Səmimiyyətin bədii gözəlliyi

Fəxrəddin Teyyub

İnsan dühasının ən böyük tapıntısı və insan həyatının ən dəyərli hikmət xəzinəsi sözdür. Sözün təbiətinə xas olan keyfiyyətlər çeşid-çeşiddir. Bədii sözün mahiyyəti daha təravətli və çoxmənalıdır. Bədii söz dərin ictimai mənası, əhatəli və güclü realizmi, yüksək estetik keyfiyyətləri ilə heyranlıq doğurur. Bu mənada bədii təfəkkürün, ədəbi yaradıcılığın yolu mürəkkəb mündəricəsi ilə seçilir. Yalnız əhəmiyyətli mövzunun qələmə alınması, ədəbi qaydalara dəqiqliklə riayət olunması əsərin ədəbi uğuruna zəmanət verə bilməz. Əsl sənətin gücü dəyərli ideyanın, böyük fikrin obrazlı ehtivasında, təravətli təcəssümündədir. Bu keyfiyyətlər isə şairdən bədii sözün incəliklərini duymağı, əsərin forması, obrazlar sistemi və dili üzərində ciddi və məharətlə çalışmağı tələb edir.

Poeziya aləmində elə şairlər var ki, onların istedadının gücü mürəkkəb poetik obrazlar silsiləsində deyildir. Onların istedadının mayası xalq təfəkkürünün zənginliyindən qaynaqlanaraq, insanın arzusunu, ümidini, kədərini, sevincini, bütövlükdə mənəvi aləmini aydın, rəvan və özünəməxsus səmimiyyətlə əks etməsindədir. Bu aspektə özünü doğruldan, çağdaş poeziya məkanında yaradıcılığının təbii, səmimi və ahəngdar ovqatı ilə diqqət çəkən istedadlı şairlərdən biri, haqqın rəhmətinə qovuşmuş Qurban Musayevdir.

Poetik müstəvidə estetik idealın ifadə formaları çox çeşidlidir. Yaradıcı insanın, daha dəqiq desək, şairin estetik idealının daşıyıcısı müxtəlif formalarda təzahürə malikdir. Şair hər şeydən əvvəl onu əhatə edən həyatda özünün yaradıcılıq idealları ilə mütənasib olan adamları təsvir və tərənnüm edir.

Qurban Musayevin şeirlərinin lirik qəhrəmanı müşahidə qabiliyyəti ilə fərqlənir. Onun fərdi poetik siması, təkcə yazdığı şeirlərin üslub xüsusiyyətlərində deyil, həm də hadisələrə yanaşmasında, onları seçməsində və dəyərləndirməsində, lirin "mən"in əhvali-ruhiyyəsini təbii və səmimi boyalarla canlandırmasındadır.

Şairin obrazlar sistemində özünü göstərən poetik vasitələrdən biri bədii suallar, xitablardır. Şair bədii suallarla təsvir etdiyi surətin duyğu və düşüncələrini, daxili ovqatını və psixoloji məqamını şəraitə uyğun daha təsirli şəkildə üzə çıxardır. Bu məziyyətlər bədii təsvirə konkretlik və əyanilik gətirir:

Mən yanan odlara yan dediyimdə,

Mətləbi tez anla, qan dediyimdə,

Başına and içib, can dediyimdə,

Sücaət, cəsarət, dəyanət hanı?!

Düşmən əli ilə yerə çaxıldım,

Pencər tək bükülüb, soldum, sıxıldım,

Dostlar soyuq baxdı, yandım, yaxıldım,

Bəs niyə qopmayır qiyamət, hanı?

Xəyanət güclüdü, kəs, yazıq şair,

Salma bu aləmə səs, yazıq şair,

Çox haqqa güvənmə, sus yazıq şair,

Dünyada mərhəmət, ədalət hanı?

Fikrin bədii təsvir gücünü qüvvətləndirmək, ritm, ahəng və vəzni formaya uyğun qurmaq üçün şair məxsusi bədii intonasiyadan istifadə edir.

Bədii xitabların poetik fiqurlar sırasında obrazlılıq yaratması, səmimi ovqat aşılaması diqqətçəkəndir. Bu poetik detallar şeirlərdə obrazın, təsvirin təsirli ifadəliliyinə xidmət edir.

Nakam, necə oldu aldandın belə?

Barı el-obadan ar etmədinmi?

Mən sənə ağ günlər dilərdim müdam,

Sən məni ağ günə zar etmədinmi?

Bilmirəm nə üzlə gəlmisən üzə?

Bu nankor olmağı kim verib sizə?

İtdi haqqı-sayım, gəlmədi gözə,

Adımı hər yana car etmədinmi?

Bu poetik parçada bədii xitabdan ustalıqla istifadə edən şair bədii ümumiləşdirmə bacarığını sərgiləyir.

Şair bu məlum və sadə rəmzlərdən istifadə edərək yeni poetik məzmunu səmimi canlandıra bilmişdir. Yəni zirvənin ucalığının, möhtəşəmliyinin gözəlliyi, müqəddəsliyi, məhz məğrurluğu, yenilməzliyi yaradanın varlığındadır. Digər tərəfdən, insan ömrünün mahiyyəti onun qayğıkeşliyində, xeyirxahlığındadır. Şair bu fikri də bədii səriştəylə poetik obraza çevirə bilmişdir.

Qurban Musayevin əsərlərinin ideya-bədii xüsusiyyətləri, bədii materialın təsvirində işlətdiyi təsvir və ifadə vasitələri, poetik dəst-xətti onun istedadının geniş imkanlarını şərtləndirir. Şairin forma və məzmun harmoniyası ilə seçilən şeirindəki poetik məqama diqqət edək:

Eşit şikayəti eyləyim sənə,

Bil keçir rüzgarım sərt qara yorğan!

Bütün ilim qışdı, qardı, borandı,

Al məni qoynuna cəld qara yorğan!

Nə söz eşitməyən, hər dərd qanmayan,

Mənə tənə edib güləcək hər an...

Mənimcə o lovğa dostdan, aşnadan,

Sənsən etibarlı, mərd qara yorğan!

Tamam səkkiz ildi sənsən sirdaşım,

Bəzən də üstündə göllənib yaşım...

Baxıb düşündükcə ağrıyır başım,

Barı üst-gözümü ört qara yorğan!

Lirik qəhrəmanın daxili aləminin panoramının maraqlı əks olunmasını, yəni psixoloji məqamların səmimi poetik ovqatla bədii müstəvidə inikasını uğurlu səciyyələndirmək olar. Şair həyat həqiqətini bədii həqiqətə ustalıqla inikas etdirib.

Qurban Musayevin bir çox şeirlərindəki qafiyələr formal xüsusiyyətlərdən, şablonçuluqdan uzaq, yenilik axtarışları ilə əlaqəlidir.

Şair müxtəlif sözlərin çeşidli birləşmə və tənasübündən yaranan qafiyələr işlətməyə üstünlük verir. Bunlar daha çox səsin uyuşmasına hesablanan, tutarlı, dolğun poetik məna çəkisinə malik qafiyələrdən ibarətdir. Bu axtarışlar onun yeni, dolğun qafiyə tapmaq, şeirlərinin təsir dairəsini genişləndirmək istiqamətində istedadını və poetik məharətini göstərir. "İncimişəm" gəraylısı şairin poetik imkanlarının genişliyini əyaniləşdirir.

Məndən niyə küsdün? - deyən

Gör nəyindən incimişəm:

Məni oda salıb, kənar

Gəzməyindən incimişəm.

O gül yanaq boyalanıb

Xallı məmə mayalanıb.

Məni görcək həyalanıb

Əsməyindən incimişəm.

Qurban sən tək bir xilqəti,

İtirsə çəkər zilləti.

Gülə-gülə xoş ülfəti,

Kəsməyindən incimişəm.

Qurban Musayevin lirik şeirlərində elə bir xüsusiyyət vardır ki, onu başqalarından fərqləndirə bilir. Bu xüsusiyyəti şərtləndirən cəhət geniş və dərin mənada sadəlikdir və bu da onun yaradıcılığının ən mühüm aspektidir. Şair şeirlərinin əsasını təşkil edən ictimai mənanı aydın və sadə formada ifadə etdiyinə görə onun şeirlərindəki forma sadəliyi mənanın bədii təsvirini qüvvətləndirir.

Məlumdur ki, poeziyamızda qoşma janrı həmişə öz xəlqiliyini və müasirliyini qoruya bilmişdir.

Qoşmada şirinlik, axıcılıq, səmimiyyət və sadəlik vardır. Qoşma lakonikdir, yığcamdır, şairi sözə məsuliyyətlə yanaşmağa, sözə qənaət etməyə məcbur edir. İstedadlı şair qələmində qoşma mənalı, ahəngdar musiqiyə, gözəl nəğməyə çevrilir. Qurban Musayevin yaradıcılığında belə təravətli poetik nümunələr çoxdur.

Külək vurub zülfün üzə tökülüb,

Darala telləri, telinə qurban.

Bir sığalla qara tağlar sökülüb,

Gəzdir ağ əlləri, əlinə qurban.

Daraq olub qoy sancılım telinə,

Xına olub yaxılım da əlinə...

Kəmər olub bərk dolanım belinə -

Belin inciməsin, belinə qurban.

Və yaxud:

Bir odlu göz gördüm bu gün Qazaxda,

O gözə baxmaqdan doyana lənət.

Bal-qaymaq süzülən dodaqlarından

Əmib, gözdən çölə qoyana lənət.

Yasəmən ətirli, xallı yanağı,

Əmlik quyruğu tək dümağ buxağı.

O balınc qolları, isti qucağı,

Unudub özgəyə uyana lənət.

Şair klassik qoşmanın ən yaxşı xüsusiyyətlərindən, məzmun vəhdətindən, obrazlılıqdan, məntiqi ardıcıllıqdan dil və ifadə oynaqlığından məharətlə istifadə edərək, gözəl nümunələr yaratmışdır. Qurban Musayev dilimizin zəngin və rəngarəng təhkiyələrindən, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən bacarıqla bəhrələnərək, mövzunun bədii həllini, poetik ümumiləşdirməni özünəməxsus ovqatda təqdim edə bilir. Bu məharət onun dilimizin, ədəbi və tarixi irsimizin özəllikləri ilə dərindən maraqlanmasından xəbər verir. Onun bədii dili xalq poeziyasından, folklorumuzdan qaynaqlanır. Yaradıcılığındakı lirik qəhrəmanın vətəndaşlıq mövqeyi, fəallığı mühüm əhəmiyyət əks edir.

Poetik nümunələrində təqdim olunan inam, xeyirxahlıq, valideyn məhəbbəti, övlad sevgisi, yurda bağlılıq duyğuları yetkin vətəndaşlıq qayəsinin bədii ifadəsidir.

Haşiyə: Söz-sənət ocağı, böyük söz ustadları yetirən Qazax elində dünyaya göz açmış gözəl şair, dəyərli el ağsaqqalı Qurban Musayev mənim ömür yoluma işıq saçmış mənəvi atamdır. Tale yollarımda qazandığım uğurlarda Qurban müəllimin ocağının yetirməsi olan Məmməd qardaşımın məxsusi dostluq haqqı-sayı var. Alicənablıq, xeyirxahlıq, insanpərvərlik Qurban müəllimin ruhunun mayası olub. Xeyirxahlıqdan zövq almağı, minnətsiz yaxşılıq etməyi övladlarına təlqiq edən böyük ziyalı idi Qurban müəllim.

Bu gün şair, el ağsaqqalı Qurban Musayevin xeyirxahlıq, nəciblik yolunu dostum Məmməd Musayev ləyaqətlə davam etdirir. Atalar düz deyib: "Ağac kökü üstə bitər". Soyu-kökü uca kişilər mənəviyyat dünyasının əbədi sakinləridir - Qurban Musayev kimi...

Ədalət 2018.- 27 yanvar.- S.13.