RUHİ BAĞDADİ SORAĞINDA
VAQİF
YUSİFLİ, Filologiya elmləri doktoru
Ədəbiyyatşünas
Şöhrət Səlimbəylinin «XVI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının
Bağdad ədəbi mühiti: Ruhi Bağdadinin həyat və
yaradıcılığı»
Kitabı haqqında
Ədəbiyyat tariximizdə elə şəxsiyyətlər
var ki, onların yaradıcılığı haqqında demək
olar heç bir bilgiyə rast gəlmirik, yaxud, tədqiqatçılar
bir neçə kəlmə ilə həmin sənətkardan
söz açırlar. Halbuki, onların da unudulmamağa
haqları çatır. Təbii ki, burada
söhbət ədəbi mühitdə «kölgə» rolunu
oynayan yazarlardan getmir, həmin mühitdə sayılan,
seçilən və yaradıcılığı ilə ədəbi
prosesə təsir göstərən söz adamlarından
gedir. Belə şəxsiyyətlərdən
biri də XVI əsr Azərbaycan şairi, Bağdadda yaşasa
da, öz doğma dilində-azərbaycanca şeirlər yazan
«Divan» bağlayan Ruhi Bağdadildir. Təəssüf ki,
orta əsr təzkirələrində adı tez-tez çəkilən,
xüsusilə, Türkiyədə və İraqda çap
olunan ədəbiyyatşünaslıq mənbələrində
xatırlanan, hətta Avropa müəlliflərindən Hammer və
Cibbin əsərlərində də haqqında söz
açılan Ruhi Bağdadi bizim ədəbiyyatşünasların
diqqətini az cəlb etmişdir. 2001-ci ildə
filologiya elmləri doktoru Azadə Musayevanın əlyazma
qaynaqları əsasında hazırladığı Ruhi
Bağdadi «Divan»ı (I cild) «Örnək» nəşriyyatında
çap edilmişdir. Həmin kitabda «Füzulidən
sonra Bağdadın yetirdiyi ən böyük türk şairi..» müqəddiməsi ilə də tanış
oluruq. Amma buna qədər nə Firidun bəy Köçərlinin
«Azərbaycan ədəbiyyatı» tədqiqatında , nə
üçcildlik və sonra yeddicildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi» kitablarında, nə də Əlyar Səfərlinin və
Xəlil Yusiflinin «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» (XIX əsrə
qələr) dərsliklərində Ruhi Bağdadi haqqında
məlumata rast gəlmədik. Ancaq sevinməyə dəyər
ki, ədəbiyyatşünas Şöhrət Səlimbəylinin
«XVI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının Bağdad ədəbi
mühiti: Ruhi Bağdadinin həyat və
yaradıcılığı» kitabı (elmi redaktoru filologiya
elmləri doktoru Paşa Kərimov) işıq üzü
gördü və həmin boşluq aradan
qaldırıldı.Bu kitabın ənənəvi qayda üzrə
ayrı-ayrı fəsillərinin məzmununu nəql etmək
fikrində deyilik, ancaq kitabda XVI əsr Bağdad ədəbi
mühiti, Ruhi Bağdadinin həyat və
yaradıcılığı ilə bəzi məsələlərin
necə işıqlandırılmasına diqqət yetirəcəyik.
Birincisi ondan başlayaq ki XVI əsr Bağdad mühitində
nələr baş verirdi və Azərbaycandan
çox-çox kənarda türk-Azərbaycan ədəbi
mühiti necə formalaşmışdı?
Ədəbiyyatşünas
Şöhrət Səlimbəyli o dövrün ictimai-siyasi vəziyyətinə
xüsusi diqqət yetirir, yazır ki: «Siyasi mübarizələrə,
müharibələrə baxmayaraq İstanbul, Herat, Bağdad,
Təbriz başda olmaqla İran və Orta Asiyadakı mərkəzlərlə
mədəni əlaqələr davam etmişdir. Təbriz, Bağdad və Osmanlı mədəniyyət
mərkəzlərində XVI əsr boyunca ustad şairlər
yetişmişdir. Şairlərin
sayının sürətli artımına baxmayaraq, əsrə
damğasını vuran şeir ustadları Füzuli, Əhdi,
Ruhi, Baki, Üsuli və Xəyalidir». Doğrudan
XVI əsr müsəlman və türk aləmində
şeirin-sənətin yüksəlişi baxımından bir
yüksəliş dövrü olub. Elə
dörd şairin adını çəkmək kifayətdir
ki, bunun həqiqət olduğuna qətiyyən şəkk etməyək-
Xətai, Füzuli, Nəvai və Cami. Bu
şairlərin türk şeir aləmində təsir dairələri
hüdudsuz idi. Ruhi Bağdadi də məhz
bu ədəbi-mədəni təsir dairəsindən
çıxa bilməzdi. Və burada qeyd
etməyə dəyər ki, Azərbaycan dili də öz
yüksəliş mərhələsinə daxil olurdu. Füzuli «düşvari asan eləmək»lə-türk
dilində də şeirlər yazmağın məharətini
sübut edirdi.
Ədəbiyyatşünas Şöhrət Səlimbəyli
bu məsələyə geniş aspektdə yanaşır. O, Türkiyədə nəşr
olunan 6800 səhifəlik iri həcmli «Böyük Türk
klassikləri» kitabına müraciət edir. O kitabda Ruhi
haqqında yazılanları nəzərimizə
çatdırır: Ruhi öz qəzəllərini sadə
bir dillə və xalqın danışdığı kəlmə
və deyimlərə çox yer verərək söyləmişdir».
Bu dil isə Azərbaycan dili idi. Onu da qeyd edir ki, ərəb-fars dillərində
inkişaf edən ümumtürk poeziyası XVI əsrdən
başlayaraq öz yerini türk dillərinə verməyə
məcbur oldu, buna görə də Azərbaycan ədəbi məktəbinin
nümayəndələri Bağdaddakı ədəbi məclislərdə
Azərbaycan türkcəsində yazıb-yaratmağa
başladılar. Eyni zamanda Osmanlı və Azərbaycan
dillərinin yaxınlaşması prosesi baş verdi.
Bağdadda isə Azərbaycan poeziyası aparıcı
rola malik oldu və burada təbii ki, Füzulinin də
böyük rolu olmuşdur. Ədəbiyyatşünas
Şöhət Səlimbəyli Bağdadda Füzulidən
sonra tanınan azərbaycanlı sənətkarların
adlarını çəkir: Əhdi Babdadi, Şəmsi
Bağdadi, Hüsni Bağdadi, Rindi Bağdadi, Zöhdi, Muradi
Bağdadi. Nəinki adlarını çəkir,
«Bağdad ədəbi mühitində Azərbaycanlı sənətkarlar»
yarımfəslində hər birinin
yaradıcılığı haqqında məlumat təqdim
edir.
İkincisi; Ruhi və onun yaradıcılığı
haqqında nə demişlər? Ş.Səlimbəyli
R.Bağdadi haqqında məlumat verən qaynaqların
xronologiyasını təqdim edir və doğrudan da, heyrətə
gəlirik. İlk məlumat isə Əhdi
Bağdadinin «Gülşəni-şüəra» təzkirəsindən
gəlir. Əhdi Bağdadi yazır ki,
«Bağdadidir, amma asli pak-nihadi və nesebi ferruh-nijadi Rumidir».
Əhdi Bağdadi «Gülşəni-şüəra»da Ruhinin beş beytlik bir qəzəlini də nümunə
kimi göstərir, onu bənzərsiz, qəmli-qüssəli
bir şair adlandırır.
Ruhi
Bağdadidən çox mənbələr məlumat
verir-Şehi Bəyin «Həşt Behişt» əsəri,
Qınalızadə Hasan Çələbinin «Təzkirətüş-şüəra»
əsəri və onlarla belə təzkirələrdə Ruhi
bir qüdrətli şair kimi anılır. Avropa
müəlliflərindən Hammer və Cibb də məlum
qaynaqlara əsaslanaraq öz əsərlərində Ruhi
Bağdadini zamanın ən yaxşı şairlərindən
biri hesab etmişlər. Ruhi Bağdadi
haqqında keçmiş Sovetlər birliyində gürcü
alimi E.D. Cavelidze «Ruhi Bağdadi» adlı monoqrafiya
yazmışdı. Bəs Azərbaycanda? Doğrudur, onun
haqqında ədəbiyyat tarixi kitablarında sükut hökm
sürsə də, professor, ədəbi dil tariximizin görkəmli
mütəxəssisi Samət Əlizadə «XVI əsr Azərbaycan
ədəbi dili» mövzusunda yazdığı doktorluq
dissertasiyasında Ruhi Bağdadi divanını faktiki dil
materialları sırasında tədqiq etmişdi. Pənahi Makulu dv «Ədəbi məlumat cədvəli»ndə
Ruhi ilə bağlı qısa bir məlumatla kifayətlənmişdir.
Və nəhayət, Ruhi Bağdadi kimdir? Sualına Ş.Səlimbəyli
tam aydınlıq gətirir: «Ruhi Bağdadi 1544-cü ildə
Bağdadda, hərbçi ailəsində doğulmuşdu. Onun əsl adı Osmandır. Ruhi
Bağdadda doğulub-böyüdüyü üçün
Bağdadlı Ruhi kimi tanınmışdır.
Ruhi III Muradın (1574-1595) zamanında aparılan İran
səfərində vəzifə almışdı. Onun digər
bir vəzifəsi, əsas işi isə o zamanlar Bağdad
valisi olan Cığalazadə Sinan Paşanın yanında
olmasıdır. Şair 1588-1595-ci illər arasında, 3 il boyunca davam etmiş müharibələrdə,
1588-ci ildə isə Nahavənd döyüşünə
qatılmışdır. Ruhi Bağdadi
1606-cı ildə Şamda vəfat etmişdir».
Bizi bu
monoqrafiyada ən çox maraqlandıran III fəsildir: «Ruhi
Bağdadi yaradıcılığının sənətkarlıq
xüsusiyyətləri və mövzu dairəsi». Ş.Səlimbəyli Ruhinin türkcə (azərbaycanca)
yazdığını, şeirlərində həm Nəsiminin,
həm Füzulinin, həm də xalq
yaradıcılığının təsiri olduğunu israr
edir və bunu da konkret misallarla sübuta yetirir. Göstərir
ki,onun yaradıcılığında qəsidə
və qəzəllər üstünlük təşkil edir. «Füzuli qəsidələrindəki məna
dolğunluğu və bitkinlik Ruhinin qəsidələrində
də öz əksini tapmışdı»-amma bizi onun qəzəlləri
daha çox maraqlandırır. «Ruhinin qəzəllərinin
xeyli hissəsi sırf dünyəvi məsələlərə,
yəni insanın insana, sevgilisinə, təbiətə
münasibətinə həsr olunubdu» - Ş.Səlimbəylinin
Ruhi qəzəllərindən gətirdiyi misallar da bunu
sübut edir:
Səbrə taqət yoqdürür, hicranı bilməm
neyləyim?
Ağlasan üşşaq içində etibar olmaz bana.
Mürgi-canın
pərrü balın yoldu dəsti-gəm,-dedim
Gül
kibi güldi, dedi:-Böylə şikar olmaz bana.
və
yaxud
Məst
olub, ey gül, qoya zərrin külahın bir yana,
Eylə dəvasın
bu gün xurşidi mahın bir yana.
Halini
aşiqlərin görməkdə, eşitməkdədir,
Guşi-huşun
bir yana, çeşmi-siyahın bir yana.
və
yaxud
Ölür
gedər, gözəlin, ağzı dadını bilməz,
Leyk ğəmin
qoyub ol xəstə kim, nəbat istər.
Yolundan
ğeyr ilə bir görmə, Ruhi şairdir,
Fəri-cövri, şahim, o səndə çoq iltifat
istər.
və
yaxud
Səadətlə
şərəfsiz olduğundan şadman olma,
Gəl
insaf et kiminlə başə
çatmışdır fəna dünya.
Qəti
asan idi olmaq səadət mülkinə malik,
İki gün bir qərar üzrə qalaydı bivəfa
dünya.
Misallardan da aydın görünür ki, Ruhi
Bağdadinin dili orta əsrlər klassik poeziya dili ilə həmahəngdir. Qəzəllərində
obraz və fikir ustalığına xüsusi diqqət yetirir.Təbii
ki, onun yaradıcılığında məhəbbət
lirikası üstünlük təşkil edir və məsələnin
bu yönünə diqqət yetirən Ş.Səlimbəyli
yazır ki: «Ruhi eşqin şairi kimi də
tanınmışdır. Ruhiyə görə,
şeir gözəlləri vəsf etmək üçün
yazılır. Şeir yazmaq
üçün başlanğıc şərt eşqdirsə,
şeirin binövrə mövzusu da təbii olaraq eşq və
sevgilidir. Varlı-kasıb, yaşlı-gənc,
kişi-qadın hər bir insanın yaşaya biləcəyi
bir hiss var, o da eşqdir Füzuli demişkən: «Eşnq
imiş hər nə var aləmdə Elm bir qeylü-qal
imiş ancaq».
Ruhi Bağdadinin bir şair kimi qüdrəti onun
şeirlərindəki bədii təsvir vasitələrinin əlvanlığında
və özünəməxsusluğundadır və Ş.Səlimbəyli
də buna daha çox diqqət yetirir. Deyək ki,
Ruhi öz qəzəllərində təşbehlər silsiləsi
yaradır, bu təşbehlər üz, yanaq, xətt
obrazları ilə bağlıdır. Məsələn,
Ruhinin 1115 qəzəlindən 270-də yanaq, 132-də xətt,
39-da isə xalla bağlı beytlər diqqəti cəlb edir.
Bunlar gözəllik simvollarıdır. Ruhinin qəzəllərində gül, gül
yarpağı, bənövşə, yasəmən kimi təbiət
obrazları da xüsusi yer tutur. Bəs
şairin yaradıcılığında ictimai motivlər necə
əks olunub? «Ruhi daha çox, ictimai tənqid
və təfəkkür şairidir»-onun məşhur «Tərkibbənd»i
Füzulinin «Şikayətnamə»sindən sonra dövrün,
zəmanənən haqsızlıqlarına etiraz kimi səslənir
və təsadüfi deyil ki, «Tərkibbənd»ə onlarla nəzirələr
yazılmışdır. Bu «Tərkibbənd»də
Ruhi Bağdadi yaşadığı dövrdəki hakimiyyəti,
onun apardığı müharibələri də təsvir
etmiş, lakin heç birinə haqq
qazandırmamışdır.
Nəticə etibarilə deyə
bilərik ki, Şöhrət Səlimbəyli Ruhi
Bağdadinin həyat və yaradıcılığını
ciddi tədqiq etmiş, onun bədii sənətkarlıq
baxımından orta əsrlər klassik Türk-Azərbaycan
dilinin örnək nümünələrini yaratmasını,
dilinin qüsursuz olduğunu və məhəbbət
lirikası ilə yanaşı, ictimai məzmunlu şeirlərinin
bədii məziyyətlərini nəzərə
çarpdırmışdır. Və monoqrafiya bu sözlərlə
bitir ki, Ruhinin bədii irsi, xüsusilə, «Divan»ı təkcə
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində deyil, həm də
orta əsr türk poeziyasında özünəlayiq yer tutur.
Ona görə də Ruhinin adı böyük Füzuli ilə
yanaşı çəkilir».
Ədalət 2019.- 13 aprel.- S.15.