Qələndər
Xaçınçaylı
Didərgin
(povest)
Qarlı,şaxtalı bir qış gecəsi idi. Göydən lopa-lopa yağan qar yerin üzünü yorğan kimi örtmüşdü. Hər yan ağ örpəyə bürünmüşdü.Yağan qarın işıltısından ətraf açıq görünürdü. Xocalı öz ağır günlərini yaşayırdı. Şəhər hər gün erməni silahlı birləşmələri tərəfindən atəşə tutulurdu. Şəhər əhalisi artıq buna alışmışdı.Ətraf rayonlara gediş-gəliş mümkün deyildi,paytaxtla telefon bağlantısı, əlaqələr tamamilə kəsilmiş,şəhər bütünlüklə mühasirədə qalmışdı.Amma xalqa yalandan vəd verilirdi:”Şəhəri tərk etməyin,kömək gələcək,Əsgəranla Ağdamın arası açılacaq”.
1992-ci il fevral ayının 25-i idi.Hər tərəfdə sakitlik hökm sürürdü.Şəhər sükut içində idi.Sanki şaxta,sazağın,təbiətin ağ libasının arxasında nə isə müdhiş bir sirr gizlənmişdi.Qan ağlayan təbiətin özü bir azdan dəhşətli bir hadisənin baş verəcəyindən xəbər veridi.26- keçən gecə işıqlar da sönmüşdü.Erməni və rus silahlı birləşmələrinin qəfil hücumu Xocalının sakitliyini pozdu. Şəhər hər tərəfdən üzük qaşı kimi mühasirəyə alınmışdı. Ağır texnikalardan atılan top mərmiləri dolu kimi şəhərə yağır, günahsız insanlar vəhşicəsinə qətlə yetirilirdi. Zirehli tanklar evləri uçurur, dinc əhaliyə isə divan tutulurdu. Bu, dünya miqyasında misli görünməmiş qanlı bir gecə, əsl soyqırım idi.
Qocalara, qadınlara və uşaqlara işgəncələr verilirdi. Həmin geçə elə bil Allahın özü də ərşə çəkilmişdi. Diri-diri insanların gözləri çıxarılır, əlləri, qolları kəsilir, üzlərinin dərisi soyulurdu. Körpələrin bələklərini açıb odda qızardılmış süngülərə taxıldığını Tanrı sanki görmürdü. Harınlamış və gözləri qızmış erməni zabiti bundan həzz alırdı. Muzdlu əsgərlərə "qırın bu, turkləri, bir nəfər belə sağ qalmamalıdır”, əmrini verirdi. Bəli, bu vəhşət, XX əsrin tarixinə yazılmış qanlı bir səhifə,dəhşətli bir faciə idi. Şəhər qan gölündə üzürdü.Torpağın bəyaz yorğanı al örpəyə çevrilmişdi. Sifətləri soyulmuş körpələrin buz bağlamış gözlərində təbiət donmuşdu...
19 yaşlı Fidanın ailəsi də həmin faciə qəhrəmanlarının sırasında idi.Anası müəllim,atası isə şəhərin məsul işçilərindən idi.Bir neçə gün idi ki,atası evdə gecələmirdi, şəhərin müdafiəsində iştirak edirdi.Babası bir həftə idi ki, Almalı kəndində yaşayan bibisigildə idi. Fidanın bibisinin əri hərbiçi idi.Babası iki körpə uşaqla tək qalmış qızına hayan olmağa getmişdi.Ailənin böyüklüyü nənəsinin üzərinə düşmüşdü.
Uzaqdan topların səsi eşidiləndə nənəsi hamını ayağa qaldırdi.Anası cəld lampa işığında uşaqları geyindirməyə başladı.Nənəsi yataq otağındakı sandığı açdı,içindən bir bağlama çıxarıb Fidana verdi:
-Möhkəm saxla,itirmə ,hamımızin sənədləri burdadir,sənin diplomun da.
Sonra bir
balaca düyünçəni gəlininə verib dedi:
-Zeynəb,sən də bunu bərk saxla,nəyimiz
varsa,burdadır,bəlkə,Allah bizi bu vəhşilərin əlindən
salamat qurtardı,satıb uşaqları ac qoymarıq.
Özü
isə köhnə təklüləni götürdü.Bu
tüfəng babasının Bakıda yaşayan jurnalist
dostunun idi.Yolu buralara düşəndə babası ilə ova
gedırdilər.Artıq tank səsləri yaxınlıqda
eşidilirdi.Nənəsi sonuncu göstərişini verdi:
-Fidan,cəld ol,uşaqları götür,arxa
qapıdan çıx,quzuların küzündə gizlənin,Zeynəb,biz
qarşıdan çıxaq,izi azdırmaq lazımdır.
Fidan
özünü itirmədi, qardaşı 4 yaşlı
Əzizi və bacısı 6 yaşlı Əzizəni
götürüb evdən çıxmaq istəyəndə nəsə
xatırlayıb mətbəxə keçdi.Şam yeməyindən
təknədə qalmış çörək dilimlərini
toplayib sellofana bükdü, paltosunu altında sənədlərlə
birlikdə gizlətdi.Arxa qapıdan uşaqlarla
çıxdı,çəpəri aşıb qonşunun həyətinə
keçdilər.Çəpərin qırağı ilə əyilə-əyilə
gedib küzün bərabərinə çatdılar,yenidən
çəpəri aşıb öz həyətlərinə
keçdilər.Fidan həyəcanlasa da,hər şeyi gözə
almışdı,küzə öz həyətlərindən
girsə idilər,qarın üzərində ayaq izləri
qalacaqdı.Ermənilər də onları asanlıqla tapa bilərdilər.İndi
Fidan özlərini nisbətən təhlükəsiz yerdə
hiss edirdi,həm də burdan baş verənləri izləmək
olardı.
Nənəsi
ilə anası küçəyə çıxanda darvazaya
çatmağa az qalmış tank dayandı.İçərisindən
bir rus,bir saqqallı erməni əsgəri çıxdi.Nənəsigil
əks tərəfə qaçmağa başladılar.Nənənin
əlindəki tüfəngi görən erməni avtomatdan atəş
açdı.Yaralanmış nənə yerə
yıxıldı.Anası tez qayıdıb tüfəngi
götürdü,erməniyə tuşladı.Bu dəfəki
avtomat atəşi ananın həyatına son qoydu.Nənə
tüfəngə tərəf sürünəndə növbəti
atəş açıldı.Əsgərlər meyitlərə
yaxınlaşanda erməni Samvel ananın əlindəki
düyünçəni gördü.Düyünçəni
onun barmaqları arasından çıxarıb
açdı.Qızılları görüb sevincək
bağırdı:
-Ara,ara,İvan,yaxşıca varlandıq.Yəqin
evdə bundan çoxdu.Gedək,evi axtaraq.
Hər
ikisi qayıdıb tanka çıxdılar,tankı birbaşa
darvazanın üstünə sürdülər.Darvaza
tankın təkərləri altında qalıb xurd-xəşil
oldu.Tankı düz pilləkənin qabağında saxlayıb
yerə atıldılar.Samvel İvanı itələyib
yuxarı birinci özü qalxdı.İvan otağa daxil olanda
Samvel artıq sandığı eşirdi.Birlikdə evi ələk-vələk
etdilər,heç nə tapmadılar.Erməni avtomatın
qundağını qəzəblə otağın
qapısına vurub bağırdı:
-Gedək
burdan,İvan,bunlar acından ölənin
biri imişlər,gedək həyətə baxaq.
Həyətdə
gözə dəyən bir şey tapmadılar.Yağan qar
küzün üstünü örtüyündən ermənilər
heç nə hiss etmədilər.Arxadan gələn tanklar da
həyətə daxil oldu.Tankların biri gəlib küzün
yaxınlığında dayandı. Bir neçə erməni
yaraqlısı əllərində araq şüşəsi
tankdan düşdülər,İvanı və
Samveli qucaqlayıb öpdülər.Saqqallının biri
bağırdı:
-Ara,
akbercan, Xocalını aldlq. Bir dənə də
olsun kənddə türk qalmayıb. Hamısını
güllədən keçirdik, tankın altına salıb əzdik.
Meyitlərin içində bələkdə
balaca bir qızcıqaz sağ qalmışdı. Onu da
süngüyə taxıb bayraq əvəzinə tankın
lüləsinə taxmışıq.Bu bədbəxtlər elə
bilirdilər, Ağdam yolu açıqdır,hamı
ora qaçırdı.Biz də rahatca hamısını
qırırdıq. Biz türklərin
hamısının axırına çıxacağıq, Qarabağda
bir türk belə qalmayacaq. "Qələbəmizin
şərəfinə”- deyərək araqdan içib sərxoş
olan ermənilər "Qarabağ” mahnısını
oxuya-oxuya küzün ətrafında dövrə vurduqca balaca
uşaqlar qorxuya düşdülər. Fidan
bacı və qardaşını bağrına basıb
qulaqlarlna pıçıldadı ki, səslərini
çıxarmasınlar, yoxsa o qaniçən qatillər
onlara da rəhm eləməzlər. Əziz
və Əzizə qorxaraq Fidana bərk-bərk
qısıldılar. Bir müddətdən
sonra erməni tankları evi uçurub getdilər. Xoşbəxtlikdən onlar həmin gecə
düşmən əlinə keçmədilər.
... ... ...
Artıq səhər açılmışdı, qar da
yağmırdı. Güllə səsləri kəsilsə də, şəhər
od tutub yanırdı.Yanan evlərin
tüstüsü göyün üzünü bulud kimi
örtmüşdü. Xocalıda bir
başı papaqlı belə qalmamışdı. Şəhər əhalisi soyqırıma məruz
qalsa da, Fidan və onun qardaşı, bacısı sağ
qalmışdı. Sakitlik olduğunu
görən Fidan ətrafa göz gəzdirdi. Erməni faşistləri şəhəri tərk
etmişdilər. Fidan qardaş və
bacısını küzdən çıxardıb həyətdən
çıxdı. Hər tərəf insan
cəsədlərii ilə dolu idi. Qətlə
yetirilmiş qadınlardan birinin qalın yun şalını
külək vurub kənara atmışdı. Fidan yerdən şalı götürdü və
onun qarını çırpdı, sonra həmin şalla
qardaşını kürəyinə sarıdı,
bacısının əlindən tutub meşəyə tərəf
yol aldılar.Fidan meşənin hər qarışına bələd
olduğundan, yolları yaxşı tanıyırdı.
Körpələri yormamaq üçün tez-tez dayanır,gizlətdiyi çörər dilimləyini
onlara yedizdirirdi.Gecəni meşədə keçirməli
oldular.Aydınlıq gecə idi.Fidan ətrafı gəzib quru
ağac budaqları topladı.Əziz dedi:
-Bacı,ocaq yandıracaqsan?
-Yox,gülüm,ocaq yandırsam,tüstü
qalxar,ermənilər bizi tapar.
Fidan
ağac budaqlarını üst-üstə yığdı,bacardığı qədər tarazlıq
yaratdı.Uşaqları yanaşı əyləşdirdi,yun
şal ilə çiyinlərini örtdü.Hərəsinin əlinə
bir dilim çörək verdi.Əzizə gördü
ki,bacısı yemir,dedi:
-Bacı,bizə verirsən,ancaq özün yemirsən,qopxursan
biz aclıqdan ölərik?
Fidan
doluxsunmuş gözlərini bacısının üzündən
yayındırıb dedi:
-Yox,mələyim,mən hələ
acmamışam,indi nağıl deyib sizi
yatızdıracağam,sonra özüm də yeyəcəyəm.
Bunu deyib
barmaqları ilə paltosunun altında qalmış
axırıncı çörək dilimini yoxladı.Növbə
ilə uşaqların uzunboğaz çəkmələrini
çıxardı,ayaqlarını
ovuşdurub yenidən geydirdi.Nənəsinin
danışdığı nağıllardan yadında
qalanı danışmağa başladı. Xumarlanan Əziz
birdən ağlamağa başladı:
-Bəs anamla
nənəm nə vaxt bizə çatacaqlar?
-Onlar
bibigilə gediblər,babanı da
götürüb gələcəklər.
Bir azdan
uşaqlar yuxuya getdilər.Fidan uşaqların keşiyini
çəkdi.Paltosunu soyunub onları bükdü,özü isə donmasın deyə ora-bura
qaçdı. Üç saatdan sonra uşaqları oyatdı,yenidən ayaqlarını
ovuşdurdu,axırıncı çörək dilimini
bölüb onlara verdi.Əzizi kürəyinə
sarıdı, yollarına davam etdilər.Günortaya yaxın kənd
yoluna çatdılar.
Yol boyu
köç gedirdi.Kuzası ev əşyaları
ilə dolu maşın karvanları yol qırağı
düzülmüşdü, deyəsən, Bakıya tələsirdi.
Fidangil içərisi ev əşyaları,
yorğan-döşəklə dolu olan avtomoblə
yaxınılaşdılar. Fidan ətrafa nəzər
salıb gördü ki, heç kəs yoxdur, cəld
bacısını üstü çadırla
örtülü yük maşınına mindirdi, sonra
qardaşını ona verdi. Axırda
özü minib təhlükəsiz yerdə-
yorğan-döşəyin arxasında gizləndilər.
... ... ...
Köç maşını yola
düşmüşdü. Uşaqlar ac olsalar da,
dinmirdilər. Əziz qorxudan
cınqırını çıxartmırdı. Amma Fidan çox diribaş idi. Döşəyi
qaldırıb qazanın içində dəsmala
bükülü bir parça çörəyi gördü.
Tez çörəyi qazandan çıxardı, onu iki yerə
bölüb tifillərə verdi. Balacalar boyat çörəyi iştahla yeyib yuxuya
getdilər.
Dərdi köksünü parçalayan Fidanın gözlərinə yuxu getmirdi. Vəhşıcəsinə qətlə yetilmiş doğmalarını, Xocalı sakinlərini xatırladıqca gözlərindən axan isti yaş gilələri yanaqlarına süzülürdü. Qızcığazın həyatda bir əzizi qalmamışdı. Bütün qohum-əqrəbası amansızcasına qətlə yetirilmiş, ən ağır yük onun çiyinlərinə düşmüşdü. Tərslikdən, həmin il qış çox soyuq keçirdi. Elə bil bu üç fidan balaların taleyinə, bəxtinə yazılmışdı o qış. Fidan dərd,qəm içində boğulurdu:”Bu soyuq qışda, evsiz-eşiksiz, yurdsuz-yuvasız, qərib eldə, ac-sussuz necə baş çıxardacaqlar? Bakının qarlı,şaxtalı, küləkli gecələrində haraya gedəcəklər, kimin evinə üz tutacaqlar, kimlərə əl açıb çörək istəyəcəklər? Öz-özünə düşünürdü və sualı-sualın dalınca yağdırırdı Fidan...
... ... ...
Köç maşını gəlib
Bakıya çatdı. Arxa kuzanı açan
sürücü uşaqları gördü. Bir söz demədən
onları düşürdü. Fidan qardaşını
kürəyinə sarıdı, bacısının əlindən
tutub köç maşınından aralandı. Özü də
bilmirdi ki, ucu-bucağı görünməyən bu şəhərdə necə hərəkət etsin və iki
körpə uşaqla gedib harada daldalansınlar, hava da get-gedə
qaralırdı. Ömründə Bakını görməmişdi.
Şəhərdə bir kimsəsi yox idi. Əlacları kəsilib
yaxınlıqda tikintisi yarımçıq qalmış
binaya getdilər. Deyəsən, həmin binada təkəm-seyrək
qalan var idi. Pəncərələri sellafonla
örtülmüş otaqlardan lampa işığı gəlirdi.
Fidangil pəncərəsi nazik taxta parçası ilə
örtülmüş balaca bir otağa daxil oldular. Xoşbəxtlikdən
otaqda odun sobası vardı. Köhnə taxtadan düzəldilmiş
stolun üstündə iki qalın stəkan və bir də
üst- başını his basmış alüminiumdan düzəldilmiş
qulpu qırıq çaydan var idi. Bunu görən Fidan
çox sevindi.” Görünür, tikintidə işləyən
fəhlələr burada nahar edirmişlər”,- dedi. O, cəld
otağın içini təmizlədi. Yun şalı taxta
parçasından düzəldilmiş oturacağın
üstünə salıb qardaş və bacısını
onun üstündə oturtdu, özü bayıra
çıxdı, bir qucaq taxta və odun parçası
tapıb gətirdi. Sonra həyətə
çıxıb siqaret çəkən sakinlərin birindən
bir qutu kibrit alıb otağa qayıtdı, taxta
parçalarından sobaya yığıb yandırdı. Fidan
hisli, içərisini qalın ərp tutmuş köhnə
çaydanı və sarı kif bağlamş stəkanları
həyətdə axan krantın altında möhkəmcə
yudu. Rəngi açılmış çaydanı su ilə
doldurub gətirdi və sobanın üstünə qoyub
qaynatdı. Qaynanmış suyu stəkanlara töküb
çay əvəzinə uşaqlara verdi. Özü də
qaynamış sudan bir stəkan içdi.
Ədalət 2019.- 27 avqust.- S.7.