Türk sufi triadası - Şeyx
Əhməd Yəsəvi, Yunis İmrə,
İmadəddin Nəsimi
(əvvəli
ötən sayımızda)
Qazağstanın Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Türküstan
şəhərində yerləşən
şair və mütəsəvvif Xoca Əhməd Yəsəvinin
məzarı üzərindəki
mavzoley "Həzrət
- Sultan" tarixi-mədəni muzey-qoruğunun mərkəzi
abidəsidir.
İnsanı Tanrıdan qopan
nur zərrəciyi hesab etdiyi üçün
Yəsəvilik mürşid
və mürid münasibətləri üzərində
qurulan ,
şəriət, təriqət,
mərifət və həqiqət yolunu işıqlandıran ilahi
eşqə və
"Vəhdəti-vücud" fəlsəfəsinə əsaslanan
irfani görüşlər
sistemidir. Xoca Əhməd Yəsəvi Tək Varlıqla vəhdəti-vücud olmağın
yolunu zahidlikdən və abidlikdən də yuxarıda dayanıb aşiqlik mərtəbəsinə qalxmaqda
gördüyünə, aşiqliyə
dəlalət edən
eşqin mənbəyini
gözəllikdə axtardığına
görə XI hikmət
silsiləsinin 11-ci bəndində
yazırdı:
Zahid bolma, abid bolma,
aşiq bolgil!
Möhnət tartıb eşq
yolıdə sadiq bolgil!
Nəfsini tifip dərgahiğə
layiq bolgil!
Eşqsizlərin həm canı yox, imanı yox.
(Bax. Pənah Xəlilov.Əhməd Yəsəvi.
Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı,
1997. s.42.) Bu məqamda İmadəddin
Nəsiminin aşağıdakı
dördlüyünü xatırlamamaq
mümkün deyildir:
Dərdinə aşiqlərin dərmani
yoq!
Zərqi
çoq, zahidlərin
imani yoq!
Tənləri vardır, vəliykən
cani yoq!
Əhdinə sabit deyil, iyqani yoq!
(Bax. Nəsimi.Məndə sığar iki
cahan. Bakı,
"Gənclik", 1973.səh. 244-245.)
V hikmət silsiləsinin
12-ci bəndində isə
ərlik və ərənliyə çağırış
motivləri özünü
göstərir:
Xacə
Əhməd, ər bolmasan, ölgən yaxşı!
Qızıl yüzün qara yerdə solğan yaxşı.
Tofraq sifət yer əstidə bolğan yaxşı!
Zatı uluğ xacəm sığnıp qaldım
sanğa.
(Bax. Pənah Xəlilov.Əhməd Yəsəvi.
Azərbaycan Dövlət
Nəşriyyatı. Bakı-1997.
s.38.)
Xoca Əhməd
Yəsəvi VIII hikmət
silsiləsinin 12-ci bəndində
"olanların xudadan"
olduğunu, doğulduğu
yerin isə "mübarək Türküstan"
olduğunu göstərir.
Nələr gəlsə, görmək
olar ol xudadan.
Yusifini ayırdılar
ol Kən'andan.
Toğğan yerim ol mübarək Türkistandan
Bağırmağa taşlar urup qıldım muna.
(Bax. Pənah Xəlilov.Əhməd Yəsəvi.
Azərbaycan Dövlət
Nəşriyyatı. Bakı-1997.
s.38.)
Xoca Əhməd Yəsəvinin
IX hikmət silsiləsinin
1-ci bəndindəki
Könül gözin yarutmayın taət qılsa.
Dərgahlığa məqbul eməs bildim muna.
Həqiqətdən bu sözləmi pak ögrənib
Laməkanda hadan sebak aldım
muna.
X hikmət silsiləsinin
10-cu bəndindəki
Başım tofraq, özüm
tofraq, cismim tofraq...
Hər vəsliğə yetər
deb ruhum müştaq,
Göydüm, yandım, bolalmadım
hərgiz afaq,
Şəbnəm bolub yer əstiğə
girdim muna.
misraları Xoca Əhməd Yəsəvinin
sifi görüşlərini
daha da aydın
göstərir. Bu nümunələrdəki
"işıqlandırmayın" mənasında işlənən
"yarutmayın", "alt" mənasında işlənən
"əsti" sözlərinin
Azərbaycan dilindəki
"yarımaq", "yarıtmaq"
və "yastı",
"yastıq" variantları
diqqəti cəlb edir. Bir qayda olaraq Mövlanə Cəlaləddin
Rumiyə isnad edilən "Göydüm,
yandım, bişdim"
formantının ondan
xeyli əvvəl
"Göydüm, yandım,
bolalmadım hərgiz
afaq" şəklində
Ə. Yəsəvidə işləndiyi
də göz qabağındadır.Y.Balasaqunlunun "Qudatqu bilik" əsəri nəzmdə
ilk əruzqarışıq türk əsəri olsa da, Ə. Yəsəvinin "Divani-hikmət"i
heca vəznində yazılan ilk türk təkkə ədəbiyyatı
nümunəsidir.
Xaliqimni
izlarmen
Tün-kün cahan içində.
Törd
yaşimdin yol indi
Kövnü məkan içində.
Törtdin yettiqə yettim,
Tokkuznu
küzar etdim.
Vəhdət şərabın içtim,
Tüstüm meydan içində.
(Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi
və xalq sufizminin bə'zi problemləri. Bakı,
"Ağrıdağ", 1997.s.62.)
Ə. Yəsəvinin "Divani-hikmət"ində
əruz vəznində
yazılan şeirlərə,
hətta qəzələ
də rast gəlmək olar:
Hər kişi görsə
cəmalin dünya işin bərbad etər,
Keçə-kündüz tinə bilməs, xudayini yad etər.
(Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi
və xalq sufizminin bə'zi problemləri. Bakı, "Ağrıdağ", 1997.s.64-65.)
Xoca Əhməd
Yəsəvi özündən
sonra gələn təsəvvüf və irfan ədəbiyyatına
güclü təsir göstərmiş və təriqət rəhbəri
məqamına yüksəlmişdir. O, ideyaları
və əsərləri
ilə mütəsəvviflər
məktəbi yaratmışdır.
Onun yaratdığı məktəb
özünün adı
ilə Yəsəvilik
adlandırılmışdır. Nəqşbəndilik və Bəktaşiliyin
Yəsəvilikdən qaynaqlandığını
deyənlər də vardır. Onlar bunu Xoca Bəhaəddin
Nəqşbəndi ləqəbi
ilə tanınan Məhəmməd bin Məhəmməd
ül-Buxarinin Yəsəvi
şeyxlərindən Kasam
Şeyx və Xəlil Ata ilə bir müddət bir yerdə olması və onlardan feyz alması
ilə əlaqələndirirlər.
22-23 sentyabr 2010-cu ildəAşqabadda "Xoca
əhməd Yəsəvi
və Şərq sufi ədəbiyyatı"
beynəlxalq elmi konfransı keçirilmişdir.
2016-cı il YUNESKO-nu qərarı il Yəsəvi ili elan edilmişdir. 26-28 sentyabr 2016-cı ildə İstanbul, 24-26 oktyabr 2016-cı ildə Almatı Unuversitetlərində
I, 25-26 aprel 2018-ci ildə
isə II uluslararası
"Keçmişdən gələcəyə"
Xoca Əhməd Yəsəvi Simpoziumu olmuşdur.
***
Yunis İmrə. Xoca əhməd Yəsəvidən
sonra türkcəni təsəvvüf dilinin ən yüksək qatına qaldıran Yunus İmrəni türk-islam dünyasında
belə dəyərləndirirlər:
" ... Təkkə şeirinin Anadoludakı
ilk təmsilçilərindəndir, o bütün insanlığa
xitab edən şairdir, Oğuz lehcesiyle Anadolu Türk edebiyatının kurucusu"dur, Biçim yönünden ... Ahmet Yasev??nin hazırladığı geleneği
izlemiştir. ... Oğuz
lehcesini, en yüksek edebiyat dili h?linde yazmak ve sonra gelen
bütün şairlere
en mükemmel örnekler
bırakmak gibi bir "möcüzeyi"
(Bax. Ahmet Kabaklı.Türk edebiyatı. II c. İstanbul,1997.s.308,322.) başarmıştır."
Çox
təəssüf ki, Azərbaycan ədəbiyyatında
indiyədək layiqli
yer almasa da, Anadolu- türk
ədəbiyyatında daim
yer alan
Yunis İmrə
1239-1321 və ya
1240/41-1320/21-ci illərdə ömür sürmüşdür.
Yunus İmrə tərcümeyi-halının
bir çox mübahisəli məqamları
(Ətraflı məlumat
üçün bax.
Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. Səh. 315.
; Vaqif Aslan. Yunus İmrənin XI qəbri.
"Elimiz. Günümüz" qəzetinin
2011-ci il mart, aprel, iyun, iyul
və avqust sayları. Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun
"Xəbərlər"i 2011-ci il, ¹ 2,səh.39-43.; ¹3,səh.
35-42.) vardır.
Türkiyə Cümhuriyyəti coğrafiyasında
onun 10-12 yerdə ziyarətgah kimi fəaliyyət göstərən
qəbrinin olması bu qəbildən olan mübahisələri daha da qızışdırır.
Yunus İmrənin
daha bir qəbri isə Azərbaycan Respublikası
Qax rayonununun Oncallı kəndindəki
Oğuz qəbristanlığındadır.
Azərbaycanda Yunus İmrənin
qəbrinin bir neçə yerdə deyil, konkret olaraq bir yerdə , üstəlik də mürşidi Şeyx Tapdığın qəbri
ilə eyni bir qəbristanlıqda olması , bunlardan da əlavə vəsiyyətinə
Qax. Oncallı kəndi Oğuz
qəbristanlığı. Yunis İmrənin qəbri görə mürşidinə
gedən yolun üstündə dəfn edilməsi diqqəti cəlb edir. Bəzi qaynaqlarda Yunus İmrənin Anadoluya gələn türk boylarından birinə bağlı olduğunu göstərən
məlumatların da yer alması , "Türk edebiyatı"nın özündə
belə Yunus İmrənin "kesinlikle
ne doğum yerini, ne ailesini, ne de yaşayış
tarzını biliyoruz"
(Bax.Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. I cilt. İstanbul-1994.s. 308.)
şəklində təqdim edilməsi yuxarıdakı fikri daha da qüvvətləndirir.
(ardı növbəti
sayımızda)
Vaqif Aslan
AYB Şəki
bölməsinin sədri
ADPU Şəki
filialının baş müəllimi
Ədalət 2019.- 5 aprel.- S.7.