DAHİ ÇARLİ

Bu ilin aprel ayında "balaca adam" obrazının yaradıcısı, XX əsr dünya kinematoqrafiyasının nəhəng siması - amerikalı kinorejissor və kinoaktyor Carlz Spenser Çaplinin anadan olmasının 130 illiyi tamam olur. Ç.Çaplinin çəkdiyi 80-dən artıq (səssiz və səsli) ekran əsərinin əksəriyyəti dünya mədəniyyətinin qızıl fonduna daxil edilib.

Əfsuslar olsun ki, bu böyük sənətkarın həyatı ona qarşı çıxan alçaq, paxıl, kinli insanlarla mübarizədə keçmişdir. İngilis yazıçısı Bernard Şou böyük istedad sahibi olan Çarlı Çaplini "kinoda yeganə dahi" adlandırmışdı. Çarlz səfalətin də acısını dadmışdı. Kraliça Viktoriyanın hakimiyyəti dövründə digər sadə adamlar kimi Çaplinin ailəsi də ehtiyacla üzləşmişdi.

Amerikalı aktyor, rejissor, ssenarist və prodüser Çaplin Çarlz Spenser 1889-cu il aprelin 16-da Londonda, müzik-holl artistlərinin ailəsində dünyaya gəlib. O, 1898-ci ildən səhnədə oxuyub və oynamağa başlayıb. 1907-ci ildə F.Karnonun rəhbərlik etdiyi pantomima truppasına qəbul olunub. Burada gənc Çaplin pantomimanı dərindən öyrənməklə bərabər akrobatika və ekvilibristikanı da yaxşı mənimsəyib. Bundan əlavə o, aktyorluq istedadını və kloun texnikasını da ustalıqla nümayiş etdirirdi.

1913-cü ildə Karno truppası Amerika Birləşmiş Ştatlarında qastrolda olduğu vaxt Çaplin "Kistoun" kinokompaniyası ilə müqavilə bağlayır və Mak Sennetin rəhbərliyi altında çəkilməyə başlayır. Onun debüt rolu 1914-cü ildə "Xoşbəxt Çarli" komediya lentində modabaz-fırıldaqçı obrazı olub. Kino sənətində ilk addımlarını atan Çaplin bir il ərzində M.Sennetin rejissorluğu ilə 35 kiçik komediyalarda çəkilib. Bu kinolentlərin yarısının ssenari müəllifi Çaplin özü olub. Çəkildiyi xırda komediyalarda klounda, adi fizioloji gülüş doğuran tryüklar aktyorun fərdi simasını yarada bilməzdi. Ştampdan qaçmaq məqsədilə Çaplin fərdi yaradıcılıq yolunu seçir. Bu axtarışlar nə qədər çətin olsa da, sonralar ona dünya şöhrəti gətirir.

Çaplinin yaratmış olduğu kinomaska - balaca fiqurlu adamı kim tanımır? Alçaq boylu, başında dəbdən düşmüş şlyapa qoymuş, qısa pencəkli, gen şalvarlı, iri və ucları əyilmiş başmaq geyən bu adam ilk baxışdan hamının sevimlisi oldu. Ekranda görünən andan tamaşaçıda gülüş doğuran aktyor, eyni zamanda kədərli bir obraz yaratmış oldu. Çaplin oynadığı rollarla Amerika kinosunun istedadlı komik aktyoru kimi məşhurlaşır.

Mak Sennetin studiyasında işləyərkən Çarli Çaplin üç il ərzində (1915-1917) öz müstəqil yolunun axtarışını davam etdirib. Onun yaratmış olduğu gülməli qəribə adam, əslində həyatın həndəvərinə atılmış məzlum məxluq öz psixoloji xüsusiyyətlərini biruzə verirdi.

Ç.Çaplinin 1917-ci ilin sonundan 1922-ci ilə kimi çəkdiyi "Mühacir", "Dözülməz həyat" qısametrajlı komediyaları və "Cocuq", "Piliqrim" ("Ziyarətçi") kimi çoxhissəli filmlərin mərkəzində təsvir etdiyi amansız dünyada yaşayan balaca adam - Çarlinin obrazı durur. Bu filmlərdə artıq usta sənətkarın dahiliyi özünü göstərməyə başlayır. O, ənənəvi məzhəkəli tryüklara ustalıqla sosioloji istiqamət verməyi bacarırdı. Çaplinin aktyorluq və rejissorluq dəst-xətti onun ilk filmlərində olduğu kimi sonrakı filmlərində də özünü göstərirdi. Burada şərtiliklə reallıq, şarj və həyati qroteek, klounada və fars, lirizm və faciəvilik bir-birinə qovuşmuşdur.

"Cocuq" (1921) - melodraması avara Çarli və övladlığa götürdüyü azyaşlı uşaqla bərabər filmin qəhrəmanının xoşbəxt həyat arzusunda olması təsvir olunub. "Piliqrim" (1923) filmində isə katorqadan qaçmış kilsə xadiminin acınacaqlı taleyi, kapitalist Amerikada ona bənzər "balaca insanın" heç bir hüququ olmayan vəziyyəti real-qroteek formada göstərilir.

1923-cü ildən başlayaraq Çaplin artıq özünün xüsusi studiyasında çəkdiyi filmləri "Yunayted artiste" şirkətinə prokat etmək məqsədilə təhvil verirdi. Həmin şirkətin sahibkarları sırasında Çaplinlə bərabər rejissor Devid Qriffit, Meri Pikford və Duqlas Ferbenksom kimi aktyorlar dururdu. "Yunayted" artiste" tərəfindən prokata buraxılan ilk tammetrajlı film "Parisli qadın" kinodramı olub. Həmin filmdə epizodik rola çəkilən Çaplin rejissor və ssenari müəllifi kimi burjua cəmiyyətinin iç üzünü inandırıcı surətdə göstərmişdir. Səssiz kinomatoqrafiyanın o dövrdəki nailiyyətlərini əks etdirən "Parisli qadın" filmi ümumiyyətlə kino sənətinin, xüsusilə də Çaplin sənətinin inkişafına təsir edən novatorluq nümunəsi idi. Bu filmdən sonra Çaplin sənətinin istedadı daha da parlamağa başladı. İkinci dünya müharibəsi başlamamışdan əvvəl dahi sənətkarın bir-birinin ardınca çəkmiş olduğu "Qızıl hərisliyi" (1925), "Sirk" (1926), "Böyük şəhərin işıqları" (1931), "Təzə zamanlar" (1936) və "Dahi diktator" (1940) filmləri dünya kinematoqrafiyasının qızıl fonduna daxil edilib.

"Qızıl hərisliyi" filmi eksentrik komediyanın incisi hesab edilir. Şərtli süjetlə (uğurlu qızılaxtaran barədə povest) Çaplin şəxsi həyatının bəzi motivləri əsasında özünün aktyorluq və kloun ustalığı ilə filmə böyük qələbə gətirib.

"Böyük şəhərin işıqları"nda avara Çarlinin kor qıza olan məhəbbəti müasir Amerikanın həyatı fonunda yoxsullar və varlılar arasında olan dərin kontrast təsvir olunub. Filmin finalında "kiçik insanın" yaşadığı həyatda onun arzu və istəklərinin puç olması göstərilib. "Təzə zamanlar"da isə zəhmətkeş insanın sosial bərabərsizliyə qarşı etirazı qabarıq şəkildə verilmişdir.

Nəhayət, "Dahi diktator" filmində müəllif kəskin siyasi pamfetlə faşizmə qarşı çıxış edir. Həqiqi sənətkar kimi Çaplin zamanın problemləri ilə yaşayır və bu problemlərin bütün xüsusiyyətlərini özünün ekran əsərlərində təsvir etməyə çalışırdı. Yuxarıda sadaladığımız filmlər nəinki dünya kinematoqrafiyasının, hətta bəşər mədəniyyətinin əbədi simvoluna çevrilmişlər. Çünki bu kinofilmlərdə həm XIX əsrdə yaşamış məzlum "balaca insanların" ehtirasla müdafiə olunması, həm də XX əsrdə insan hüquqlarının tapdalandığını və amansız həyatın - "konveyrin" zəhmətkeş insanı cansız "vintə" çevrilməsi (bu metafora, məhvedici sarkazm tez-tez -tez Çaplin əsərlərində istifadə edilir) öz əksini tapmışdır.

Çaplinin komediyalarında müəllifin vətəndaşlıq temperamentinin gücü, fikrin dərinliyi, yaradıcılıq cəsarəti və novatorluq onun qeyri-adi istedad sahibi olmasını sübut edir. Çaplin komediyalarını yaşadığı cəmiyyətin qüsurlarının və bütün eybəcərliklərinin ensiklopediyası adlandırmaq olar.

XIX əsr bitmək üzrə idi. Yeni, XX əsr isə müharibələr və diktatorlar əsri böyük addımlarla irəliləyirdi. Bir çox ölkələri və xalqları müharibə alovuna qərq edən faşizm hətta insanlarda insanlığı da məhv etməyə çalışırdı.

1940-cı ildə Çaplin "Dahi diktator" filmini çəkir. Bu filmin gülüş hədəfi Hitler və Mussolinidir. Cəsarətli antifaşist satira sayılan filmdə iki rol oynayan Çaplin - bərbər Çarli və diktator Hingel (Hitlerin karikatura obrazı) tamaşaçılara müraciəti ilə sona çatır. Çaplin onları faşizmə qarşı mübarizəyə qoşulmağa çağırır.

Müharibədən sonrakı illərdə Çaplin özünün stilizə olunmuş tragikomik "Çarli" maskasından imtina edərək, yorulmadan yeni qəhrəmanlar və janrlar axtarır. 1947-ci ildə artıq dünya şöhrəti qazanmış ekran ustası biznesin cinayətkar mahiyyətini göstərən "Mesye Verdu" fəlsəfi komediyasını, avtobioqrafik cizgiləri olan "Səhnə işıqları" (1952) və Amerika həyat tərzinin mənfi cəhətlərini ifşa edən kəskin satirik pamflet "Karl Nyü-Yorkdadır" (1957) filmlərini yaradır. Adı çəkilən son üç film Qərbin müasir kinosunun tənqidi realizmi sahəsində qazanmış olduğu böyük nailiyyətdir.

Uzun müddət Amerikanın irtica dairələri tərəfindən siyasi baxışlarına görə təqiblərə məruz qalan sənətkar "Səhnə işıqları" filmini çəkib qurtarandan sonra növbəti böhtan və təqiblərlə üzləşir. Çaplin ABŞ-ni tərk etməli olur. 1953-cü ildə Avropada hörmətlə qarşılanan Çaplin İsveçrənin Veve şəhərində məskunlaşır.

"Səhnə işıqları" filmi Çaplin sənətinin yüksək zirvələrindən biri sayılır. Xarici baxışdan melodrama janrında olan film qoca klounun gənc balerinaya olan sevgisindən bəhs etsə də, əslində həyat və ölüm, məhəbbət və yaradıcılıq barədə olan fəlsəfi povest hesab olunur. Çaplin bu filmi çəkməklə sanki öz aktyorluq bioqrafiyasını bir qədər xoşbəxt variantda təsvir edib. Ssenarist, rejissor, aktyor və bəstəkar Çaplin incəsənəti insan həyatı ilə bağlayan böyük qüvvəyə malik olmasını ustalıqla göstərib.

Bu səbəbdən Çaplin "Kral Nyü-Yorkdadır" filmini Hollivudda yox, İngiltərədə çəkməli olur. Özü baş rolu oynamaqla, ekstentriadanın imkanlarından istifadə edərək, Amerikanın həyat tərzi sayılan varlanmaq həvəsini və sensasiya ardınca qaçmağı acı gülüşlə göstərib. Dahi komediya ustası olan Çarli Çaplin sosial ədalətin, insanlığın işıqlı və xoşbəxt gələcəyi uğurunda apardığı mübarizə bayrağını özünün çoxillik yaradıcılığı ərzində daim uca tutmağa çalışmışdır. Həyatı boyu bu ideallar uğurunda çarpışan kino fədaisi komediya sənətini yüksək fəlsəfi və bədii ümumiləşdirmə səviyyəsinə qaldırmışdır. Sənətə olan sədaqət Çaplini dövrünün sülh, demokratiya və tərəqqi uğurunda mübarizə aparanların ön cərgəsində dayananlardan biri etmişdir. 1954-cü ildə Ümumdünya Sülh Şurası - sülh və xalqlar dostluğu işində göstərdiyi böyük xidmətlərə görə Çaplini Ümumdünya sülh mükafatı ilə təltif etmişdi.

Kinematoqrafiyanın klassiki hesab edilən Çarli Çaplin yaradıcılığının son illərində "Honkonqdan gəlmiş qrafiniya" (1967) romantik komediyasını və ən nəhayət 83 yaşında ikən "Eybəcər qız" adlı filmlərini çəkib. Digər filmlərində olduğu kimi axırıncılarda da o, aktyor, rejissor və ssenari müəllifi kimi çıxış edib. "Eybəcər qız" filmində qadın rollarda Çaplinin qızları - 23 yaşlı Jozefina və 20 yaşlı Viktoriya çəkilmişlər.

"Honkonqdan gəlmiş qrafiniya" filminin primyerası Londonun mərkəzində - Pikadillidə, möhtəşəm "Karlton" kinoteatrında göstərildi. Tamaşaçılar təkcə London sakinləri deyildi. Gələnlər arasında ilk növbədə kraliçanın ailə üzvləri, habelə britaniyalı, avropalı, hətta Amerikanın nüfuzlu zadəganları da var idi. Xarici görünüşdən hər şey, ingilislər demişkən o, key, yüksək səviyyədə keçən premyera xeyirçilik xarakteri də daşıyırdı. Biletlərin qiyməti də çox baha idi. Deyilənə görə, bütün vəsait yetimxanalara və əlillər cəmiyyətinə köçürüldü. Tamaşaçılar arasında o dövrdə İngiltərədə işləyən "İzvestiya" qəzetinin xüsusi müxbiri Melor Sturua da var idi. Premyeradan və film haqqında söylənilən fikirlər barədə sovet müxbiri qəzetdə geniş resenziya dərc etdirmişdir. Məlumat üçün bildirim ki, M.Sturua sonra həmin yazını "Время: по гринвичу и по сушеству" adlı kitabına da daxil etmişdi. Qısaca, müxbirin sözləri ilə desək, çoxları filmdən narazı qaldı, baxmayaraq ki, əsas rollarda kinoulduzlar - Sofi Loren və Marlon Brando oynayırdı.

Çaplin isə sonuncu filmi haqqında belə yazmışdı: "Qrafinya" həm əyləncəli, həm də romantik filmdir. Romantizm isə məhəbbət və psixoanaliz kimi həmişə müasir sayılır. Əlbəttə, mən romantikəm. Həyat onsuz çox solğun və maraqsız görünərdi."

"Çaplin əsri" sayılan XX əsrin azadlıq simvolu - başı şlyapalı və əlində çubuq tutmuş, balaca məzəli insan əsrin əvvəlində olduğu kimi, indi də bütün dünya kinosevərlərini güldürür, kədərləndirir və bir az da düşündürür. O, tamaşaçıların gözündə qalib gəlmiş insan kimi ucalır. Bu isə Çaplin sənətinin ölməzliyini bir daha sübut və təsdiq edir.

Ç.Çaplin 1928 və 1972-ci illərdə Amerika Kino Akademiyasının "Oskar" mükafatına layiq görülüb. 1972-ci ilin sentyabr ayında Beynəlxalq Venetsiya kinofestivalında Çaplin yaradıcılığına bütövlükdə yüksək qiymət verilir və o, "Qızıl şir" mükafatı ilə təltif olunur.

On illər ərzində ekran əsərləri yaradan dünya şöhrətli kino xadimi, milyonlarla tamaşaçının sevimlisi 88 yaşlı əvəzolunmaz dahi sənətkarın həyatı əfsanələrdə olduğu kimi 1977-ci ilin Milad gecəsi sona çatdı.

Çaplin İsveçrədəki malikanəsinin yaxınlığında yerləşən Korsyesur-Veve qəbirstanlığında dəfn edilib.

Həsən Tağıyev

Ədalət.-2019.-12 aprel.-S.8.