Albaniya - Qədim Azərbaycan dövləti
Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın
dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin,
elm və mədəniyyətinin təbliği
AzƏrbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında
kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin
inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun
maliyyƏ yardımı ilƏ
(əvvəli
ötən sayımızda)
Albaniyanın Cənub sərhədlərinin Kür çayından keçməsi barədə ehtimallar başlıca olaraq yunan - Roma və V-VII əsr erməni müəlliflərinin məlumatlarına, doğruluğu müəyyən edilməyən, yalnız kortəbii inama görə etibarlı sayılan mənbələrə, o cümlədən VII-VIII əsr alban tarixçisi Moisey Kalankatlının məlumatlarını təkzib edən erməni tarixçilərinin ənənəvi xronologiyasına əsaslanır.
V.V. Bartold antik ədəbiyyat mənbələrinə qiymət verərək yazır: "Bədbəxtlik ondadır ki, yunan orijinalları bizə çox gec, işləndikdən, əl gəzdirildikdən sonra gəlib çatıb; bunlar çox vaxt müqayisə edilən məlumatları heç bir tənqidə məruz qalmayan sadəcə kompilyasiya şəklindədir və buna görə də bu mənbələrə son dərəcə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır".
Siyasi tarixi: Azərbaycanın qədim dövlətlərindən biri olan Albaniya Makedoniyalı İsgəndərin imperiyası dağılandan sonra, yəni eramızdan əvvəl IV əsrin sonlarında vahid mərkəzləşmiş dövlətə çevrilmişdir.
Mənbələr Alban dövlətinin antik dövrdə yerli sülalənin nümayəndələri tərəfindən idarə olunduğu haqqında məlumat verir. Albaniyanın ilk hökmdarının adı ilə bu sülalə tarixi ədəbiyyatda Aranilər (Arranilər) adlandırılır. Lakin bu sülalə haqqında məlumatlar çox azdır.
Artıq eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında Albaniya ərazisində daş, şüşə və metal möhürlər yayılmışdı. Belə metal üzük-möhürlər eramızdan əvvəl V-IV əsrlərdə antik dünyada və Şərqdə də yaxşı məlum idi.
Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma ordusu ilə Aruzun (yunan-roma mənbələrində Oroys) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu arasında e.ə. 66-cı ildə döyüş olmuşdur. Daha sonra İberiyaya doğru irəliləyən Roma ordusu ikinci dəfə e.ə. 65-ci ildə Alazan çayı sahilində Aruzun qardaşı Sebərin (yunan-roma mənbələrində Kosis) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu ilə toqquşmuş və böyük itki verərək İberiya ərazisinə keçmişdir. Strabonun məlumatında albanların qoşun növlərindən danışılır: görünür, albanlar bu cəhətdən qonşularından heç də fərqlənmirdilər, ya da çox cüzi fərqlənirdilər. Qədim coğrafiyaşünasın dediyinə görə, alban qoşunu piyadalara və süvarilərə bölünürdü.
Alban süvarilərinin sayı Strabonda 22 min, Plutarxda isə 12 mindir. Beləliklə, görünür
ki, alban qoşunu Strabona görə 82 min (60 min piyada
və 22 min süvari),
Plutarxa görə bir halda 72 min (60 min piyada və yalnız 12 min süvari), başqa bir halda 40 min, Apiana görə təqribən
40 min döyüşçüdən ibarət idi. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə
alban qoşunlarının
romalılarla ilk toqquşması
Plutarx və Dion Kassi tərəfindən təsvir edilmişdi.
Bu toqquşma eramızın 35-ci ilində
parfiyalılara qarşı
yönəldilmiş hərbi
əməliyyatla əlaqədar
Korneli Tasit tərəfindən də
xatırladılır (Aliev
K.Q. Albanskoe voysko i eqo voorujenie//DAN
AzSSR, 1957, 8).
E.ə. II-I yüzilliklərdə,
Parfiyanın hərbi cəhətdən qüdrətli
dövründə, tabelikdə
olan ölkələrə
nəzarət etmək
üçün formalaşmış
inzibati aparatın olmadığı bir şəraitdə Parfiya Arşakiləri üçün
mümkün olan yeganə düzgün qərar həmin məmləkətlərdə yerli
sülalələri hakimiyyət
başında saxlamaq idi. Sonralar vassal məmləkətlərdə
yerli sülalələri
taxtdan götürüb
əvəzinə öz
adamlarını, Arşakilərin
nümayəndələrini təyin etmək siyasətinə əl atdı. Persida, Atropatena, Hirkan, Ermənistan, Hindistan, Gürcüstan və s. yerlərdə Arşakilərin
şaxələri, kiçik
Arşaki sülalələri
belə yarandı.
Strabonun verdiyi məlumata görə, Antik Qafqaz Albaniyasında Zevs, Helios və Selenayla eyniləşdirilən
tanrılara ibadət olunub. Belə ki, Strabon
Alban panteonunun baş tanrısını Zevslə
eyniləşdirir. Bununla
əlaqədar Azərbaycanın
müxtəlif bölgələrindən
tapılan daş kişi heykəlləri
diqqəti cəlb edir. Bunların ən səciyyəvi
olanları Boyəhmədli,
Seysulan, Xınıslı,
Dağkolanlı və
Çıraqlıdan aşkara
çıxarlıb (Ösifov
Ö.B., Babaev İ.A. Kavkazskaə
Albaniə v gllinistiçeskuö
gpoxu. V kn.: Priçernomorğe
v gpoxu gllinizma.//Mat-lı III Vse-soözn. simpoziuma po
drevney istorii Priçernomorğə. Üxaltubo, 1982, Tbilisi,
1985).
Qədim Şamaxı, Qəbələ,
Bərdə və b. qəbiristanların öyrənilməsi
zamanı üzə çıxarılmış gümüş
və qızıl məmulatı diqqəti cəlb edir. Qırlartəpə məskəninin yaxınlığında
yerləşən, içərisində
keramik qablar olan torpaq qəbirdən
döymə üsulu ilə hazırlanan iki gümüş piyalə tapılmışdı.
Burada yerli sənətlər haqqında müəyyən
təsəvvür yaradan
silah və bəzək şeyləri
də aşkar edilmişdir. Albaniya ərazisində
iri küplərdə
dəfn etmək adəti geniş yayılmışdı. Belə qəbirlər
Mil, Qarabağ və Şirvan düzlərində
və dağətəyi
rayonlarda, Kür çayının sahillərində
qeydə alınmışdır.
Ağcabədi, Ağdam,
İsmayıllı, Ucar,
Şamaxı, Xankəndi,
Qəbələ rayonlarında,
Mingəçevirdə, Qalatəpə
xarabalıqlarının ətrafında,
başqa rayonlarda yüzlərlə küp qəbir tədqiq edilmişdir. Küplərdə dəfn etmək
adəti ən qədim əsrlərdən
başlanmışdır. Bu tip qəbirlər müxtəlif
vaxtlarda Ön Asiyada və Qafqazda geniş yayılmışdır. Albaniyada bu
adət eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısından ta eramızın VIII əsrinədək mövcud
olmuşdur.
Azərbaycan arxeoloqları tərəfindən
Qarabağda daşdan yonulmuş 19 insan heykəli qeydə alınmışdır. Bu abidələr Mollalar, Şəfibəyli, Suma, Güllücə
(Ağdam rayonu), Şatırlı (Bərdə
rayonu), Canyataq (Ağdərə rayonu), Seysulan (Tərtər rayonu) kəndləri yaxınlığında aşkar
edilmişdir.
Alban tarixçisi Moisey
Kalankatuklu yazısı
olan xalqlar içərisində madayları
və albanları xüsusi qeyd etmişdir. Alban yazısının
çiçəklənmə dövrü V-VI yüzilliklər
sayılır.
Azərbaycan Respublikası ərazisində
aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif bölgələrdə
yerləşən arxeoloji
abidələrin antik və erkən orta əsrlər qatlarından Qafqaz Albaniyasında istifadə edilmiş yüzlərlə
sikkə nümunələri
əldə edilmişdir. Həmçinin
Qəbələ (Xalilov
Dj.A., Babaev İ.A. Antiçnıe tradiüii
v materialğnoy kulğture
Kavkazskoy Albanii.//Sb. Antiçnostğ i antiçnıe tradiüii v kulğture i iskusstve narodov
Sovetskoqo Vostoka, M.,
1978), Torpaqqala, Xınıslı,
Mingəçevir arxeoloji
qazıntıları zamanı
sikkə dəfinələri
də aşkarlanmışdır.
Arxeoloji qazıntılar
zamanı Qafqaz Albaniyası ərazisindən
aşkar edilmiş ən
erkən sikkə nümunələri Makedoniyalı İsgəndərin
adından kəsilmiş draxma və
tetradraxmalardır. (Babaev İ.A., Kaziev S.M. Kabalinskiy klad monet gllinistiçeskoy
gpoxi. Numizmatika i gpiqrafika, 1971, vıp. IX). Sonrakı
dövrlərdə isə
Albaniyada Makedoniyalı
İsgəndərin sikkələrinə
bənzər yerli sikkələr meydana gəlmişdir. Bundan başqa Azərbaycanın
qədim Albaniya dövlətində Roma imperiyası,
Parfiya və Bizans hökmdarlarının
sikkələrindən, həmçinin
yerli hökmdarların
adlarından kəsilmiş
sikkələrdən istifadə
edilmişdir.
Ayrı-ayrı yerlərdə indiyədək
qalmaqda olan metal, daş və ağac əmək alətləri Albaniyanın
iqtisadiyyatını öyrənmək
üçün xüsusi
əhəmiyyətə malikdir. Bunlar dəmir
oraqlar, çapacaqlar,
bıçaqlar, qayçılar,
bizlər, iynələr,
dən daşları,
kirkirə daşları,
sürtgəclər, bülöv
daşlardan ibarətdir.
Dulusçuluq məmulatı Qafqaz Albaniyası iqtisadiyyatının
və mədəniyyətinin
daha da inkişaf
etdiyini göstərir. Yaloylutəpə keramikası Şirvan, Şəki, Zaqatala bölgəsi, Gəncə-Qazax,
Mil-Qarabağ düzü,
Alazan və Kür hövzəsi, habelə Dağıstan ərazisində olan abidələrdən məlumdur.
Ədalət.-2017.-6
yanvar.-S.4.