Azərbaycan şeiri - 2018

Biz altmışıncı-yetmişinci illərin bəzi ədəbi mübahisələrində olduğu kimi heca şeirinə tam üstünlük verib sərbəst şeiri gözdən salmaq, guya Azərbaycan şeirinin milliliyinə xələl gətirdiyini iddia etməık fikrini heç ağlımıza gətirmirik.Şeirin hansı vəzndə yazılması yox, necə yazılması əsasdır. Böyük türk şairi Nazim Hikmət deyirdi ki, şeiri istər dənizin dibində yaz, istər küləkli havada, istər hecada, istər əruzda, istər sərbəstdə, istərsə də hecada, təki şeir olsun. Ancaq burada vəznin hər iki qolunun müasir şeir prosesində inkişafını izləmək istərdik.

Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Süleyman Rüstəm, Əhməd Cəmil, Bəxtiyar Vahabzadə, Qabil, Nəbi Xəzri, Hüseyn Arif, Əliağa Kürçaylı, Nəriman Həsənzadə, Məmməd Araz, Cabir Novruz, İslam Səfərli, Hüseyn Kürdoğlu, Məstan Günər, Məmməd İsmayıl, Sabir Rüstəmxanlı, Nüsrət Kəsəmənli, Musa Yaqub, Məmməd Aslan, Ağasəfa, Zəlimxan Yaqub, Ramiz Rövşən, Rüstəm Behrudi, Firuzə Məmmədli, Akif Səməd, Məmməd Dəmirçioğlu…heca şeirinin ən gözəl nümunələrini bu şairlər yaratmışlar. Ancaq sərbəst şeirin də ən gözəl nümunələrini yaratmış Rəsul Rza, Əli Kərim, Vaqif Səmədoğlu, Ələkbər Salahzadə, İsa İsmayılzadə, Camal Yusifzadə hecada da eyni dərəcədə uğurlu nümunələrlə diqqəti cəlb etmişlər. və bu siyahini bir qədər də müasir şeirimizə gətirib çıxarsaq, Zirəddin Qafarlının, Məcnun Göyçəlinin, Sabir Sarvanın, İslam Sadığın, Məmməd İlqarın, İbrahim İlyaslının, Barat Vüsalın, Nisə Bəyimin, Adil Cəmilin, Musa Ələkbərlinin, İlham Qəhrəmanın, Orxan Paşanın da heca şeiri ənənələrini davam etdirdiyinin şahidi olarıq.. XX əsr Hüseyn Arif, Hüseyn Kürdoğlu, Məstan Günər, Məmməd Aslan, Zəlimxan Yaqub kimi qoşmada, gəraylıda möcüzələr yaradan şairləri bizə tanıtdı və indi yüzlərlə sadəcə söz yığını, şablondan, məlum bədii təsvir vasitələrindən yaranan qoşmaları, gəraylıları oxuyanda o beş şairin ruhlarına rəhmət oxuyuruq. Amma heyislənməyə də dəyməz, çünki XXI əsrin heca şeirlərində də yeniliklər diqqəti cəlb edir. Şeirdə lirik qəhrəmanın duyğu və düşüncələrini müəyyən obrazlar vasitəsilə əks etdirmək ənənəsi indii də yaşayır. Ən çox da qoşma və gəraylılarda. bu ənənəyə yeni çalarlar da qatılır. İki misal gətirək: İbrahim İlyaslıdan bir gəraylı:

Səni görən divanədi,

Ölürəm səndən ötəri.

Göz yaşımla dağı-daşı,

Dəlirəm, səndən ötəri.

Uydurmadım daha nələr?

Tükənibdi bəhanələr.

Qonşumuza axşam-səhər,

Gəlirəm, səndən ötəri.

İbrahiməm, için-için,

Göynəyirəm, gedir köçün.

Ölmürəm yaşamaq üçün,

Ölürəm səndən ötəri.

Bu gəraylıdan Aşıq Ələsgərin, Dədə Şəmşirin rayihəsi duyulur.

Qoşma şeir forması Azərbaycan poeziyasında bəlkə ən davamlı, ən sabit bir ənənənin mövcudluğunu təsdiq edir. Poeziyada hansı meyllər, təmayüllər yaransa da, onların hər biri müəyyən müddət ərzində «populyarlıq» qazansa da, xalq şeirinin milli ruhunu, özəlliyini qoruyan qoşma hər dəfə yeni nümunələrlə öz varldığını qoruyub saxlayır. Xüsusilə, keçən əsrin doxsanıncı illərində, habelə, XXI əsrin əvvəllərində qoşmaya meyl nəinki azalmış, bütün şeirkəmiyyət amili yox, keyfiyyət amili nəzərdə tutulur. Həm də yeni qoşmalarda müasir poetik təfəkkür, «köhnə havada» təzə söz demək diqqəti cəlb edir. Əlizadə Nurini bir qoşmasında olduğu kimi:

Haçandı durnalar uçur canımdan,

Haçandı canımda payızmış, Allah.

Məni bu dünyanın yadına salan,

Mənim unutduğum o qızmış, Allah…

Şirin xəyallırım acını çəkir,

Ölümdü -kəfənin ucunu çəkir…

…Baxdım ki, bir söyüd içini çəkir,-

O da mənim kimi yalqızmış, Allah.

Hər gün dodağıma baş çəkir adın,

Yanım, bir az isin,-üşüyən qadın…

..Çərpələng düzəltdim, o da uçmadı,-

Bu ömür islanmış kağızmış, Allah!

İndi isə 2018-ci ilin sərbəst şeirləri haqqında. «Azərbaycan» və «Ulduz» jurnallarında, «Ədəbiyyat qəzeti»ndə xeyli sərbəst şeirlər çap edilib. Heca vəznli şeirlərdə olduğu kimi, burada uğurlu nümunələr az deyil, şairlərimiz Rəsul Rzadan, Vaqif Səmədoğludan, Əli Kərimdən, Fikrət Qocadan, Ələkbər Salahzadədən, İsa İsmayılzadədən, Camal Yusifzadədən, Çingiz Əlioğludan gələn yaşarı ənənələri davam etdirirlər. Təbii ki, bu sırada böyük şairimiz Rəsul Rza ənənələri mühüm rol oynayır. Kimsə inkar etməz ki, Rəsul Rza Azərbaycan sərbəst şeirinin ən gözəl nümunələrini yaratmışdır. Biz Rəsul Rzadan sonra sərbəst şeiri yeni bir düzümə gətirən Ələkbər Salahzadəni də unutmamalıyıq. Deməli, Azərbaycan poeziyasında sərbəst şeir artıq bir ənənə yaratmışdır. İndi bu ənənəni Tahir Taisoğlu, Səlim Babullaoğlu, Elxan Zal Qaraxanlı, Qəşəm Nəcəfzadə, Əlisəmid Kür, Mahirə Abdulla, Fərid Hüseyn, Bilal Alarlı, Tərlan Əbilov, Dəyanət Osmanlı, Rasim Qaraca, Aqşin Yenisey, Aqşin Evrən, Xuraman Hüseynzadə,Könül Arif, Emin Piri, Ümid Nəccari,Səhər,Ramil Əhməd, Qismət kim sərbəstçilər var, özü də əksəriyyəti cavanlardır.

Sənə parçalı-buludlu bir hava göndərirəm,

Yağış da yağa bilər;

şimşək də çaxa bilər,

günəş də çıxa bilər.

Sənə parçalı-buludlu bir sevda göndərirəm.

Həsrət də ola bilər,

nifrət də ola bilər,

xoşbəxt də edə bilər,

bədbəxt də edə bilər.

Mən hərdən çox səs-küylü,

hərdən lal-sükutluyam.

Nə qədər bədbinəmsə,

o qədər ümidliyəm.

Bir az payız kimiyəm;

parçalı-buludluyam.

«Ulduz» jurnalının 2018-ci il noyabr nömrəsindən misal gətirdiyimiz bu şeirin müəllifi Səhər Əhməddir. Bu şeirdə çox böyük bir fikir axtarmayın, adi bir insan münasibətinin təbiət hadisəsi ilə müqayisəsi diqqəti cəlb edir və hər halda, müqayisə tutarlıdı, Cavanların sərbəst şeirlərinin əksəriyyətində qafiyədən əsər-əlamət görmürsən, amma burada qafiyə də var. Şeirin ritm idə yerindədir. Və ona görə də, bu, sərbəst şeirdir.

Bununla yanaşı, gizlətmək lazım deyil ki, bu gün sərbəst şeir adıyla çoxlu cızmaqaralar çap olunur, bunlara şeir demək olarmı? Hələ 1957-ci ildə görkəmli tənqidçimiz Məmməd Cəfər Cəfərov «Şeirimizin dili və vəzni haqqında» məqaləsində yazırdı: «Sərbəst şeir haqqında aydın təsəvvürə malik olmayan bəzi gənclərimiz zənn edirlər ki, sərbəst şeir dilin qrammatik quruluşunu pozmaq, cümlənin söz sıralarını tərsinə çevirmək yolu ilə əldə edilir. Bizim şairlərimizin çoxunun şeirində, qüvvətlə bədii vasitələrdən biri olan inversiya (cümlədə sözlərin yerdəyişməsi) tamamilə unudulmuş, onun yerini dilin bütün qrammatik quruluşunu baş-ayaq etmək kimi lüzümsuz bir vərdiş tutmuşdur. Dilin qanunlarının əksinə olaraq cümləni tərsinə qurmaqla sərbəst şeir yaranmır, bəlkə sərbəst şeirə parodiya əmələ gəlir. Deyəndə ki, sərbəst şeir monotonluq yaradlan mütləq bir ritm tanımır, bu, o demək deyildir ki: «məhv olsun ritm». Ritm şeirin ən mühüm cəhətidir. O məhv olandan sonra şeiriyyət qalmır. Əksinə, həqiqi sərbəst şeirdə ritm daha əlvan, daha zəngindir». Burada söylənilən qüsurlar indiki sərbəst şeirdə də davam edir. Amma bu o demək deyil ki, indii yaxşı sərbəst şeirlər yaranmır. Dilin və ifadəinin gözəlliyilə diqqəti cəlb edən nümunələr az deyil. Yalnız bircə nümunə ilə kifayətlənək: Gülnarə Cəmaləddinin şeiriylə:

Şəhid-şəhid torpaqların artdıqca

yaranı bağlaya bilmirəm

vətən

Çəkib gözümün üstünə

sən məni gözünün üstündə saxladığıntək

gözdən uzaq

gözümün üstündə

saxlaya bilmirəm

vətən

Bir ovuc torpaqsan

beş arşın ağsan

İşğal olmuş İrəvansan

əsir düşən Qarabağ

Qarşıda

dost var

düşmən var deyə

səni ürəyimcə ağlaya bilmirəm

vətən

2017-ci ilin «Poeziya» icmalında yazmışdıq ki: «Dilimizin gözəlliyini, «nərmi-nazikliyini», qəlbimizin ən dəruni hisslərini ifadə etdiyini, kədərimizi, sevincimizi, qəzəbimizi, harayımızı ilk növbədə, şeirimizdə, bədii sözümüzdə hiss edirik. Və akademik Nizami Cəfərovdan belə bir sitat gətirmişdik: «Məlum məsələdir ki, mükəmməl forma həllini tapa bilməyən poeziya əsl poeziya deyil-istər əruzda, istər hecada, istərsə də sərbəst şeirdə olsun. Şairə «belə yaz, elə yaz,bu sözü, bu cümləni, bu təşbihi belə işlət» demək absurddur. Onu şair bilir, əcər bilmirsə,-demək, şair deyil. Ana dilinin keşiyində birinci növbədə məhz şairlər dururlar. Onlar ana dilini bir mərhələdən digər mərhələyə, bir dövrdən digər dövrə aparırlar-Nəsimi kimi, Füzuli kimi, Səməd Vurğun kimi». Şeirin gözəlliyi onun məcazi qüdrətindədir, bədii təsvir vasitələrinin orijinallığındadır. Azərbaycan şeiri məhz bu məcaziliyinə, «Ver sözə ehya ki..» potensialına görə indii də öz poetik qüdrətini, enerjisini hifz edir. Füzuli deyirdi ki: «Bəzmi-nşq içrə, Füzuli, necə ah eyləməyim, Nə təməttö bulunur neydə sədadən qeyri?»-neyin səsi-şairin ahı. Şair dərddən quruyub, ney həsrətdən. Biri məşuqəsindən ayrı, biri vətənindən. Onun bədəni şan-şan, bununku dəlik-dəlik. O da inildəyir, bu da». XXI əsrin şairi Əlizadə Nuri isə yazır: «Bilsəydim harada ağlamısan sən, Tapıb göz yaşımı ləl eyləyərdim…Sənə ulduzlardan bir ev qurardım,- Aylı pəncərəndə tül eyləyərdim. Görsən ki, Yer üzü dar gəlir sənə,- Suları qurudub göl eyləyərdim». Nəsimi deyirdi ki: «Hilalə döndü qəmər qaşların hilalindən, Boyandı qanə qızıl gül yanağın alindən»- yəni səmadakı üçgünlük ay öz gözəllik və zərifliyini sevgilinin kaman qaşlarından alır, qızıl gülə o rəngi verən də məşuqənin al yanaqlarıdır».XXI əsrin şairi Arzu Hüseyn isə yazır: «Bu da sevgimizin son noyabrı, Yenə də nəyinsə sonuna gəldik. Gözündə bir ovuc dəniz var sənin, Ağlama, suyunda bata bilərik». Şah İsmayıl Xətai deyirdi ki: «Əridi iligim, qaldı sümügüm, Bu təni tərk edər canım, nə dersən? Əgər yatsam min il toprağ içində, Dürüstdür əhdü peymanım, nə dersən?». XXI əsrin şairi İslam Sadıq isə yazır: «Sözü bir yelə döndü, Gözü bir gölə döndü. Özü bir gülə döndü, Könlüm güllər içində. Hanı məndə o taxt ki, hanı məndə o baxt ki, hanı məndə o vaxt ki, Ölüm güllər içində». Molla Pənah Vaqif deyirdi ki: «Ey Kəbəm, Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm, bir zaman kuyində ziyarətimdir. Qiblə deyib qaşlarına baş əymək gecə-gündüz mənim ibadətimdir». XXI əsrin şairi Rəşad Məcid isə yazır: «Sən-gecəm-gündüzüm, sən-toyum-yasım, Sənsən dar ağacım, sənsən xilasım. Əynimə oturan ən düz libasım, Boyuma biçilən kəfənim mənim». Füzuli deyirdi ki, «Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim, ondandır müdam, Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri səda».XX əsrin şairi Zirəddin Qafarlı isə yazır ki: «Yer üzü fırlanır öz sevgisiylə, Günəş bir sevgidir, Ay bir sevgidir. Fəsillər dəyişir sevgi diliylə, Payız bir sevgidir, yay bir sevgidir». Klassik şairlərdən gətirdiyimiz misallar zənnimizcə, bədii təsvir vasitələrinin, məcaziliyin ən gözəl nümunələridir. XXI əsr şairlərindən gətirdiyimiz misallar isə bu klassik nümunələrdən gələn təsirlərdir və arzu edərdik ki, klassik şairlərin dilimizin gözəlliyini nümayiş etdirən bu sözü ehya qüdrəti daha da artsın.

Vaqif Yusifli

Ədalət.- 2019.- 26-27 iyul.- S.15-16.