ÖLÜMÜN YADDAŞIMIZDA HƏKKİ: Vəsiyyət

Vaqif Cəliloğlu, Tex. elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Vəsiyyət bir şəxsin vəfatından sonra müəyyən bir işin görülməsini diriykən söyləməsi, yazdırması və ya yazmasıdır. Yaxud vəsiyyət, maddi-mənəvi şəxsi-məxsusi dəyərin ölümündən sonra başqa birisinin mülkiyyətinə keçirilməsini sifariş etmək deməkdir. Vəsiyyət həm də öz övladı və ya ixtiyarında olan şəxslər üçün qəyyum və himayəçi təyin etməkdir. Vəsiyyət edilən adam vəsi adlanır. "Sizin hər birinizi ölüm haqlayan zaman qoyub gedəcəyiniz maldan valideynlərinizə, yaxın qohumlarınıza verilməsi üçün ədalət üzrə (malın üçdə birindən çox olmamaq şərtilə) vəsiyyət etməyiniz zəruridir. Bu, müttəqilərə vacibdir" (Bəqəra 180). Ayədən göründüyü kimi, vəsiyyət həm də ədalət ölçüsüdür. Həmin səbəbdən, vəsiyyət etmənin həddinə toxunan İslam vərəsələrin səhmini nəzərə alaraq göstərir ki, hər bir insan sərvətinin 1/3-ni vəsiyyət edə bilər. Qalan iki hissə varislərindir.

Vəsiyyət yazılan kağıza vəsiyyətnamə deyilir. "Əgər bir müsəlmanın iki gecə keçəndən sonra vəsiyyət edəcəyi bir şeyi varsa, onun vəsiyyət etməməsi bəyənilən iş deyil" Peyğəmbər(ə) kəlamına istinad edən İslam hüquqçularının əksəriyyətinə görə, ölüm ayağında vəsiyyətnaməni yazmaq vacibdirsə, sağlam ikən onu yazıb saxlamaq daha müstəhəbdir. Deməli, vəsiyyətin ölüm və ölüm vaxtına aidiyyəti yoxdur. Və insan nə qədər tez vəsiyyət etsə, bir o qədər yaxşıdır. Bununla yanaşı, hər bir müsəlman vəsiyyətini ləğv – dəyişdirə də bilər. Lakin vəsiyyəti inkar etmək vəsiyyətin ləğvi hökmündə deyil. İlkin vəsiyyətini ləğv edən şəxs, yeni vəsiyyət etməlidir. Vəsiyyəti qəbul edən də sonradan onu rədd edə bilməz. Vəsiyyətnamədə vəsiyyət edənin övladlarına, arvadına, qohumlarına son təlimatları, onun alacağı, verəcəyi, halallaşmaları, mənəvi haqları, həcc, qəza oruc-namaz üçün əcir tutulması və digər ibadətlərlə birlikdə dəfndən sonrakı tədbirlər də yazıla bilər. Vəsiyyət edən şəxs aqil, baliğ (həddi-büluğa yetişmiş) olduğu kimi, onun vəsisi də aqil, baliğ və etimad ediləsi şəxs olmalıdır. İslam hüququna görə, dinindən asılı olmayaraq vəsiyyəti ədalətsiz dəyişən günahkardır. "Vəsiyyətə əməl edin, hətta o, qeyri-müsəlmanlar üçün olsa belə (İman Baqir). Ümumiyyətlə, vəsiyyət və onunla bağlı müxtəlif məsələlərin həlli şəri kitablarda şərh edilib.

Vəsiyyətin məziyyətləri

Vəsiyyət ölümün insan yaddaşında həkk olunmasıdır. Ölüm olmasaydı, vəsiyyət olmazdı. Vəsiyyət insanların hüququna hörmət və ehtiramdır. Çünki hər bir vəsiyyət edənin digərinin üzərində haqqı olduğu kimi, digərinin də vəsiyyət edənin üzərində haqqı var. Vəsiyyət ayrı-ayrı fərd və onlardan təşkil olunan cəmiyyətin ali məqsədlərə çatması üçün bir konsepsiya, təlimat və vasitədir. Hidayət, nur, rəhmət və fəzilətli bir həyatla vidalaşan Peyğəmbər(ə) özündən sonra dünya malını yox, böyük və xeyirli mənəvi mirası qoyub getdi. Onun nəyi var idisə, hamısını millətə verdi. həz.Məhəmməd son xütbələrinin birində buyurdu: "Ey insanlar, vəsiyyətimi dinləyin, öyrənin. Dünyadan köçmə zamanı mənə bildirildi. Allahıma qovuşacağım üçün sevinirəm, ümmətimdən ayrılacağıma görə isə kədərliyəm. Allahın göndərdiyi Kitabda sizə halal və haramlar, edə biləcəyiniz və çəkinəcəyiniz şeylər bildirildi. Siz o Kitabın ağıllara heyrət verən hökmlərinə itaət edin. Gətirdiyi nümunələrdən ibrət alın. Sizi Cənnətdən uzaqlaşdıran və Cəhənnəmə yaxınlaşdıran həvəs və şəhvətlərdən çəkinin. Cəmiyyətdən və doğruluqdan ayrılmayın. Əmanətə xəyanət etməyin. Allahdan qorxun. Oğul-uşağınıza elm və ədəb öyrədin. Onlar sizin yoldaşlarınız və sizə əmanətdirlər. Nəslimi, əhli-beytimi və Quranı bilənləri sevin, onlardan ayrılmayın. Alimlərə hörmət göstərin, onlara kin bəsləməyin. Bilin ki, onları sevən məni sevmiş olur. Təharətə əməl edib, namaz qılın, zəkat verin.

Bilin ki, zəkat verməyənin namazı da yox olur. Qüruru buraxın. İmanınızı qüvvətləndirin, namusunuzu qoruyun. Bir-birinizin nail olduğu şərəfi qısqanmayın. Qul olmayın, zülm etməyin. Allah hesab günündə zalımı şəxsən Özü mühakimə edəcək. Sizə 2 əmanəti qoyub gedirəm: Qurani-Kərim və əhli-beytimi... Əgər kiməsə ağır bir hərəkət etmişəmsə, onun əvəzini qəbul etməyə hazıram. Kimin məndən alacağı varsa, gəlib haqqını alsın". Bu zaman əshabdan birisi üç dirhəm alacağını söylədi. Bu üç dirhəmi Peyğəmğər(ə) ondan alıb bir fağıra sədəqə vermişdi. Təbii ki, həmin pul dərhal ödənildi.

Vəsiyyət məhrumiyyətlər içərisində yaşayan insanlara maddi-mənəvi dayaq durmaqdır. Vəsiyyət, insanın ömrü boyu görə bilmədiyi işə əncam çəkməsi deməkdir. Vəsiyyət, ölümündən sonra özünü məhəbbətlə yad etdirməkdir. Vəsiyyət dünya ilə vidalaşan mömin bəndənin son axirət sərmayəsidir. Bəli, bəndə özündən əvvəlkilər kimi dünyanın ona da qarşısıalınmaz ölümlə yardım edəcəyinə məhz bu zaman – öz nümunəsində əmin olur. Artıq o dərk edir ki, bütün sərvətlərini ona yardım edən dünyada qoyacaq və aparacağı da vur-tut 5-10 metr ağ parça olacaq, o da qismət olsa. Həmin səbəbdən "Hər kim vəsiyyət edib, dünyadan getsə, sanki şəhid olur. Hər kim vəsiyyətsiz dünyadan getsə, İslamdan əvvəlki dövrlərdə, cahiliyyət vəziyyətində ölmüş kimi olur" (həz.Məhəmməd).

Vəsiyyətin bəzi məsələləri

Vəsiyyətdə əsas məsələ təkcə mal-dövlət və mülkiyyət deyil. Peyğəmbərlərin, vəlilərin, saleh dövlət başçılarının vəsiyyətlərində əsas məqsəd ümmət və millətin maddi-mənəvi inkişafıdır. Rəbb buyurur: "Yaqub peyğəmbəri ölüm haqlayarkən, o öz övladlarından soruşdu: "Mən öləndən sonra siz kimə itaət edəcəksiniz?" Göründüyü kimi, Yaqub(ə) ölərkən belə öz övladlarının dini mənsubiyyətilə maraqlanıb. Ölümcül yaralanan həz.Əli isə oğlanları həz.Həsən və həz.Hüseynə dedi: "İkinizə də Allahdan çəkinməyi, dünya sizi axtarsa belə, onu axtarmamağı vəsiyyət edirəm. Babanız Peyğəmbər(ə)-nin şəriətini itirməyin. Həqiqəti söyləyin. Axirət üçün iş görün, zalıma düşmən olun, məzluma yardım edin. Yetimləri qoruyun, onların sizə tapşırılan haqlarını itirməyin. Qonşularla mehriban dolanın. Qurana riayət edin. Namazı tərk etməyin, həcci unutmayın. Qəlbinizi öyüdlə dirildib, inamla qüvvətləndirin. Yaxşı işləri əmr edin. Nəfsinizi özünüzlə başqaları arasında bir tərəziyə döndərin. Özünüzü başqalarına qul etməyin. Allah insanı azad yaradıb. Bilin ki, şərlə əldə edilən xeyirə xeyir deyilməz. Zorla yetişilən sərbəstliyə sərbəstlik adı verilməz. Şər adamlardan çəkinin, xeyirli adamlarla dost olun. Dostuna düşmən olanı dost saymayın, düşmən bilin. Qəzəbinizi boğun. Hər kəsi görə biləcəyi işə göndərin..."

"Hər kəs öz vəsiyyətində zülmkarlıq edərsə, o, böyük günah etmiş olur"; "Bir adam ədalətlə, insafla vəsiyyət etməsə, o, alicənab adam deyil və axirətdə bizim şəfaətimiz ona nəsib olmaz" Peyğəmbər(ə) kəlamlarına görə, vəsiyyət zamanı ədalətsizliyə yol vermək varislərin mallarını oğurlamaq kimidir. Deməli, varislər haqqında ədalətli vəsiyyət etmək həm fərd və ailələrin, həm də dövlətçiliyin təməlini möhkəmləndirir.

İslam dövlətinin güclənməsi və onun coğrafiyasının genişlənməsində müstəsna xidmətləri olan, İslamda ilk demokratik və şəffaf parlament seçkilərinin müəllifi həz.Ömər ölümcül yaralanarkən ona tövsiyə etdilər ki, gələcək xəlifəni kimliyi barədə vəsiyyət etsin. O, vaxtilə həz. Peyğəmbərin hələ sağlıqlarında cənnətlə müjdələdiyi 10 nəfərdən (onlardan 3-ü – Səid b.Zəid, Əbu Ubəydə, Əbu Bəkr artıq vəfat etmişdi; 1-i - xəlifə Ömər isə can üstdə idi), 6-sının siyahiyə salınması şərtilə, istənilən digər tanınmış adamların da namizədliyinə etiraz etmədi. 6 nəfərdən başqa heç kim bu iddiada olmadığı üçün müşavirlər siyahiyə 1 nəfəri də əlavə edib həz.Ömərə təqdim etdilər. Siyahidə öz qohumunun adını görən xəlifə, onun adının altından xətt çəkib, əhali arasında geniş sosial bazaya malik olan 6 nəfərin (Səd.b.Əbi-Vəqqas, Əbdürrəhman b.Ovf, Təlhə, Zubeyr, Osman, Əli) xəlifəliyə layiq olduğunu vəsiyyət etdi. Və dedi ki, qoy onlar növbəti xəlifəni özləri - Şura ilə seçsinlər. Sonra da əmr etdi ki, 6 nəfərlik Şura qərar qəbul edənə kimi namizədlərin olduğu bina mühafizə edilsin, heç kim ora buraxılmasın. Belə də oldu.

Vəsiyyət edən şəxs gərək öz ailəsinin də hüququnu pozmasın. "Bir nəfər ölümündən qabaq var-dövlətinin hamısını Allah yolunda vəsiyyət etdi və övladlarına heç bir şey vermədi. Hadisəni eşidən Peyğəmbər(ə) soruşdu: "Siz o şəxsin ölüsünü neylədiniz?" Dedilər: "Torpağa tapşırdıq". Həz.Peyğəmbər buyurdu: "Əgər dəfndən öncə xəbər versəydiniz, mən onu müsəlman qəbiristanlığında dəfn etməyə icazə verməzdim".

Vəsiyyət məhəbbətə vasitə olduğu üçün o, vəsiyyət edəni yaşadır. Necə deyərlər, "vəsiyyət edən şəxs çox yaşayar". Məgər A.Nobeli (1833-1896) yaşadan onun vəsiyyətinə görə 1901-ci ildən beynəlxalq Nobel mükafatlarının təsis edilməsi deyilmi?! Əgər insan mirasını elm, təhsil, maarif, su çəkmək, yol salmaq, kimsəsiz qoca və uşaqlara yardım etmək və s. lazımi yerlərə xərclənməsini vəsiyyət edərsə, bunu həm də onun kəffarəsi kimi qəbul etmək olar.

Vəsiyyət dünyanın bəlkə də insana verdiyi axırıncı fürsətdir. Həmin səbəbdən yaxşı olar ki, insan bu şansı sonraya saxlayıb, deməsin ki: hələ vəsiyyətə vaxt var, zamanı gələndə vəsiyyətimi edəcəm. Çünki insan elə ölə bilər ki, heç onun vəsiyyətə vaxtı da qalmaz. Bununla yanaşı, insan var-dövlətini kiməsə vəsiyyət etməklə "ona kömək edirəm” fikrini də əsas götürməməlidir. Çünki sağ ikən kömək etməklə, öləndən sonra mirasdan verilən mal və ya paranın hüsnü-ləzzəti bambaşqadır. "Bir nəfər vəsiyyət etdi ki, mən öləndən sonra xurma anbarımı Allah yolunda paylayın. Onun vəsiyyətinə əməl olundu. Lakin bir xurma dənəsi anbarın küncündə qaldı. Peyğəmbər(ə) buyurdu: "Əgər o şəxs həmin xurma dənəsini sağlığında versəydi, bu onun bir anbar xurmanı vəsiyyət etməsindən yaxşı olardı".

Vəsiyyət hikmətli, ədalətli və xeyirli olmalıdır. Quran vəsiyyətə toxunulan ayələrdə "Bil-məruf" (xeyirli işlərə dəvət) ifadəsini işlədir. Yəni hər bir vəsiyyət ədalət və xeyrə söykənməlidir. Ədalətə söykənməyən vəsiyyət həm qohumluq bağlarını qırar, həm də ailəni sarsıdar. Həmin səbəbdən vəsiyyətdə yaxın qohumların hüququ hökmən gözlənilməlidir. Məlumdur ki, qohumlardan bəzilərinin vərəsəlik hüququ varsa, digərlərində bu hüquq yoxdur. Əgər vəsiyyət edən şəxs, ikinci tərəfin ehtiyac içində yaşadığını bilib, onlara mal və əmlak payı ayırmazsa, günah etmiş olur. Əksinə, əgər vəsiyyət edən irsi hüquqları olan yaxın qohumların həyat şəraiti ağır olduğu halda mirasın qanuni hissəsini onlara yox, hüququ olmayan ikinci tərəfə verərsə, ədalətsiz olur. Çünki bununla o, kasıbların vəziyyətini daha da ağırlaşdırıb, varlıları isə zəngin etmiş olur.

Ailə başçısından fərqli olaraq, Müaviyə kimi dövlət rəhbərlərinin xeyirsiz vəsiyyəti isə həmin millət üçün bir zülmdür. Belə ki, Müaviyə oğlu Yezidə vəsiyyət etdi: "Bir əlində qılınc, digər əlində bir parça çörək tut. Xalqı bu tərəzilə idarə et. Bizim iki düşmənimiz var. Birini (həz.Həsəni) mən zəhərlədim. O birinə (İmam Hüseynə) ömrüm çatmadı. Bu iş sənin vəzifəndir". Taxt-tac hərisi pozğun Yezid, hələ ölməyən atasının barmağından şahlıq üzüyünü çıxarmaqla ona xəyanət etsə də, atasının vəsiyyətinə əməl edib, özünü əbədi lənət sahibi etdi. Xalq olaraq Biz Müaviyəsayağı bir vəsiyyətin acısını artıq əsrlərdir ki, çəkməkdəyik. Bu, rus çarı I Pyotrun işğalçı siyasətidir. O özündən sonrakı varislərinə Azərbaycan da daxil olmaqla Qafqaz, Xəzər dənizi və digər regionlarda imperiya hakimiyyətinin bərqərarını vəsiyyət etmişdi. Həmin vəsiyyətnamənin bir hissəsi yerinə yetirilib, qalanı isə plandadır...

Allah hikmət sahibidir

"Vəsiyyətnamə vəsiyyət edən öldükdən sonra qüvvəyə minir. Vəsiyyət edən sağ ikən, vəsiyyətin hökmü olmaz” (İncil). Quran isə buyurur: "(Ölənin) vəsiyyətini eşitdikdən sonra onu dəyişənlər günah sahibi olarlar. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi eşidən və biləndir”. (Bəqara 181). Lakin Rəbb hər iki kəlamı yalnız və yalnız xoşniyyətli vəsiyyət – insanları azad, xoşbəxt edə biləcək vəsiyyət üçün buyurub. Deməli, zülmə, istismara, başqasının ərazisini zəbt etməyə, rüşvətə, korrupsiyaya və digər munkərlərə söbq edən vəsiyyət Rəbbə, Onun peyğəmbərləri və kitablarına zidd olduğu üçün ayəni belə də şərh etmək olar: "(Ölənin) pis, şər, haram vəsiyyətini eşitdikdən sonra onu dəyişənlər savab qazanmış olarlar”.

Vəsiyyət həyat-ölüm, ölüm-həyat fəlsəfəsinin dərki, ölümsüz həyatın və həyatsız ölümün mümkünsüzlüyünün dəlili, ani və fani dünya həyatının ölüm körpüsü ilə əbədi dirilişdəki təntənəsidir. Vəsiyyət bir iman cövhəri kimi, həm də ölümün həyatı və həyatın ölümü yaşatmasına inamdır:

"... Harda həyat başlanır

Ölüm bağışlanır.

Harda ölüm başlanır

Həyat bağışlanır.

Bu, məlum fəlsəfə...” (M.Araz)

Doğrudan da Allah hikmət sahibidir.

Allah hikmət sahibidir

"Vəsiyyətnamə vəsiyyət edən öldükdən sonra qüvvədə olur. Vəsiyyət edən sağ ikən, vəsiyyətin hökmü olmaz" (İnjil). Quran isə buyurur: "(Ölənin) vəsiyyətini eşitdikdən sonra onu dəyişənlər günah sahibi olarlar. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi eşidən və biləndir" (Bəqəra 181). Hər iki kəlam yalnız və yalnız xoşniyyətli vəsiyyət, insanları azad, xoşbəxt edə biləjək vəsiyyət üçün buyurulub. Deməli, zülmə, istismara, rüşvətə, korrupsiya və digər munkərlərə sövq edən vəsiyyət Rəbbə, Onun peğəmbərləri və kitablarına zidd olduğu üçün ayəni belə də şərh etmək olar: "(Ölənin) pis, şər, haram vəsiyyətini eşitdikdən sonra onu dəyişənlər savab qazanmış olarlar". Doğrudan da hikmət sahibi olan Allah hər şeyi eşidən və biləndir.

Ədalət.-2019.-28 mart.-S..6