Gürcü Marselyozası" da adlandırırlar.

1880-1890-cı illərdə yazıçı əsasən milli-azadlıq, müharizə ruhunda poemalar, dramlar və nəsr əsərləri qələmə alır. "Tornike Eristavi (1884)", "Hiyləgər Tamara (1885)", "Patara Kaxi (1890)", "Natela (1897)", "Tərbiyəçi (1898)" kimi poemalar, "Başi - Açun (1896) povesti və 1908-ci ildə qələmə aldığı "Yaşanılmış" avtobioqrafik əsər, həmçinin "Xalqa necə yaxınlaşmaq", "Bizim acılı işimiz" məqalələri və digər əsərlər yazmışdı. "Tornike Eristavi" poemasında X əsrdə Gürcüstanda baş verən hadisələrdən söhbət açılır. Əsas qəhrəman knyaz Tornike Eristavidir. O, yaşlandığına görə, könüllü olaraq hakimiyyətdən cana doyaraq, yerdə qalan ömrünü rahib kimi başa vurmaq istəyir. Lakin vətəni üçün təhlükə baş verdiyindən, ondan üstün lider olmadığından o yenidən knyaz olur və ordu komandanı kimi həm düşmənləri məğlub edir, həm də Bizansa öz ordusu ilə köməyini əsirgəmir. "Hiyləgər Tamara" əsərində XVII əsrdə yaşamış Gürcü vətənpərvər-şairi Qoçinin taleyindən və İmereti hökmdarlarına qarşı cəsur mübarizəsindən söhbət açılır.

"Patara Kaxi" poemasında 17 yaşlı balaca boy şahzadə olan II İraklinin həyatı, onun türklərə qarşı mübarizəsi haqqındadır.

"Natela" poemasında XIII əsrdə monqolların işğalına qarşı mübarizdən söhbət açılır. Əsas xalq qəhrəmanları kimi Meqrel knyazı Çotne Dadiyani və yaraşıqlı qız olan Natela təqdim olunur.

"Tərbiyəçi" poemasında yeni nəslin əcdadların, müsbət milli-mənəvi dəyərləri əsasında tərbiyə olunmasından söhbət açılır.

"Başi-Açun" povestində də yazıçı tarixi hadisələrdən yazır. Bu əsərdə gürcülərin İran şahı I Abbasa (əslində isə Azərbaycan türkü və Səfəvi hökmdarı) qarşı "mübarizəsindən" danışılır.

Avtobioqrafik povest olan "Yaşanılmış" əsərində XIX əsrin 2-ci yarısında Gürcüstan mədəni-siyasi inkişafından bəhs edir.

Tsereteli 1905-ci ildən Çar hökuməti əleyhinə fəaliyyət göstərən "Xumara (Zarafatcıl)" satirik jurnalında redaktor kimi çalışır. Məhz bu dövrdə o məşhur "Rədd olsun!" şeirini yazır. Bu şeirinə görə Çar hökuməti onu həm təqibə, həm də həbsə məruz qoyur.

Tsereteli Tiflisdə və digər şəhərlərdə yerli teatrların açılmasında, inkişafında da xüsusi xidmətləri olub. O, həmçinin qələmə aldığı pyesləri tamaşaya qoyar, bir çox hallarda özü də baş rolları canlandırardı. Tseretelinin əsərləri hələ Çar Rusiyası dövründə rus dilindən başqa, alman, fransız dillərinə də tərcümə olunmuşdur.

Yazıçı 26 yanvar 1915-ci ildə vəfat edir və Tiflisdə dəfn edilir.

Sonda yazımı Tseretelinin tez-tez oxuduğum "Mənim nəğməm" şeiri ilə bitirirəm.

Lənət, min lənət dünyaya,

Gah ağladır, gah güldürür,

Nə canımı alır, hələ

Nə qaldırır, nə öldürür.

Lənət mən doğulan günə,

Dərddi ömrümün hər anı.

Duyduğumu gizlədərək

Aldatmaqdayam dünyanı.

Ürəyimə axır yaşım,

Üzərə gülürəm yenə.

Qəlbimdəki oxları da

Göstərmirəm özgəsinə.

Adam var qızılgül deyir

Mənə batan tikanlara.

Namərd axtarma, ürəyim,

Gülünc olarsan bu ara.

İstəyirəm acı həyat

Mənə yenə qəhər verə.

Nə canımı ala, nə də

Nə qaldıra, nə öldürə!

Ədalət 2018.- 14 sentyabr.- S.12.