SƏRT ADAM

ƏLİSƏFA AZAYEV

Bəli, yazıçı, professor Qulu Xəlilovu belə bir adam kimi tanıyırdılar. Onunla heç bir tanışlığı olmasa da, uzaqdan-uzağa görmüş, kitablarını oxumuş, televiziyadakı verilişlər zamanı söz-söhbətini eşitmişdi. Həqiqi mənada öz sözünü, mövqeyini çəkinmədən bildirən bir ziyalı idi.

Gizli deyildi ki, Sovet hökuməti vaxtı belə açıq-saçıqlıq xeymir gətirmirdi. Ancaq sanki onda gendən gələn bir mübarizlik, dönməzlik vardı. Bir də ki, o, bir başqası deyildi axı... Milyonların həvəslə oxuduğu, sevimli kitabı olan "Yaşamaq istəyirəm" əsərinin müəllifi idi! İlahi, bu povesti o necə də həvəslə, hərisliklə, acgözlüklə oxumuşdu. İlk sətirdən kitabdan ayrıla bilmirdi. Sanki bu kitabda təsvir olunan Qulu Xəlilovun özü yox, elə o idi! Moskvada, xəstəxanada cərrahiyyə əməliyyatı olunmuş halda yatırdı.

Orada deyilən, yazılan şeir parçalarının çoxu hələ də yadındadır:

Qarabağda bağ olmaz,

Qara salxım ağ olmaz,

Qəriblikdə qalanın,

Ürəyində yağ olmaz.

Yaxud da ki:

Dağlara binə gəlləm,

Gedərəm yenə gəlləm.

Üzüm üzünü görsə,

İmana, dinə gəlləm.

Bir də qınayıcı, gizli mənalı o sətirlər:

Haraya baxırsan açıqdır açıq,

Muxurdan tikilib yan-yan alaçıq.

Qışın çilləsində boy-buxun açıq, -

Bəyəm sənin üçün yazdır, bəxtəvər?!.

O vaxt aydın idi ki, çap olunmaq üçün rəyə verilən əlyazmadan müəllifin xəbəri olmaz, həmin adamın kimliyi məxfi saxlanılar, bir də rəy olunandan sonra hər şeydən məlumatlı olardılar. Hekayələr kitabına yazıçı-tənqidçi Qulu Xəlilovun rəy verdiyini biləndə, lap həddən ziadə təsirlənən kimi oldu. Həqiqi mənada bu yazıçı onun üçün ucalıq zirvəsi idi. İstər yaradıcılıqda, istər pedoqoji fəaliyyətdə, istərsə də bir insan, müəllim kimi. Qulu Xəlilov o vaxtlar ciddi yazıçı -tənqidçi kimi tanınmaqla yanaşı, ADU-nun sayılıb -seçilən professoru idi. Gənclərimizə dərs deyirdi.

Həmin rəydən təsirlənmiş halda ona məktub yazdı. Bir güun də bu məzmunda bir cavab aldı. Öz xətti ilə yazmışdı:

Hörmətli Əlisəfa!

Salam.

Sənin çox səmimi, istiqanlı məktubunu aldım. Çox sağ ol. İsti və hərarətli, həmçinin ünvanıma dediyin xoş sözlərə görə.

Çox sevindim ki, tanımadan, bilmədən sənin kimi həm yaxşı qələmli, həm həssas, həm də bütünlüklə vicdanlı bir müəllif - üstəlik hüquqşünas haqqında müəyyən xoş sözlər demişəm. Görünür, bu sözləri doğuran sənin öz qabiliyyətin, insanlara olan səmimi münasibətindi. Məni öz doğma ev-eşiyinizə dəvət etdiyinə görə də sağ olun. Sağlıq olsun. Mən də sizi öz evimizə dəvət edirəm. Evimizin telefonu belədir: 92-86-46.

Hörmətlə: İmza Qulu Xəlilov

20.II.1984.

Bu məktubdan həvəslənmiş, cəsarətlənmiş halda bir gün də ADU-ya, onunla görüşə getdi. Onu çox səmimi şəkildə qəbul elədi, xeyli söhbət etdilər. Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul olunanda ona zəmanət verənlərdən biri də SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü Qulu Xəlilov oldu.

Bəli, zəmanət xeyli əvvəl verilsə də, o müstəqillik illərində - 1993-cü ildə Yazıçılar Birliyinə üzvü qəbul olundu. Yadında idi, indi Milli Məclisin deputatı olan Elmira xanım Axundova onda bu sahədəki işə baxırdı. Bir gün də ona sənədləri verdi ki, yazıçı İsi Məlikzadənin yanına aparsın. İmza etmək üçün. O vaxt nəsr sahəsinə o baxırdı.

Onda çox xeyirxah bir insan, gözəl yazıçı olan İsi Məlikzadə Azərbaycan Milli Akademik Dram teatrında idi. Sənədlərə baxanda dedi: "Mən ki, bura qol çəkmişəm axı..." Beləcə geri qayıtdı... O cürə gözəl yazıçının çox erkən, vaxtsız dünyasını dəyişməsi onu çox ağrıtdı.

Onda yazıçı Qulu Xəlilov ona verdiyi zəmanətdə yazmışdı: "Gənc yazıçı Əlisəfa Azayevin imzası oxuculara tanışdır. Onun hekayələri qəzet və jurnallarda dərc olunmaqdadır. İki kitabı çap olunmuşdur. Birinci hekayələr kitabı "Yeddi il sonra" 1979-cu ildə "Gənclik" nəşriyyatı, ikinci hekayələr kitabı "Çin qızılgülü" isə 1987-ci ildə "Yazıçı" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmışdır..."

O vaxtlar "Gənclik" nəşriyyatından çox "Yazıçı" nəşriyyatı tərəfindən buraxılan kitablar təqdir olunurdu. Bu nəşriyyat kitabını çap edirdisə, deməli, əsil yazıçı idin. Üstəlik onun o vaxtı "Xatirə" hekayəsi əsgər şəkili və yazıçı Əlfi Qasımovun "Uğur olsun, əsgər oğlan!" ön sözü ilə birlikdə "Azərbaycan gəncləri " qəzetində dərc olunmuşdu. Sonra da elə həmin qəzetdə "Əminə" hekayəsi...

O vaxt "Azərbaycan müəllimi" qəzetində bir-birinin ardınca "Müəllim kövrəldi", "Görüş", "Ərəb pulu", "Azərbaycan qadını" jurnalında "Övlad həsrəti", "Ana qəlbi" hekayləri dərc olundu. Daha sonra "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində "Şırmayı bıçaq", "Kənd həyatı" jurnalında "Xallı gürzə" hekayələri işıq üzü gördü.

Nəzərə alsaq ki, o vaxtlar bədii yazı dərc etdirmək necə çətin idi... Bu böyük uğur hesab edilirdi. Xüsusilə kitabın çap olunanda. Onun isə birinci kitabı çap olunanda, həm də hələ tələbə idi. Müəllim işləməklə yanaşı, qiyabi ADU-nun hüquq fakultəsində oxuyurdu! Sonralar oranın aspiranturasına da qəbul oldu. Elmi rəhbəri professor Murtuz Ələsgərov idi.

Qulu Xəlilovun isə Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul olunmaq üçün verdiyi zəmanətdə həm də yazılmışdı:

"Əlisəfa Azayevin yazılarını oxuduqda onun qələmində yazıçılıq vərdişi, təcrübəsi aydın görünür. Müəllifin həyatı bildiyi, müşahidəsi adamları yaxından tanıması onun bir çox hallarda qələminin təəbiliyinə, reallığına az kömək etməmişdir. Buna görə də müəllif bir sıra hekayələrinin mərkəzinə müəyyən konkret ideya qoyur və öz fikirlərini də bu ideyalar ətrayında konkret surətdə əks etdirməyə çalışır. Hansı hekayələrdir bunlar? Bunlar saf insani məhəbbət, doğruçuluq, zəhmətkeşlik, düzlük, saflıq, işdə sədaqət və i.a. və s. Əlbəttə, bunlar ümumi şəkildə ifadə olunmur".

Bu sözləri, fikirləri oxuyub, o, elə təsirlənmişdi ki. Bax gör Qulu Xəlilov kimi yazıçı, tənqidçi, professor onun yazıları, hekayəlri haqqında necə dolğun, ürəkdəni gələn sözlər, fikirlər deyib, yazmışdı. Elə bir vaxtlar hekaylər kitabına verdiyi rəydə də belə fikirlər yazılmışdı.

Onda, özü ona yazdığı məktubda göstərdiyi kimi, onu şəxsən tanısaydı bu yazılar ona bu qədər təsir etməzdi. İlk dəfə onu görmədən, tanımadan, kimliyini bilmədən yaradıcılığı haqqında belə gözəl fikirlər yazmışdı. Ona verdiyi zəmanətin sonrakı hissəsində deyilirdi: "Ana südü"ndə uşağı ölümcül Bakıya gətirərkən onun atasının vaxtilə sevdiyi qızın kara gəlməsindən, üstündən uzun illər keçsə də, onların bir-birlərini unutmamalarından, "Avar qızı"nda bir qızın sayıqlıqla iki canini həbs etməsindən, "Qızıl bilərzik"də əsil məhəbbətin hər cür şöhrətpərəstlikdən uzaq olmasından, "Ata, atacan..." da insani qayğıdan, "Vicdanın səsi"ndə həqiqətin, düzlüyün, doğruluğun hər şeydən üstün olmasından, sovet qanunlarının qalib səsindən, "İstək"də qeyri-insani hisslərin iflasından və sairədən söhbət gedir. Bu hekayələrin hamısında yüksək qayə, əxlaqi təmizlik, insanın mənəvi gözəlliyi ifadə olunur.

Bəli, bu fikirlər çox yaxşı, sevindirici, ürək açan, onu yaradıcılığa, bu böyük sənətə ruhlandıran idi. Ancaq, o, obyektiv, öz sözünü həmişə açıq deməyi sevən bir qələm sahibi kimi, həm də yazıb göstərmişdi: "Bunlarla belə qeyd etməliyəm ki, Əlisəfa Azayevin hekayəlrinin bəzilərində təsadüflər nəinki bir ünsür kimi iştirak edir, hətta bir çox hallarda adamların taleyini həll edən amilə çevrilir. Əlbəttə, belə əhvalatlar ola bilər və müəllif də bizi bir sıra sahələrdə inandıra bilir. Təəssüf ki, bu əhvalatlar bəzən həddən artıq uzadılır.

Onun bu yerində deyilmiş qiymətli fikirlər ilə tam razı idi. Bunu ona dünyalar qədər xətrini istədiyi, əsil mənada yolgöstərəni, xeyirxahı, mənəvi atası olmuş gözəl yazıçımız Əlfi Qasımov da demiş, yazılarını redaktə edərkən qeyd etmiş, göstərmişdi.

Bütün bunlarla yanaşı, o böük yazıçı ona verdiyi zəmanəti bu sözlərlə bitirmişdi: "Bütün dediklərimi yekunlaşdırıb, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Əlisəfa Azayev həyatdan ədəbiyyata gələn müəlliflərdəndir. Onun yaradıcılığı ümidvericidir. Müəllifdən yeni gözəl əsərlər gözləyə bilərik. Odur ki, onun SSRİ Yazıçılar İttifaqı üzvülüyünə qəbul edilməsinə zəmanət verirəm.

SSRİ Yazıçılar İttifaqı üzvü: İmza Qulu Xəlilov

Əlbəttə, dediyi kimi, o vaxtlar süründürməçilik daha çox idi. Bürokratik aparat bildiyini edirdi. Heç nədən onun Yazıçılar Birliyinə qəbul olunması xeyli uzadıldı. Bir də ki, onda, elə indi də detektiv janra meyilli olan yazıçılara yaxşı baxmır, əsil mənada ögey münasibət bəsləyirdilər axı. Bizim şairlər, yazıçılar da güldən, bülbüldən yazmağı çox xoşlayırlar.

Nə etsin ki, o bu yolu gedə bilmir. Şöhrətli aşığımız Aşıq Şakir Hacıyevin vaxtilə Kürdəmirdə keçirilən tədbirində sevimli şairimiz Hüseyn Arifin dediyi kimi, yaradıcı adamlara belə münasibət yaxşı deyil, hər gülün öz ətri. qoxusu var... İmkan daxilində hamısını çap etmək lazımdır. Həmin əsərlərə xalq, kütlə öz qiymətini verəcək.

Necə ki, az-çox verdi... Bu gün həsədlə oxunan o kitabları görəndə ona zəmanət verən yazıçı və şairlərə minnətdarlıq hissilə qəlbi döyünür. Şöhrətli yazıçı -tənqidçi, professor Qulu Xəlilov, gözəl şairimiz Hikmət Ziya, əslən Qubadan olan mehriban yazıçımız Vaqif Musa yada düşür.

O kim idi, kim oldu... Əlbəttə, buna görə belə xeyirxah insanlara, haqqı - nahaqqa verməyənlərə, xüsusilə yazıçı -tənqidçi Qulu Xəlilova olduqca minnətdardı" Yazar Flora xanım Xəlilzadə haqqında "Həyatdan ədəbiyyata" yazısını yazıb "Azərbaycan" qəzetində çap etdirəndə bu məsələlərə xüsusi toxunmuş, Qulu Xəlilov kimi sənətkarların o vaxt sözü elə belə demədiyini xüsusilə vurğulamış, qeyd etmişdi.

İndi bu gözəl ənənə niyə davam etdirilmir?!. Axı yaradıcı gəncliyin belə qayğıya ciddi ehtiyacı var. Odur ki, yaxşı deyiblər açıq nifrət gizli nifrətdən yaxşıdır. O deyilir, bilinir, göstərilir, soyuyub gedir, arxa plana çəkilir. Vay o günə ki, kimə, nəyəsə gizli nifrət bəsləyəsən! Əlbəttə ki, bunun, belə halların nəticəsi güclü, dözülməz partlayışla yekunlaşır!

İndi tez-tez təsadüf edirik. Bir də görürsən ki, gənclərə lazımi qayğı göstərilmir, onların yazıları, əsərləri çap olunmur. Bu barədə bir fikir deyən olmur, görüşləri təşkil olunmur. Onlar da hiddətlənmiş halda hərdən eşşəkarısı kimi hikkəli halda kimisə sancır, xoşagəlməz sözlər deyir, yazıb-pozurlar da!

Onda, bu vaxt Yazıçılar Birliyindəki müdafiəçiləri əsil xor kopellası kimi səs-səsə verir, rəhbərliyi müdafiə edirlər. Deyən lazımdır ki, a yoldaş, bəyəm Yazıçılar Birliyi elə Bakı üçündü, şəhər təşkilatıdı?!. Onun yerli şöbələri olsa da, hamısında yoxdu axı!.. Buna görə də yerlərdə də iş aparmaq, görüşlər, çıxışlar təşkil etmək lazımdı! Şəxsən, o, iyirmi beş ildi bu təşkilatın üzvüdü, hələ bir yerə göndərilməyib, dəvət olunmayıb, təqaüd almayıb. Eləsi var ki, vaxtaşırı yararlanıb. Ancaq üzvülük haqqı isə verib! Heç bir hüququndan di istifadə etməyib.

Bəli, bəhrələnənlər var. Elə vaxtaşırı olaraq. Bir sözlə Yazıçılar Birliyi kimləri isə saxlamaq, dolandırmaq yeri deyil axı! Verilən təqaüdlərin də hamısının onlara çatıb-çatmadığını bilməsə də, bu barədə də xoşagəlməz söz-söhbətlər eşidilir.

Bir sözlə bu gün BMT-nin yenidən qurulmasını, təşkilatlanmasını yada salsaq, tələb etsək də... Üzv olduğumuz Yazıçılar Birliyinin, bir vaxtlar şurasında Əlfi Qasımovun, Qulu Xəlilovun, Hikmət Ziyanın da olduğu bir təşkilatın yeniləşməsinə səy göstərmirik.

Ancaq həyat yeniliyin, vaxtında dayananların, duruş gətirənlərin tərəfindədir! Bədbəxt o insandır ki, müasirləşə, müasir qayda-qanunlarla ayaqlaşa, onların tələblərini gözləyə bilmir. Əsrin , zamanın vaxt-vədəsindən geri qalıb, heç nədən beləcə sıradan çıxır, məhv olur!

Nahaq demirlər ki, peyğəmbərdən sonra şairlər, yaradıcı adamlardı. Ona görə ki, tarix boyu onlar xalqlarını qaranlıqdan ağ günə, xoşbəxt həyata aparan, səsləyən, ətalətdən xilas edən adamlar olublar. Həyat da hərəkət deməkdi.

Bunu başa düşən həmişə inkişafda, irəlidədi. Bir də yaxşı deyirlər ki, yazıçı həyat hadisələrini ideyaya çevirəndir. İdeyasız isə yaşamaq mümkün deyil. İdeya pul, var-dövlət hərisliyinə xidmət edəndə də faciələr başlayır!

Ən gözəl ideya bəşərilik, müstəqillik, suverenlik ideyasıdır!

Necə deyərlər var-dövlət başından aşsa da bəzən insan özünü xoşbəxt hiss eləmir. Ən böyük xoşbəxtlik insanın bağlı olduğu xalqa, millətə, mühitə xidmət etməsində, onlara yarımasındadı! İctimai fəallıq əsil insanı yaşadır, onu daha da gümrah edir! Böyük rus yazıçısı Lev Tolstoy demişkən: "Xoşbəxt deyilsənsə, günahkarsan". Daha hansı mənada, bunu özünüz bilərsiniz.

Ədalət 2019.- 16 yanvar.- S.6.