Qan Turalı: “Mənim təbəssümüm
də qalmaqaldır”
Adalet.az tanınmış yazar, ssenarist Qan Turalıyla Ayxan Ayvazın söhbətini təqdim edir.
- Tural, birinci, səni təbrik edirəm.
"Adam” filmi xeyli mükafatlar qazandı,
yaxşı reaksiyalar oldu. Bu filmin
ideyası necə yarandı? Bir az
ondan danışaq.
-
Çox sağ ol, Ayxan. Neftçalanın
Kürdili adasında tək yaşayan Vitali Pronin haqqında Səbuhi
Məmmədli məqalə yazmışdı. Prodüser və rejissor dostlarım dedilər ki,
çox maraqlı mövzudur, bunu mütləq işləyək.
Sonra müraciət elədik Dövlət Sərhəd
Xidmətinə. Onlar da sağ olsunlar,
başda Elçin müəllim və şəxsi heyət.
Bizə çox köməklik elədilər
ki, filmi çəkək. Film beləcə
istehsal olundu. Çoxlu uğur qazandı.
Hələ də uğur qazanmaqdadır.
Xarici festivallarda da iştirak eləyəcək... Məncə, bütün bunlar hələ
başlanğıcdır. Bu işdə
rejissor Emil Əli gənc olmasına baxmayaraq həqiqətən
də misilsiz istedad və zəhmət nümunəsi
olmuşdur. Eləcə də filmin mənimlə birgə
prodüserliyini edən Ali Arazın da entuziazmı... Çox məhdud imkanlarla "Adam” filmi ortaya
çıxdı.
- Ümumən son dövrlər
çəkilən filmlərə münasibətin necədir?
Bu sahəyə yeni daxil olmuş biri kimi səncə
çatışmayan nələr var?
-Mən
başqa yoldaşların işlərinə qiymət vermək
istəmirəm. Bununla kinoşünaslar məşğul
olsalar yaxşıdır. Mən proza
yazdıqdan sonra ədəbi tənqidçiliyin
daşını atmışam. Sənət
etikasına əməl etməlk vacibdir. Sadəcə,
ən ümumi şəkildə demək istəyirəm ki,
bütün qazanılan uğurları inkar etmədən
kinomuz öz qızıl dövrünü yaşamır.
Bununla belə çox böyük canatım və
yüksəlişlər gözə dəyir. Tez-tez "Azərbaycanfilm”də oluram. Çox istedadlı, hekayələri, ssenariləri və
şövqləri olan gənc rejissorlar görürəm.
İnanıram ki, qazanılmış uğurlar
gələcək kino intibahının çox güclü
rüşeymləridir. İndi bizdə
çox güclü bir kino nəsli yetişib. Bu nəslin çox güclü potensialı var. Hətta
mən fərəhlə deyə bilərdim ki, Azərbaycan
kinosunda heç vaxt bu qədər güclü potensial
olmayıb. Lakin çox təəssüf
ki, bəzi dövlət məmurları kinoya ayrılan vəsaiti
kəsməkdən danışırlar. Mədəni,
savadlı, milli və bəşəri dəyərlərlə
tərbiyə edilmiş vətəndaş yetişdirmək
dövlətin ümdə vəzifəsidir. Məgər bunu incəsənətsiz etmək
mümkündür? Azərbaycanda nə qədər
idealist müəllim varsa səni əmin edirəm ki,
onların bir insan kimi formalaşmasında "Bizim Cəbiş
müəllim” filminin də böyük rolu olub. Doğrudur, kommersiya filmləri istehsal edilir, lakin
onların belə bir məqsədi və məramı yoxdur.
Azərbaycan kinosu Azərbaycan xalqının, Azərbaycan
Respublikasının sərvətidir. Ümid
edirəm ki, bu shaəyə diqqət də, maliyyə də
artılacaq. Və bu maliyyənin daha səmərəli
xərclənməsi üçün də orijinal mexanizmlər
ortaya çıxacaq.
- Sən ədəbiyyat adamısan, ədəbi
mühitdən çıxmısan. Kino
mühiti ilə necə dil tapırsan? O əvvəlki
"ədəbiyyat söhbətləri” üçün
darıxmırsan ki?
-Mən
heç zaman ədəbiyyat söhbətləri
üçün darıxmamışam. Mənim
üçün ədəbiyyat söhbətdən yox,
yazıdan ibarətdir. Dünən oturub
Allah bilir neçənci dəfə "Şəppəli”ni
oxudum. Sonra düşündüm ki, Azərbaycanda
hamı, bütün dövlət qulluqçuları, həkimlər,
müəllimlər hamı məcburi şəkildə bu
kitabı oxumalıdır. Və mənə
elə gəlir ki, biz çayxanalarda çox vaxt itirdik.
Bir-birimizə oxşamağa başladıq.
Özümüzü təkrarlamağa
başladıq. Ədəbiyyatın
özünü yox ətrafını danışmağa
başladıq. Əlbəttə, ədəbi
mühitdə çox gözəl, parlaq istedada malik
dostlarımla ünsiyyətim hələ də davam edir.
Lakin yenə deyirəm, mənə ədəbiyyatla
bağlı söhbətlər daima mənasız gəlib.
Ədəbiyyat tənhalıq kimi şeydir, onu
təkbaşına yaşamaq gərəkdir. Bir tale kimi,
bir alın yazısı kimi... Çox şey eləmədim?
(gülür)
- Tural, sənlə bu barədə
çox söhbətlərimiz olub. "Behzat
Ç”ni xüsusi sevdiyini bilirəm. Bir
neçə xarici serialları da. Ağlında
bir serial ideyası varmı?
- Əslində
əlimdə serial projesi var. İki-üç il
qabaq yazmışam. Hər şeyi
hazırdı. Situativ komediya janrında
serialdı. Çox istərdim ki,
serialım ekranlara çıxsın. Amma
mövcud situasiyada bu mümkünsüz görünür.
Serial bizdə konveyer üsulu ilə
çalışır. Bu tempə ayaq
uydurmaq, bu tempdə yaradıcılıq ortaya qoymaq mənim
üçün müşküldür.
- Sirr deyilsə... Nədən
bəhs edir serial?
-
Qısaca deyim ki, gənclərin həyatındandır.
- Aha...
-
Yaradıcı gənclərin həyatı... Yəni
bizim həyatımız. Bizim böyük çarəsizliyimiz
haqqındadır, Ayxan... (gülür).
- Yaradıcı gənclərin həyatı
dedin... Sən yaradıcılığa şeirlə
başladın, sonra nəsrə keçdin. Və
indi də kino sahəsinə keçdin. Ədəbiyyat
fəaliyyətin davam edirmi? Yazırsanmı
yeni əsərlər?
-. Bu il bir kitab çap etdirmək istəyirəm. "Dərin cinayət” adlı povest olacaq içində.
Adı hələlik şərtidir. "Prokurorun üç günü” povestimin
davamıdır. Mən də detektiv qəhrəman
silsiləsi başladım axı. Allah
axırımı Dronqodan qorusun. (gülür).
Düzdür, mənimki "Made in Azerbaijan”
brendidir. İdxal deyil. Kitab
üçün iki povest nəzərdə tutmuşam.
Digəri "Samir, Samiri”dir. "Azərbaycan” jurnalında
çap edilmişdi. Və son illər
yazdığım bir neçə hekayə. Adın da deyim, day özümünküsən.
(gülür) "Ayna”dır
adı. Tarkovskiyə heç bir dəxli
yoxdur. Borxesə də. Obrazın adıdır. Xüsusi
isimdir. Yəni mən ədəbiyyatdan
heç bir halda qopmuram. Ruhi-rəvandır
ədəbiyyat. Heç nə onun yerini
verə bilməz. Elçin müəllimin
sözü olmasın, mən hər şeydən əvvəl
yazıçıyam.
-
Povestinin çapı ilə bağlı bir status
yazmışdın.
- Hə, deməli "Dərin cinayət”i
verdim nəşriyyata. Onlar da dedi ki, tarixi sənədlər
olmalıdır. Dedim sənəd olsa dissertasiya yazaram da. Bədii ədəbiyyata sənəd istəyərlər?
- Tarixi
süjetdir deyəsən...
-
Anaxronizm və alternativ tarix. Söhbət Mehdi
Hüseynzadənin fonunda Məmməd Əmin Rəsulzadə
və Stalindən gedir. Bu hələ
görünən üzdür.
- Naşir anaxronizmi anlamayıb və
çap etməkdən imtina edib?
- Eynən.
-
Hansı naşirdi?
- Onu deyə
bilmərəm.
- Tural, tək
filmlərlə məşğul deyilsən. Həm də dərs
deyirsən... Aktiv bir fəaliyyətlə məşğulsan...
- Bəli,
həm pedoqoji, həm də yaradıcılıqla məşğulam.
(gülür)
- Mədəniyyəti
çiyinlərin üzərində daşıyırsan...
- (gülüşmə). Allah verəndən...
- Çətin deyil ki? Çatdıra bilirsən hamısına?
- Əlbəttə. Çünki, Ayxan, bunlar
hamısı mənim arzuladığım peşələrdi. Yeni layihələrim
də var, onların üzərində
çalışıram. Məncə,
insan daim çalışmalı, özünü inkişaf
etdirməlidir. Azərbaycan da elə bir
yerdir ki, ürəyincə istədiyin işlə məşğul
olmaq xoşbətlikdir. Əgər mən
ürəyim istəyən bir işlə məşğul
oluramsa, niyə də bacarmayım, niyə çatdıra bilməyim?
Yoxsa gedim, bəzi
şair-yazıçılarımız kimi bütün
günü araq içim? (gülüşmə)
Sonra da status yazım ki, xalq bizə qiymət vermir,
- Hətta
vaxt tapıb İzzət Bağırovla münaqişə də
yaşaya bilirsən...
-Bir status
yazmışdım. Yox e, filmin afişasın
paylaşıb təbəssüm emojisi qoymuşdum. Media da götürüb bunu yazdı, aləm dəydi
bir-birinə. Özü də film sahəsi elədir ki,
burda tənqid az olur deyə qəribə
qarşılandı. Medianın da burda xüsusi
rolu oldu. Bunu xüsusi vurğulamaq istəyirəm
ki, media mənim nəşriyyatla problemi
işıqlandırmadı, amma İzzətlə olan söhbəti
şişirtdi. Yəni bu da
mediamızın nə qədər
cılızlaşdığının sübutudur. Qısacası, mənim bir təbəssümüm də
qalmaqaldır, şair. O mahnı necə idi, sənin bir
təbəssümün... (gülür)
- Tural, kino sahəsinə meyl etməyin
bir səbəbi də ədəbiyyatdakı durğunluğa
görə deyil?
- Əlbəttə, bunun xüsusi rolu var. Mən hesab
edirəm ki, ədəbiyyat əvvəlki kimi cəmiyyətdə
aktual deyil. Ədəbiyyat elə bir şeydir ki, o gəldiyi
zaman zatən yazırsan. Mənim
ağlıma povest gəldi, oturub yazdım. Lakin ədəbi prosesdə bir donuqluq var. Yəqin
ki, müvəqqətidir.
- Esselər
kitabı...
- Hələ
planda yoxdur. Daha doğrusu planda var, amma yazı
stolumda yoxdur.
- Səni daha çox esseist kimi qəbul
edənlər var. Nasir kimi həmişə tənqid edirlər
ki, onda bədiilik azdı və s. Bu barədə nə
düşünürsən?
- Deyirlər
də, Ayxan... Desinlər... Mənim işim
yazmaqdır. Bədiilik kateqoriyasını
izah da edə bilərəm, lakin anlamazlar. Yola ver, getsin
e... (gülür)
-
Yazırsan yenə? Esse janrını nəzərdə
tuturam.
-
Sıfırdan bir esse kitabı nəzərdə tutmuşam. Görək necə olur. Mənim
əbədi işim yazmaqdı. Hətta
kinoda belə yazıram (gülür).
- Bilirəm ki, Vudi Alleni çox
sevirsən. İndi sanki bir az
özünü ona bənzətmək də var sanki. Hələ
də Vudi Allen sevdiyin rejissor olaraq qalır, yoxsa fikrini dəyişmisən?
-Vudi mənim
sevgimdir. O heç zaman ölməyəcək bir sevgi. Əlbəttə
ki, mənim üçün Fellini və Lars fon
Trier də bir ölçü və meyar olacaq qalacaq.
-
Vaxtın az olur yəqin ki... Hətta müsahibəni də qaçaraq alıram
səndən. Ədəbi prosesi izləyirsənmi?
Yeni imzaları...
-"Ədəbiyyat” qəzetini oxuyuram. Bayaq dediyin
yeni imzalarla bağlı durğunluğu ümumi ədəbi
prosesdən də müşahidə etmək
mümkündür. Xüsusilə diqqətimi
çəkən bir imza yoxdur. Amma bu sahədə
ədəbi tənqidçilər danışsalar daha
yaxşı olar. Xüsusilə də proza
sahəsində yeni imzaların olmaması məni narahat edir.
Ancaq bu da bir prosesdir.
- Çatışmayan nələr
var? Ümumiyyətlə, proses qalıbmı səncə,
yoxsa donmuş vəziyyətdədir?
-Bu haqda
danışmaq mənə çətindir. Amma dediyim ki, ədəbi
proses donuqlaşıb. Bəlkə də
ictimai-siyasi proseslərlə bağlıdır. Ya da sosial media insanların ədəbiyyata ayıracaqları
vaxtı alır. ELə
yazıçılarımız da sosial mediada daha çox vaxt
keçirirlər. Bir də
qarışıqlıq dövrüdür sanki. Ədəbiyyat
üçün bir az durulmağa ehtiyac
var. Mən öz şəxsimdə bütün bunları hiss
edirəm.
- Bizim, yəni
ədəbiyyatçıların rejissorlarla sıx əlaqələri
yoxdur. Sanki aramızda uçurum var. Əvvəllər
belə deyildi. Bu əlaqələri təzədən
qurmaq mümkündümü? Bərabər iş
görmək baxımından soruşuram.
-Yazıçı
kinoda iştirak etməməlidir. Kinoda ssenarist
peşəsi var ki, mahiyyət etibarı ilə
yazıçılığa daha yaxın sahə odur. Ssenari də ədəbi formadır, lakin onu hekayə,
ya da povestlə qarışdırmaq olmaz. Necə
ki, drama səhnə üçün yazılırsa ssenari də
film üçün yazılır. Romanın
isə belə bir problemi yoxdur. O oxunmaq
üçündür. Yaxşı hekayə hələ
yaxşı ssenari demək deyil. Yazıçılarımız
ssenari yazmağı öyrənməlidirlər. Mən Azərbaycan ədəbiyyatının
çox güclü potensialı olduğuna inanıram. Bu potensial ssenariyə çevrilməlidir. Lakin bir məqama da baxaq. Götürün,
dünyanın ən yaxşı filmlərini... Görün, neçəsi ekranizasiyadır?
Tolstoy, Hüqo, Balzak, Dostoyevski kimi ustaların əsərlərinə
nə qədər uğurlu film çəkilib? Bu mənada kinonun spesifik sahə olduğunu qəbul
etmək lazımdırBütün bunları praktik və nəzəri
şəkildə öyrənmək lazımdır. Bir yazıçımız deyirdi ki, mənim
romanıma film çəksələr Oskar alar.
Soruşdum ki, bu il Oskarı hansı film
alıb, bilmədi. Yəni, belə yazıçılarla
Oskar ala bilməyəcəyimiz o qədər aydındır
ki...
- İndi nə ilə məşğulsan?
-Mədəniyyət
nazirliyinin sifarişi, "Azərbaycanfilm”in dəstəyi ilə
Zen Filmdə "Soraq” adlı qısametrajlı filminin çəkilişlərini
başa çatdırdı. Bu bizim dövlət
sifarişi ilə ərsəyə gələn ilk işimiz
idi. Və istər "Azərbaycanfilm”in,
istərsə də nazirliyin dəstək və
qayğısını açıq şəkildə hiss
etdik. Faktiki olaraq yaradıcı prosesə
qətiyyən müdaxilə edilmədi və işin
yaxşı alınması üçün bütün
imkanlar səfərbər olundu. Hazırda
filmin montajı gedir.
Bundan əlavə işçi adı "Nəfəs”
olan qısametrajlı filmin hazırlığına
başlamışıq. Hər iki filmin rejissoru mənim əziz
dostum Pərviz Həsənovdur. Bayaq sən
yazıçılarla rejissorların əməkdaşlığı
haqqında sual verdin. Məncə, ən
vacib olan yazıçının, daha doğrusu ssenaristin
öz rejissorunu tapmağıdır. Azərbaycan və
eləcə də dünya kinosu tarixində ssenarist-rejissor əməkdaşlığının
çox gözəl nümunələri var. Bu iş kollektiv
işdir, başqa cür alınmır.
- Son olaraq Tural, belə bir sual vermək
istəyirəm: film, ədəbiyyat, yoxsa teatr? Üçü
arasında qalsan hansını seçərdin?
-
Keçmiş gömrük naziri demişkən, nə fərqi
var, hamısı puldu da. Yəni, hamısı yazıdı
da... Axırda bir cümlə də deyim?
-De...
-Həyatdan
maraqlı heç nə yoxdur. Bircə yazı
istisnadır.
- Öz fikrindi?
- Yox, Orxan Pamuk...
Söhbətləşdi:
Ayxan Ayvaz
Ədalət.-2019.-16 yanvar.-S.5.