İBADƏT VƏ İTAƏTDƏ MAHİYYƏT

Vaqif Cəliloğlu, Tex. elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Quran və çağdaş dünya

Müasir dünya və çağdaş cəmiyyət münasibətlərinin həmişəcavan və həmişəyaşar Quran ayələrilə şərhinə cəhd göstərilərsə, Peyğəmbər(ə) dövründə olduğu kimi, bu gün də Yəsin 60 ayəsində diqqəti cəlb edən "Ey Adəm övladı" xitabı və "ibadət" terminidir. Çünki "Ey Adəm övladı, Şeytana ibadət etməyin!" Quran ayəsi, heç vaxt bugünkü qədər aktual olmayıb. Belə ki, bəlaların atla gəlib piyada getdiyi bu dünyada: süpergüclərin sürətlə silahlanması; ədalətin yox, gücün haqlı sayılması; Allah kəlamlarının nəfs və şeytanın istəyinə uyğunlaşdırılması; valideynlərin qocalar evinə, körpələrin zibil qutularına atılması; əhd-peyman, vəfa və sədaqətin "müasirliyə" qurban verilməsi və digər neqativlər artıq qəbul edilmiş normalara çevrilib. Həmin səbəbdən 1400 il bundan əvvəl bəşərə xitab edilən "Ey Adəm oğulları" kəlamının hikməti olaraq, Quran çağdaş insana xatırladır ki, Şeytan sizin ata-babalarınızın ulu babası Adəmi Cənnətdən qovdurduğu kimi, sizi də aldadıb öz toruna sala bilər: "Ey Adəm oğulları! Şeytan Adəm və Həvvanı Cənnətdən qovdurduğu kimi, sizi də aldadıb yoldan çıxartmasın" (Əraf 27). Deməli, Şeytan həm Adəm(ə), həm də onun oğullarının - bizim açıq-aydın düşmənimizdir. Bəşər nəslini əzəldən bəyənməyən belə düşmənlə mübarizədən qalib çıxmaq əlbəttə, Allaha və Onun Peyğəmbərinə itaət edib, Allah kəlamlarından qaynaqlanan demokratik, humanist, ədalətli qanunlara tabe olmaqla mümkündür.

Ayədə diqqətəşayən ifadələrdən biri də itaət, səcdə terminlərini özündə ehtiva edən ibadət sözüdür. İbadət - Rəbbin əmrlərini yerinə yetirmək, yasaqlarından qaçmaq və Onun rizasına uyğun yaşamaq deməkdir. Göründüyü kimi, ibadət üç əsas tələb üstündə bərqərar olub. Birincisi, Allahın əmrləri - namaz, oruc, zəkat və s. kimi əməllərdir ki, buna da saleh əməl deyilir. İkincisi, Allahın yasaqları və qadağalarından - içki, qumar, zina, böhtan, həsəd, qeybət və digər neqativ-lərdən qaçmaqdır. Buna təqva deyilir. Üçüncüsü, Rəbbin rizasına uyğun hərəkətlərdir ki, bu da xeyirli söz və əməl, xoş niyyətlə düşünülən və deyilən hər bir şeydir. Bir sözlə, geniş mənada ibadət, bəndənin Allah rizasını qazanmaq üçün yol üstündəki tikanı götürməsindən, ta namaz vaxtı səcdədəki durumuna və sonra da bu səcdənin bəxş etdiyi nurla Bayraq və Dinini canı bahasına qorumasına qədərki haqq sözü və saleh əməlidir.

İbadətdə ixləs və ehsanın rolu

İbadət hər şeydən öncə bəndənin yaradılış qayəsidir. Çünki Allahu-Təala insanları özünü tanıyıb (özünü tanıyan Rəbbini tanıyır) iman etməsi və Ona ibadətdə bulunması üçün yaradıb: "Mən cin və insanları yalnız Mənə ibadət etsinlər deyə yaratdım" (Zəriyət 56). İbadətin Allah dərgahında qəbul olunması üçün yeganə şərt ixləsidir (xalis, saf, təmiz, səmimi niyyət). İxləs ibadətin Allahın əmri olduğunu bilib, Onun rizasını (razılığını) qazanmaq üçün bəndəyə verilən bir vəsilədir. İxləs ibadətin özü, mayası, ruhu hökmündədir. İxləssiz edilən ibadət qeyri-səmimi, süni, reklam xarakterli olduğu üçün, onun Allah dərgahında heç bir dəyəri yoxdur. Belə ibadət edənlər barədə Rəbbimiz buyurub: "Vay o namaz qılanların halına ki, onlar ibadətlərindən bixəbərdirlər" (Məun 4,5). İbadətini ixləslə edən bəndə Ondan heç cənnət də ummur. İbadətinə görə, Rəbbindən Cənnət istəyənin ibadəti al-ver, sən-mənə, mən-sənə prinsipi üzərində qurulduğu üçün, belə ibadət tacir ibadəti sayılır. İbadətini ixləslə edən bəndə bunu Cəhənnəm qorxusundan da etmir. Belə ibadət imanı qeyri-kamil, ağlı yetərincə olmayan qulun, kölənin qorxudan etdiyi ibadətdir. Təbir caizə, övlad valideynə nə onun varına, mülkünə, mənsəbinə, nə də "qamçısına" görə hörmət və itaət etməməlidir. Övlad valideyni özünün dünyaya gəlməsində bir səbəbkar, onu böyüdüb tərbiyə edən bir varlıq olduğu üçün sevməlidir.

Tövrata görə Allah Davud (ə)-yə buyurub: "Ən çox sevdiyim qul Məndən qorxduğu və ya bir şey istəmək üçün ibadət edən deyil, ağalıq (məliklik) haqqıma diqqət edəndir". Zəburda isə yazılıb: "Mənə Cənnət və Cəhənnəm üçün ibadət edəndən zalım kimsə vardırmı? Əgər Cənnət və Cəhənnəmi yaratmasaydın, ibadətə layiq olmayacaqdım?"

Göründüyü kimi, ixləsə edilən ibadətdə qayə dünya malı yox, Rəbbi razı salan axirət sərmayəsidir. Yəni bəndə: "Ya Rəbb, özün bilirsən ki, Sənə ibadət edirəm. Sən də mənim filən işimi düzəlt" deyib, ibadətindən bir şey ummamalıdır. Zira ibadətdən məqsəd İlahi əmrə itaətdir, onun nəticəsi Rəbbin rizasıdır, səmərə və faydası da axirətdir. İxləslə edilən ibadətin əvəzi olaraq dünya və ya axirətdə hansı mükafatın verilməsi yalnız və yalnız Rəbbə aid məsələdir. Məgər bardaq onu hazırlayan dulusçudan bir şey tələb edə bilərmi?

İbadətdə ən yüksək dərəcə ehsan (yaxşılıq, bağışlama, lütf, kərəm, xeyrat) mərtəbəsidir. Peyğəmbər (ə) ehsana belə tərif verib: "Ehsan bəndənin Allahı görürmüş kimi Ona ibadət etməsidir. Bəndə Onu görməsə də, fəqət O, bəndəsini görür". Belə xoşbəxt və verimli bəndələr istənilən işlərində - ibadətlərində Allahın onları hər zaman gördüyünə əmin olub, özlərinin də Onun hüzurunda olduğunu düşünərək Onun rizasını qazanmaq naminə yaşayırlar.

Bir ayənin klassik təsiri

"Ey Adəm övladı! Məgər Mən sizə: "Şeytana ibadət etməyin, o sizin açıq düşməninizdir! - deyə buyurmadımmı?!" (Yəsin 60). Böyük müfəssir İmam Razi (v.e.1210) Təfsiri Kəbir (Böyük Təfsir) adlı əsərində bu ayəni çox gözəl açıqlayıb. O yazır: "Ayədəki "Şeytana ibadət etmə" kəla-mı, "Şeytana itaət etmə" anlamı kimi qəbul edilməlidir. Yəni insana sadəcə Şeytana səcdə etməyə qadağa qoyulmur. Ona əmr olunur ki, Şeytana uymasın və Şeytana itaət etməsin. Əks halda "ita-ət" sözü "ibadət" anlamını daşıyar. Əgər itaət kəlməsi ibadət anlamını versəydi, onda "Allaha, Rəsuluna və sizdən olan əmr sahiblərinə itaət edin" ayəsinə müvafiq olaraq, biz həz.Məhəmməd və əmr sahibi olan kimsələrə ibadət etmişmi oluruq? Xeyr! Belə əmr sahiblərinə Allahın əmrilə itaət edilməlidir. Yəni onlara itaət etməklə, əslində Allaha ibadət edilir.

Allah mələklərə: "Adəmə səcdə edin!" (Bəqara, 34) deyə əmr etdikdə də mələklərin həz.Adəmə yox, Allaha səcdə etməsini önə çəkib. Deməli, müsəlmanın Allah hüdudlarına məhəl qoymayan əmr sahiblərinə itaət etməsi də ibadət anlamını verir. Bu zaman ibadət Allaha yox, əmr sahiblərinə edilmiş olur ki, bu da şirkin özüdür".

Təfsirini davam etdirən Fəxrəddin Razi yazır: "Sizə müəyyən məsələ barədə hər hansı bir məmurun əmr verməsi Allah kəlamlarına uyğundursa, ona əməl etmək lazımdır. Əgər məmurun əmri Allah və onun Rəsulunun kəlamlarına müvafiq deyilsə və bəndə bu əmri yerinə yetirirsə, deməli, həmin şəxsin yanında Şeytan var. Bu zaman edilən itaət Şeytana ibadətdir. Və ya, əgər nəfs insanı hər hansı bir şeyi etmək, yaxud söyləmək üçün təhrik edərsə, həmin şeyin İslama görə caiz olub-olmamasına fikir verilməlidir. Caiz olmadığı halda insan nəfsə tabe olarsa, o, Şeytana ibadət etmiş olur. Şeytana ibadət etmənin dərəcələri var. Belə ki, insan bir iş gördükdə onun əzaları, qəlb və dili də həmin işə rəvac verir. Bəzən isə qəlb və dil həmin işin əksinə olur. Bu zaman insan xəcalət çəkir. Qəlb və dililə pis iş görənlər isə həm batində, həm də zahirdə Şeytanın nökərləridir...".

İtaət

İtaət - sözə qulaq asmaq, tabe olmaq, əmri yerinə yetirməkdir. İtaətin dini anlamı isə Allaha, Onun Rəsuluna, Allah - Peyğəmbər(ə) kəlamlarına və onlardan qaynaqlanan dünyəvi qanunlara əməl edən amirə (rəhbərə, əmr sahibinə) sözsüz tabe olmaq deməkdir. Peyğəmbər(ə) buyurub: "Kim mənə itaət edərsə, Allahu Təaləyə itaət etmiş olar. Kim mənə üsyan edərsə, Allahu Təaləyə üsyan etmiş olar. Kim amirə üsyan edərsə, mənə üsyan etmiş olar". Quran isə buyurur: "Allaha və Peyğəmbərə itaət edənlər (axirətdə) Allahın nemətlər verdiyi nəbilər, siddiqlər, şəhidlər və salehlərlə bir yerdə olacaqlar" (Nisə, 69). Səcdə isə alnı, iki ovucu, iki diz qapağını, ayaqların bar-maqlarını yerə toxundurmaqdır. İslam aləminin ilk filosofu, dövrünün "dünyəvi elmlərlə şəriəti uzlaşdıran mühəndisi" Əbu Yusif Yəqub ibn İshaq əl-Kindiyə (v.e. 870) görə, səcdənin namaz xaricindəki anlamı itaətdir. O: "Otlar da, ağaclar da (Allaha) səcdə edər!" (Rahmən, 6) ayəsindəki səcdə sözünün itaət anlamını verdiyini deyib.

İtaət sözünün yalnız canlı, ağıl və iradə sahibi varlıqlar üçün keçərli olduğunu deyən filoso-fun dövründə cazibə qanunu kəşf edilmədiyi üçün, o, planetləri də canlı, ağıl və iradə sahibi kimi qəbul edib. Bununla yanaşı, onun: "Planetlər uca Allahın iradəsilə Ona itaət edir" tezisi, Quranın kainata baxışı ilə tam üst-üstə düşür. Kindiyə görə itaət, həm də natamamlıqdan kamilliyə doğru bir hərəkətdir. O hesab edib ki, bitkinin böyüyüb meyvə verməsi bir itaətdir.

Ərəb dilində itaət, amirin verdiyi əmri yerinə yetirməkdir. Amirin əmrini yerinə yetirmək isə ancaq iradə ilə mümkündür. İradə də yalnız düşünən ağıl sahiblərinə verilib. Planetlər, ulduzlar ağıl sahibi olmadıqları üçün onların "Allaha səcdələri" - hərəkətləri, yalnız ilahi bir qanunla, bir "Ol" əmrilə reallaşıb. Onlar namaz səcdəsini edə biləcək orqanlara malik olmadığı üçün, həmin əmrə itaət etməyə məcburdurlar. Onlar bu əmrdən kənara çıxa bilməzlər və heç bir dəyişikliyə uğramadan Amirin (Allahın) əmrini yerinə yetirirlər. Bu itaət, əslində onların var olmasının, mövcudluğunun qarantıdır.

Qeyd edildiyi kimi, "Otlar da, ağaclar da (Allaha) səcdə edər" ayəsindəki "səcdə" sözü də itaət anlamındadır. Onlar yoxdan var edən, hər şeyə qadir olan Allahın əmrilə yerdəki köklərilə, bəziləri torpağa sərilmələrilə və budaqlarının əyilməsilə bir səcdə vəziyyətindədirlər. Həmin səbəbdən, Rəbbinə itaət edən bu varlıqlar üçün Quranda "Onlar səcdə edirlər" təbiri çox gözəl işlədilib.

İtaətin üç ünvanı

"Ey iman gətirənlər! Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin və özünüzdən olan əmr sahib-lərinə" (Nisə, 59). Bu ayəni bəzi təfsirçilər belə tərcümə ediblər: "Ey iman gətirənlər! Allaha, Peyğəmbərə və özünüzdən olan əmr sahiblərinə itaət edin". Bu tərcüməyə görə, Allaha, Peyğəmbərə və cəmiyyəti idarə edənə itaət etmək vacibdir. Quranda (orijinalda) isə sözügedən ayə: "Ətiyulləhə və Ətiyurrasulə və ulil əmri minkum" şəklində təsbit olunub. Ayənin orijinalından göründüyü kimi, Quran Allaha və Peyğəmbər(ə)-yə itaət (tabe) olunmasını, bilavasitə və birmənalı şəkildə "itaət edin" felilə təsbit edib. Təsbit edib ki, heç kimdə tərəddüd, şübhə olmasın. Deməli, Allah və Onun Rəsuluna itaət etmək müsəlman üçün məcburi bir vəzifə və iman məsələsidir.

Hər iki dünya və mülkün sahibi, yaradan və öldürən, mükafat və cəza verən mütləq mənada Allah olduğu üçün, Ona həm ibadət, həm də itaət etmək bəndənin bir qul borcudur. Həz.Məhəmməd isə Onun sevib-seçdiyi peyğəmbəri olduğuna görə itaət edilməlidir. O bizim kimi bəşər olsa da, fəqət bizim Allaha qovuşmağımız üçün bir vəsilədir. Həz.Peyğəmbərin əlində olan vəsilə elə bir ipdir ki, o ip vasitəsilə Allah "görünür, eşidilir və hiss edilir". Çünki həmin ipin bir ucu, təbir caizsə, Allahın əlindədir. Quranın ilk təbliğçisi olan Rəsul Zişan(ə) buyurub: "Quran bir ucu Alla-hın əlində olan ipdir. Kim həmin ipin digər ucundan tutarsa, Allaha qovuşar". Necə deyərlər, həz.Məhəmməd elə bir parlaq güzgüdür ki, onda daim Allah görünür.

İtaətin üçüncü ünvanı "ulil əmri minkum", yəni cəmiyyətin içindən olan əmr sahibləri, rəhbərlərdir. Məlumdur ki, ictimai varlıq olan hər bir insan mənsub olduğu ölkənin, cəmiyyətin qanunları ilə yaşamağa borcludur. Həmin qanunlara isə əmr verməyə səlahiyyəti olan şəxslər nəzarət edir. Onlar 3-5 adamı idarə edəndən tutmuş, ailə və dövləti idarə edənlərə qədər olan şəxslərdir. Lakin əmr sahiblərinə itaət yerində və bəlli ölçülər içində olmalıdır. Deməli, hər əmr verən amirə itaət etmək doğru deyil. Elə orijinalda "itaət edin" felinin bilavasitə əmr sahiblərinə şamil edilməməsi də, bu hikmətdən doğur.

Sözün geniş mənasında itaət, ictimai proseslərin demokratikləşməsinə rəvac verən bir keyfiyyətdir.

Allah kəlamlarından, Peyğəmbər(ə) sünnətindən qaynaqlanan bəşəri qanunlara itaət is-tənilən cəmiyyətin nicatıdır. Bu baxımdan, həmin qanunlara özü əməl edən, söylədiyini yaşayan və yaşadığını söyləyən hər bir rəhbərə itaət Allahu Təaləyə ibadət, həz.Peyğəmbərə tabe olmaq deməkdir. Əks halda, əmr sahibinə itaət Şeytana ibadət anlamını verər. Bu da Allaha üsyanın özü-dür. Zira deyilib: "Allaha üsyanda məxluqa itaət edilməz" (həz.Məhəmməd).

Beləliklə, 1400 il bundan öncə "ulil əmri minkum" (sizdən olan əmr sahiblərinə) kəlamına "itaət" sözünü bilavasitə şamil etməyən Quran ayəsi, sonrakı dövrlərdə demokratik cəmiyyət qurucularına (Ş.Montestie və başqaları) "Qanun şahdır, şah qanun deyil" tezisini ortaya qoymaq üçün istinad ediləsi zəmin yaratdı.

O ki qaldı, dinindən asılı olmayaraq, həmin ilahi postulata kimin necə nail olmasına, bu, həmin cəmiyyətin bilavasitə Allaha, Onun Rəsuluna və Rəbb kəlamlarından qaynaqlanan dünyəvi qanunlara itaətindən asılıdır.

Postkriptum: Allahın heç bir şeyə ehtiyacı olmadığı kimi, bizim ibadətimizə də ehtiyacı yoxdur. İbadətə möhtac bizik. İbadət bizim mənəvi yaralarımıza dərman, ruhumuzun qidası, qəlbimizdəki xəstəliklərin şəfası, o dünyaya köç edərkən apardığımız sərmayədir.

Ədalət 2019.- 11 aprel.- S.5.