OXU MARAFONUNUN QALİBİ

(esse)

Qərib MEHDİ

Adətən oxucular şair və nasirlər haqqında yazır, onların əsərləri barədə fikir və arzularını bildirirlər. Yazarların çoxaldığı, oxucunun azaldığı bir dövrdə yerdəyişməyə böyük ehtiyac duyulur. Mən bu sıradan olan ikinci yazımla gerçək narahatlığı bir az ovundurmağa çalışdım.

İlk baxışda tərəflərin öhdəsinə düşənlər aydın görünür. Yəni, yazıçı oxunmalı, oxucu oxumalıdır. Bu vəzifə bölgüsünü heç də ədalətli saymaq olmaz. Yazıçı da oxucu - mütaliəçi olduğunu ortaya qoymalıdır. Bu hal ancaq və ancaq onların xeyrinədir. Seyid cəddinə arxayın olan kimi, qələm sahibi də yalnız istedadına ümidli olmamalıdır. Zövqün itilənməsi, mənəviyyatın zənginləşməsi, dünyagörüşün genişlənməsi, müqayisə etmək, ustalığı cilalamaq qabiliyyətinə yiyələnməsi, nədən yazıb, nədən yazmamaq şansının qorunması üçün yazı adamı da qədərincə və gərəyincə oxumalıdır. Təəssüf ki, bunu sənətçiyəm deyən hər kəsdə görə bilmirik.

Müşahidələrim mənə bu sözü deməyə ixtiyar verir: Xalq yazıçısı Elçin böyük yazıçı olduğu kimi, həm də böyük oxucudur. Mən bu fikri onun haqqında yazdığım yazıların birində söyləmişəm. Nümunə götürmək faydalı olar. Təəssüf ki, xoş arzunun əksinə olaraq başqa mənzərənin də şahidi oluruq. Bəzi yazarlarımız heç bir-birinin əsərlərini belə oxumurlar. Bu hal acı da olsa, gerçəklikdir.

Çörək mədənin, kitab beyinin qidasıdır. Müqayisəyə varılsa, nəticə sözün xeyrinə olar. Hətta yaxşı bişirilmiş çörək də boyatıya bilir. Ancaq yaxşı söz boyatımaqdan, köhnəlməkdən uzaqdır. Yaxşı söz, həmişə təzədir. İnsanı ucada saxlayan nəsnələrdən biri də sözdür, kitabdır. İnsan kitabı oxuduqca zəkasını zənginləşdirir, ruhunu təzələyir.

Kitabın da yolu şahrah olmayıb - xüsusilə son zamanlar. Mədəniyyətin bir az geniş mənzərəsində bir az gəlişməyə diqqət edək. incəsənətdə, ədəbiyyatda janrların hegemon dövrləri olub. həm də bu hegemonluğu saxlamaq üzrə kəskin, güzəştsiz mübarizə olub. Yeniliklə "köhnəlik" arasında üstünləmə savaşı bu gün də davam edir. Kinonun icadı "qan qohumu" olan teatrı küncə sıxışdırdı. Qisas almış kimi, televiziya də kinoya zərbələrini əsirgəmədi. İndi İnternet əsridir. İnternet də kitabın üstünə düşüb, əməlli-başlıt onun oxucularını əlindən alıb. Görəsən, bu sıxışdırmaların axırı necə olacaq?

Kitab ilkindir, kitab babadır. "Nəvələr" babanı tam təslim edə biləcəklərmi? Ağrılı hal var. Ancaq tam təslimçilikdən söhbət gedə bilməz. Uca dağlar ətəklərini istiliyə təslim etsə də, ağ çalmalı qarı başında tac kimi saxlayır. Müvəqqəti geri çəkilmək, hələ təslim olmaq demək deyil. Nə qədər ki, Zahir Seyidov kimi kitab aşiqləri, mütaliə vurğunları var, büdrəyən kitab yıxılmayacaqdır.

Bu gün kitabdan üz döndərilməsinə, təfərrüata varsam da, bir ağrılı misal da çəkəcəyəm. Öz başıma gələn bu əhvalatın ağrısı yaddaşımda hələ də səngimir.

Təzə kitabım çıxmışdı. Onu yaxın bildiyim adamlara (nəmərli və ya nəmərsiz) avtoqraflı imza ilə verirdim. Qərara aldım ki, mənimlə xoş münasibəti olan, xətrimi istəyən professor Fərzəli müəllimə də (ad şərtidir) kitab təqdim edim. Sonra eşidər, onu yaddan çıxardığım üçün məndən inciyər. Qalın cildli, nəfis şəkilli kitabımı götürüb professorun otağına gəldim. Görüşdük, hal-əhval tutduq. Gözünün ucu ilə əlimdə tutduğum kitaba baxdı, nə baş verdiyini duydu, ancaq özünü o yerə qoymadı. Gəlişimin səbəbini soruşdu:

- Sifətinizdə sevinc həyəcanı var. Xeyir ola?

Mən xoşməramlı gəlişimin məqsədini açdım:

- Təzə kitabım çıxıb. Dostlara vermişəm, istəyirəm birini də sizə təqdim edim.

Fərzəli müəllim özünü o yerə qoymadı. Ona uzatdığım kitabı aldı, içini açmadan üzünə və arxasına diqqət yetirdi. Hətta adını da oxudu. Və yenə soruşdu:

- Kitab nədən bəhs eləyir?

Sualını cavabsız qoymadım:

- Povest və hekayələrimi bu kitaba toplamışam. Yəqin götürəcəksiniz?

Professor:

- O nə sözdür deyirsiniz, heç sizi əliboş qaytarmaq olar?

- Onda avtoqraf yazım...

Fərzəli müəllim bir əlini qələmli əlimin üstünə qoydu, o biri əlini cibinə salıb pul çıxartdı. Nəməri kitabın üstünə qoyub hər ikisini mənə doğru itələdi:

- Mübarəkdir! - qayğısını nəzərə çatdırmaq üçün səsinin tonunu qaldırdı. - Nəmərinizi də götürün, kitabınızı da. Kitaba müəllif imzası atıb korlamayın, bir başqasına bağışlayarsınız.

Professorun etikadan uzaq qərarından təəccübləndim. Hətta incidim də:

- Sizi başa düşmədim.

O, məni "başa saldı":

- Kitabı götürsəm, bir aydan sonra gəlib soruşacaqsınız ki, orada nə yazılıb? Mənim əsərlərim barədə nə fikirdəsiniz? Gəncliyimdə etdiyim səhvi indi - professor olandan sonra düzəltmişəm. Mən daha kitab, xüsusilə bədii ədəbiyyat oxumuram.

O, müəllifə təşəkkür edər, sonra da kitabı alıb bilinməz bir yerə tullayardı. Özünü qayğıkeş, mədəni ziyalı kimi göstərə bilərdi. Belə olsaydı, onun hərəkəti daha ağrılı olardı. Hər halda qəbahətini etiraf etməyə gücü çatdı. Bir daha kitabı aşağılayıb professora kitab təqdim etmək fikrinə düşmədim.

Nəhayət, gəldik mətləb üstünə. Əvvəldə dediyim kimi, böyük yazıçı və böyük oxucu Elçindən vaxtilə bacardığım qədər bəhs etmişdim. İndi isə növbə böyük oxucu, kitaba sədaqətli oxucu Zahir Seyidova çatır.

Mənim oxucu dostum Zahir müəllim Gəncənin qərb səmtində, yaxın kəndlərdən birində - Yeni Qızılcada yaşayır. Uzun illər dil-ədəbiyyat müəllimi işləyib. Tez-tez Gəncəyə gəlir - əsasən kitab almağa. Məşhur Cümə Məscidinin önündə bir kitab köşkü var. Nizami şəhərinin Nizami adlı övladı qoynunda böyük fikir xəzinəsi saxlayan köşkün satıcısıdır. Zahir müəllim əvvəlcə Nizami ilə görüşüb alacağını alır, sonra müştərisi olduğu Əbilinin çayxanasına yollanır. Bilir ki, nahar fasiləsində Gəncənin şair-şüaraları Əbilinin çayxanasına toplaşıb intizarla onun yolunu gözləyirlər. Təkcə söhbət üçün yox, həm də içilən çayların pulunu ödəmək üçün. Cibdən yuxa olan sənətçilər yaxşı bilirlər ki, Seyid olan yerdə (Seyid şəcərəsinə bağlandığı üçün ona həm də "Seyid" deyirlər) heç kim əlini cibinə sala bilməz. Hamı yerini tutandan sonra, ədəbiyyatdan, təzə nəşr olunmuş kitablardan maraqlı mübahisələr başlayır. Fikrini sübut etmək üçün misal çəkmək, sitat gətirməlisən. Burada Zahir müəllimin heyrət doğuracaq dəmir yaddaşı işə düşür. Gərək oxuyasan, oxuduğunu təhlil edə biləsən ki, qarşıdakına ağ bayraq qaldırmağa gücün, qüdrətin çata. Oxucu dostumun bir şakərinə də diqqət yetirilməlidir. Hamı ona ya "Zahir müəllim", ya da "Seyid" deyə müraciət edir. O isə özünü "Kənd müəllimi" ayaması ilə təqdim etməkdən zövq alır. Kim bilir, bəlkə də şəhərli "rəqiblərini" asanlıqla üstələmək, yuxuya vermək üçün bu fənddən istifadə edir?!

Dostluq, sevgi və kitab bir müstəvidə yer alır. Dostluq kitabdan keçəndə daha möhkəm olur. Haqdan gələn sevgi kitabdan keçəndə, süslənəndə daha ecazkar olur. Yəqin buna görə Seyid kitaba bu qədər bağlanıb. Çoxlarının kitabdan yan keçdiyi bir vaxtda bu qırılmaz bağlılığın sirri hardan qaynaqlanır? Sualın cavabını axtara-axtara reallıqdan əl üzüb gümana üz tutursan. Adama elə gəlir ki, Zahir müəllim anadan olanda ümumi-bioloji hal sayılan ağlamağı bir kənara qoyub başqa yol tutub. Onun ağzı qida mənbəyinə: - anasının döşünə - "süd bardağına", baxışı isə bir az aralıda dayanan kitaba doğru can atıb!.. Yoxsa bu qədər insan - kitab bağlılığı hardan ola bilərdi?!

"Kənd müəllimi"nin ev-eşiyindən, bağ-bağçasından ağızdolusu danışır. Hələ ki, bu barlı-bəhrəli mənzərəni seyr etmək, meyvələrinin tamına baxmaq mənə nəsib olmayıb. Bu kəsiri aradan qaldırmaq üçün günlərin birində qəhrəmanım dilə gəldi:

- Mənim həyətyanı təsərrüfatımı seyr etmək istəyirsinizmi?

Tərəddüd etmədən dedim:

- Yox!

- Niyə?

- Taleyimin özünəməxsus özəlliyi var. Obrazlı deyəcəyəm: Ənam lazım olanda başqasını, edam lazım olanda məni axtarırlar.

Sözün deyilişindən ləzzət alan Zahir müəllim gülümsünüb dedi:

- Mən seyidəm, təklifimi qəbul etsəniz, ənənəni pozarıq, ənamı önə çəkərik. Sizə təmiz, şirəli kənd tutu yedirdəcəyəm.

Vəd cazibəli olsa da, hələ ki, yaxın məkana səfəri reallaşdırmamışam. Astagəlliyim tamahıma üstün gəlib.

Zahir Seyidov parta arxasından tutmuş indiki zamana qədər - pensiyaçı "titulunu" daşıyanadək oxumaqdadır. Onun kitabla bağlılığı həqiqətən sevdalı bir haldır. Kitabxanasındakı kitablarının, yaddaşındakı şeirlərin, kəlamların sayını dəqiqləşdirmək çətindir. O, çoxlarını oxuyub və yenə də oxumaqdadır. Fikrimi çatdırmaq üçün ancaq nümunələr çəkməklə kifayətlənəcəyəm. Özü də yaradıcılığına müraciət etdiyi müəlliflər fərqli mövzulara və üslublara malikdir. Dilində Avropa yazarlarından Viktor Hüqonun, Mayn Kidin, Aleksandr Dümanın, Konan Doylun... adları daha çox səslənir. Rus yazıçı və şairlərindən Lev Tolstoydan, Dostoyevskidən, Turgenevdən, Puşkindən danışanda heyrətini gizlədə bilmir. Azərbaycanlı yazarlara daha çox heyranlıqla yanaşır, Nizami Gəncəvinin, İmadəddin Nəsiminin, Məhəmməd Füzulinin, Molla Pənah Vaqifin, Mirzə Ələkbər Sabirin, Səməd Vurğunun, Bəxtiyar Vahabzadənin, el şairlərindən Tufarqanlı Abbasın, Dirili Qurbaninin, Xəstə Qasımın, Dədə Ələsgərin, Bəhmən Vətənoğlunun xəzinələrindən dürr çıxarmaqdan yorulmur. Nasirlərimizdən Mirzə Cəlilin, Haqverdiyevin, M.S.Ordubadinin, Mirzə İbrahimovun, İsa Muğannanın, İsmayıl Şıxlının, Elxan Elatlının... əsərləri onun stolüstü kitablarıdır. Zahir müəllim ciddi ədəbiyyatla birlikdə, macəra-dedektiv janrlara da eyni dərəcədə maraq göstərir. Bu qiymətli söz yükü ilə onu toylara, məclislərə dəvət etməmək mümkündürmü? Xeyr. Toyları idarə etmək onun üçün Azərbaycan ədəbiyyatını təbliğ etmək fürsətidir. Zahir müəllim məharətli bir masabəyi kimi bu təbliğ tribunasından gərəyincə yararlanır.

O, çağdaş Gəncə ədəbi mühitinin yetirmələrinin yaradıcılığına da tez-tez müraciət edir. Bahadur Fərmanın, Aydın Murovdağlının, Sahib İbrahimlinin... yaddaşında olan saxlanclarını vaxtaşırı dinləyicilərin malı etməyə çalışır. Oxuduğuna fikir bildirmədinsə, iş yarımçıq sayılır. Zahir müəllim əli çatdığı, telefon aça bildiyi yerli müəlliflərlə tərif-tənqid müstəvisində mübahisələr açmağı sevir. Hətta yeri gələndə çəkindirici ədəbi notalar da verməkdən yan durmur. Qələm sahibləri onun qərəzsiz tərif və tənqidlərini maraqla dinləyirlər. Dəlil göstərməyəndə inanmaq çətin olur.

Zahir müəllim günlərin birində şair-alim Sahib İbrahimli ilə görüşür. Əhval-pürsanlıqdan əvvəl dostunun fiziki çatışmazlıqdan əziyyət çəkən şairə Ofelya Mədətqızına həsr etdiyi şeirini əzbər söyləyir:

Min ürək asılıb bircə telindən,

Nə gördün taleyin dəli selindən?

Alıb bir kədərin, qəmin əlindən,

Sevincin qoynuna atarıq səni.

A dərdli bənövşə, kola sığınma,

Daha olan olub, belə sıxılma.

Yox, bir də büdrəmə, bir də yıxılma,

Yıxılsan, göydəcə tutarıq səni.

(ardı gələn sayımızda)

Ədalət 2019.- 23 fevral.- S.10.