"VƏTƏN
GÖZDÜ, BİZ - KİRPİK"
Əli bəy Azərinin
"Sərhədçi zabitin etirafı" hekayəsində
vətənə sevginin təcəssümü
VAQİF OSMANOV
Biz - Sovet dönəminin yetirmələri yəqin ki, yaxşı xatırlayırıq, o vaxt belə bir mahnı oxuyardıq: "Haradan başlanır Vətən?" Bu sualın, bəlkə də, onlarla cavabı olduğunu indi daha yaxşı anlayırıq. Dar çərçivədə götürsək, Vətən beşiyimizdən, böyüdükcə doğulduğumuz evdən, həyətdən, kəndimizdən, şəhərimizdən, daha sonra SSRİ adlı nəhəng bir dövlətin, sonradan "seçməyib sevdiyimiz" Azərbaycanın sərhədlərindən başlanır Vətən.
Amma bu sərhədi kim dəqiqləşdirə bilər ki? O taylı, bu taylı Azərbaycanın bir başı Ötükən, Altay, o biri başı Kərkük elləri, Macarıstan puştaları, İrəvan, Zəngəzur, Göyçə, Borçalı, Dərbənddirsə, haradan başlanır Vətən?
Hələ bir az da qlobal götürsək, bu sərhədlər bəsit görünər. Yaşadığımız planet, kiçik zərrəsi olduğumuz Günəş sistemi bəşər övladının ucsuz-bucaqsız Vətəni deyilmi? Bəs haradan başlanır Vətən? İstiqlal şairimiz Xəlil Rza Ulutük inamla car çəkir ki, Vətən torpaqdan yox, kişi qanındakı qeyrət selindən başlanır.
Vətən haqqında düşüncələrimə səbəbkar yazıçı, keçmiş hərbçi Əli bəy Azəri oldu, daha doğrusu, onun "Sərhədçi zabitin etirafı" hekayəsi.
Hər il Azərbaycan Sərhəd Mühafizəsinin ildönümü ərəfəsində hekayə müsabiqəsi keçirmək artıq ənənəyə çevrilmişdir. Bu il 99-cu ildönümlə əlaqədar keçirilən müsabiqədə "Sərhədçi zabitin etirafı" müəllifini qaliblərdən biri etmişdir.
Əvvəlcədən onu qeyd edim ki, hekayəni oxuyub sona çatanda, sanki çox maraqlı süjet xətti olan bir filmə baxdım. "Baxdım" sözünə təəccüblənməyin. Əsər o qədər canlı, hadisələr dinamik və axıcı, personajlar dolğun yaradılıb ki, sərhədçilər haqqında bir filmin ssenarisi təsiri bağışlayır. Bu hekayəyə ekran həyatı vermək mənim ideyam olsun, bu ideyanı həyata keçirmək isə kino sahəsində çalışanların işidir.
Həmişə düşünmüşəm ki, istedadlı söz adamlarının iki yox, üç gözü olur: iki fiziki və bir mənəvi-həssas gözü. Onların güclü müşahidə qabiliyyəti, öncəgörməsi, şüuraltı baxışları olmasa yaddaqalan əsər ərsəyə gətirə bilməz. Bunu bu hakayənin müəllifinə də nədən şamil etdiyimi yavaş-yavaş izah etməyə çalışacağam.
Yazıçı əsərin ideyasını, kompozisiyasını, kulminasiya nöqtəsini düşünməklə bərabər, hadisələrin cərəyan etdiyi ərazini də yaxşı öyrənməlidir. "Sərhədçi zabitin etirafı" hekayəsində Əli bəy zaman və məkanı elə təsvir edir ki, sanki öz ixtisasını və peşəsini yaxşı bilən coğrafiyaçı, yaxud dənizin təbiətinin xüsusiyyətlərinə bələd olan hidrometeoroloqdur:
"Elə bir yerdəydik ki, meşə də vardı, dəniz də, bataqlıq da. Özü də bəzən meşə dənizin içinə uzanırdı, bəzən dəniz meşənin... Bəli! Çox qəribə bir yer idi. İlin bəzi vaxtlarında dənizin suyu qalxır, sahilə yaxın qamışlı bataqlıqları basaraq meşənin içərilərinə girirdi. Elə vaxtlar da olurdu ki, su çəkilirdi, meşə öz yerində qalırdı, dənizin yerində də boy vermiş qamışlı bataqlıqlar erkək qurbağaların qurultusuna züy tuturdu".
Diqqətli olanlar söhbətin Vətənimizin hansı bölgəsindən getdiyini başa düşər. Xəzər dənizinin suyunun səviyyəsinin qalxıb-enməsi mütəxəssislər üçün əsl müəmmaya çevrilmişdir. Təqribən 20-25 ildən bir səviyyə tərəddüdləri nəticəsində Xəzərin sahil əraziləri yerini dəyişir. Yaxın son dövrdə - 1977-ci ildə dənizin ən aşağı, 1995-ci ildə isə ən yuxarı səviyyə göstəriciləri müşahidə edilmişdir. Dənizin səviyyəsinin ən yuxarı vaxtlarında sahildən keçən dəmir yolu, meşələr su altında qalmış, yarımada adaya çevrilmiş, belə demək mümkünsə, Azərbaycanın torpaq sahələri azalmışdır. Səviyyə aşağı düşəndə də əks proseslər baş vermişdir. Bax, budur, yazıçıya gərək olan biliklər, həssas müşahidə gözü!..
Hekayədə hadisələrin dinamikliyi zastava rəisi kapitan Babək Kərimovun ailə vəziyyəti ilə əlaqədar ongünlük məzuniyyətə çıxmasından sonra başlanır. Buna görə də baş leytenant hərbi rütbəsini yenicə almış hekayənin lirik qəhrəmanının məsulyyət yükü ikiqat artır. Hekayə birinci şəxsin dilindən qələmə alındığından "qəhrəman" sözünü tez-tez işlədəcəyəm.
Zastavanın yaxınlığındakı Zoroba kəndi keçən əsrin 30-cu illərində yaradılmışdır. Zorobanın əhalisi üç kəndin "sözə baxmayan" adamlarından ibarətdir. "Əsasən, xırda ticarətlə məşğul olanları, hökumət üçün əhəmiyyətli maneə törətməyənləri "kulak" damğası vuraraq Sibirə sürgünə göndərməyib, həmin kəndlərdən ayırıb bura yerləşdirmişdilər". Əli bəy Azərinin qənaəti belədir, kəndin adını da uğurlu tarıb; Zoroba - zorla köçürülənlərin obası.
Hər bir yaşayış məntəqəsində olduğu kimi Zoroba kəndində də bir-iki ipə-sapa yatmayan insanın olması təbiidir:
"Nailə arvadın babası Nəriman kişi o vaxt burda duruş gətirməmiş, yuxarıdakı kəndlərinə qayıtmışdı. Kolxoz sədri onu zorla kənddən qovmaq istəyəndə elə kolxoz tövləsinin qabağında günün günorta çağı qəməni çıxardıb sədrin qarnına soxmuş:
-Adam bu qədər
nankor olmaz. Nəsilliklə babamın qapısında
yallanıb ağ günə
çıxmısınız. İndi də onun
mal-heyvanı hesabına kolxoz qurub dolanırsınız.
Məni öz kəndimdə sakitcə
yaşamağa qoymayacaqsınız? - demişdi.
Ağsaqqalların
məsləhəti ilə Nəriman kişi
"əlləri qandallanmamış elə o gedən
getmişdi". Sonradan Culfa tacirlərinə
qoşulan, dükan açan, "Sona adında əri
ölüb dul qalmış sona kimi bir gəlinlə evlənən,
iki oğlu, bir qızı olan Nərimanın" uşaqlarından
biri sonralar Nərimanın bu taydakı nəvələri Nailə
ilə Seymuru tapmışdı.
Əri
öləndən sonra Rusiyada yaşayan
"oğlanlarının hesabına bəy balası kimi
dolanan Nailənin qardaşı dələduz Seymurun da Rusiyaya
getdiyini deyirdilər"...
Yenicə rütbəsi artırılmış qəhrəman
"bu fərəhi yaşamağa", "nəfəsini dərməyə"
macal tapmamış, mərkəzdən teleqram gəlir. Teleqramda ağ
və qara ölüm - narkotika daşıyan
qaçaqmalşıların hekayənin qəhrəmanının
rəhbərlik etdiyi zastavanın ərazisindən
keçdiyi, yaxud əraziyə yaxın yerlərdə fəaiyyət
göstərdiyi bildirilir:
"Məsələnin tam olaraq
aydınlaşdırılması üçün komissiya
tezliklə bölgəyə yollanacaq. Qarşılamağa və
hərtərəfli kömək göstərməyə
hazır olun!"
Sərhəd Qoşunları Akademiyasının məzunu,
Dəstə qərargahında işləyən, indi də
zastavada rəis vəzifəsini müvəqqəti icra edən
qəhrəman sahə müvəkkilinin xəbəri olmadan, mərkəzdən
gələcək komissiya üzvlərini gözləmədən
xarici vətəndaşla əlbir olan yerli şəxsi ələ
keçirmək üçün əməliyyat
hazırlamağı qərara alır. Gənc və
özünü təsdiq etmək üçün
alışıb-yanan yenicə baş leytenant rütbəsi
almış sərhədçi zabit özünə güvənir:
"Bu, mənim üçün Sərhəd
Qoşunları Akademiyasının sonuncu kursundakı dövlət
imtahanına hazırlıq deyildi, döyüş əməliyyatına
atılmaqdı. Həm də mənim üçün hərbi
döyüş yetkinliyinə ilk imtahan idi. Lovğalanmaq istəmirəm, sadəcə
özümə çox arxayındım, əməliyyatın
öhdəsindən gələcəyimə inanırdım.
...Komissiya
adı altında əməliyyat qrupu bu işi
araşdırmağa gəlir. Qoy, gəlsin.
Onlar gəlib öz işini görənə kimi mən də
başladığım əməliyyatı
yekunlaşdıracağam"...
Əli bəy
Azəri lirik qəhrəmanın obrazı ilə peşəkar
hərbçi, məntiqli kriminalist necə olmalıdır
sualını cavablandırır, əməliyyatın incəliklərini
bircə-bircə nəzərdən keçirir:
"yağışlı hava sərhədçi
üçün arzuolunmazdı, çünki
yağış bütün izləri yuyub aparırdı,
...deyəsən yağışın yağması əməliyyatın
xeyrinə olacaqdı, "sərhəd pozucusu" təbiətin
qoynunda çox yubanmayacaqdı". Həmçinin başqa
daha incə detallar: su içilən stəkanın yerli
istehsal olmaması, çəlləyin yanındakı qəzet
parçasının ərəb hərfləri ilə
yazılmış yazısı, qəzet
parçasındakı şəkilin Tehranda çəkilməsi,
Seymur evə gələndə işıq
olmadığını görüb şübhələnər
deyə çırağın yandırılması,
öskürüb asqırmamaq, lap astadan nəfəs almaq,
otaqda siqaret çəkməmək (səbəbini sonra
yazacağam), dəniz sahilindəki qarğının qeyri-adi
hərəkəti və s.
Hər bir əsərin (həcmindən asıl olmayaraq)
tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında öz fikrini
bildirmək Sovet təhsil sisteminin müsbət cəhətlərindən
biri idi. Şagird əsərin əsas ideyası, tərbiyəvi
rolu haqqında müstəqil və suyektiv fikrini
açıqlamaqla həm də söz ehtiyatını
artırırdı, nitqini zənginləşdirirdi, müstəqil
düşünmək qabiliyyətini cilalayırdı. Bu hekayədə yazıçı belə bir tərbiyəvi
məqamları qabardır - Vətəni sevmək, lazım gələrsə
həyatını təhlükəyə qoyaraq onu qorumaq, cəsarətli
olmaq. Və bununla bərabər pis vərdişlərdən
imtina etmək, məsələn, siqaretdən.
Zorobanın sakinləri ümumiyyətlə siqaret çəkmək
kimi zərərli vərdişdən uzaqdır:
"...Ölkədə
görünməmiş işdi. Babək deyirdi
ki, Baharlının Sobu, Xudafərinin Şamlı, bir də
Boradigahın Zoroba kənd camaatı siqaret çəkmir.
Doğrusu, bunu mən ilk dəfəydi eşidirdim...
...Siqaretin
tüstüsü divarlara elə hopmuşdu ki, tezliklə
çəkilib getməyəcəkdi. Kənardan gələn
mütləq bunu hiss edəcəkdi, o da ola ki, ömründə
siqaret çəkməyən"...
Bəşəriyyətin siqaretə "müharibə"
elan etdiyi indiki zamanda hekayədəki bu fikirlər "siqaretə
yox deyək!" mübarizəsinə bir yazıçı
köməyidir.
"Səhədçi zabitin etirafı"nda Nailə
arvadın evində gecənin zülmətində Seymuru
gözləmə anları o qədər real, həyəcanlı
təsvir edilmişdir ki, sanki, əməliyyatda özün
iştirak edirsən. Gözlənilən "qonaq" gələndə
siqaretin iyini hiss edib "evdə yad adam
olduğunu lap mağarasına qayıdan ayı kimi
duymuşdu".
Seymurun və
digər yad ölkə vətəndaşının ələ
keçirilməsi əməliyyatının həyəcanlı
səhnələri - Əlixanov kimi təcrübəli
çavuşu asanlıqla yaralaması, hekayəni qəhrəmanının
onu təqib etməsi, Seymurun sərhədçi zabitin
"yerə uzan!" əmrinə özünə güvənərək
"bircə onu görməyəcəksən" cavabı,
"bədheybətə oxşayan div boyda qonağın dəniz
sahilinə çathaçatda yoxa çıxması çox
inandırıcı təsvir edilmişdir, yenə
vurğulayıram, uğurlu dedektiv filmdəki kimi.
Sərhədçi zabit əməliiyatın iflasa
uğradığını, "qonağın" aradan
çıxdığını, əlinə düşən
şansı itirdiyini acı-acı fikirləşdiyi anda kəşfiyyatın
rəisi mayor Fərmanovun rəhbərliyi ilə xüsusi dəstənin
gəlməsi onun nitqini qurutmuşdu. Mayor Fərmanovun: "Sən nə
etdin? Gül kimi əməliyyat qurmuşduq,
naşılığınla onu pozdun. Biz onların
ikisini də iş başında yaxalamalıydıq"
ittihamları qarşısında o, nə deyə bilərdi ki?..
Hər
şeyi boynuna alan Nailə arvad Seymurun
narkotikləri harada gizlətdiyini də demişdi. "İki saat ərzində hər yer ələk-vələk
edilsə də nə Seymur tapılırdı, nə də
narkotika".
Əməliyyatın uğurla başa çatmasına Xəzərin
sahilindəki bataqlıq - gölməçədəki o birilərindən
fərqlənən balaca boylu qamış "kömək"
etdi. "Qamış qeyri-adi tərpənirdi, başqa
qamışlar kimi Xəzərin mehindən xumarlanıb
yırğalanmırdı".
Mayor Fərmanova
düşündüklərini izah etsə də mayorun
ağlına bir şey batmırdı, amma sərhədçi
zabit o fərqli qamışa "arxayın" idi:
"Qamış ətrafda olan qamışlardan bir az
yoğun idi, elə bil bura qamışı deyildi, hardansa gətirilmişdi. Tutub
özümə tərəf çəkdim. Qırıq
qamış əlimdə qaldı, dartıb sudan
çıxartdım, fikirləşdiyim qədər gödək
deyildi. Bir an karıxıb qaldım, səhv
etdiyimi düşündüm. "Yaxşı,
bu qırıq qamış niyə burdaydı? Bunu bura kim gətirib sancmışdı?"
Narkotika
qaçaqmalçısının suyun dibində bu
qamış vasitəsi ilə nəfəs
aldığını anlayan zabit əmr verdi:
-Cəld
olun! Onu xilas edin, indicə boğulacaq!
Beş dəqiqədən
sonra Seymuru, daha sonra seylofan torbaları sahilə
çıxardan, elə oradaca siqaretə "tövbə"
edən sərhədçi zabit mayor Fərmanovdan isti-isti ilk
"mükafat"ını alır:
"-Yaxşı
işinə görə çox sağ ol.
Özbaşına əməliyyat
hazırlayıb mərkəzin planına maneə
yaratdığına görə töhmət elan edirəm!"
Hekayəni
çox bəyənən yazıçı-tənqidçi
Pərvanə Bayramqızının fikirləri ilə tam
razıyam:
"Qəhrəmanın sonda aldığı təltiflər
içində ona daha əziz olanı elan edilən
"töhmət"in olması mənə Mübariz
İbrahimovu xatırlatdı. Niyəsini sözsüz ki,
bilirsiniz... Qəhrəman Vətən yolunda nə
edirsə canıyla-başıyla edir, təşəkkür
üçün yox. Döyüş səhnələrini
əks etdirməyən əsər yazılarkən əsas
ideya vurğulanır"...
Pərvanə xanımın fikrinə qüvvət, qəlbində
Vətən eşqi olan kəsin Vətən uğrunda etdiyini
düşünməyə macalı olmur.
Şair Məmməd
Aslanın iki misrası çoxdan yaddaşıma həkk
olunub:
Vətən
gözdür, biz kirpik,
Gözümüzün keşiyini çəkirik.
Vətəni göz bəbəyi kimi qorumağın bu qədər
bədii, şairanə anlamını eşitmisinizmi? Anamız, canımız,
gözümüz Vətənə bir kirpik xidməti göstərə
bilsək, necə də xoşbəxt olardıq!
Əli bəy Azəri də bu müqəddəs işi
- Vətəni göz bəbəyi kimi qorumağı vaxtı
ilə hərbçi cəsarəti ilə etmiş, bu gün
də öz ürəyi, ürəyinin sözünə
baxaraq qələmiylə yerinə yetirməkdədir.
Uğurlar!..
Ədalət.-2019.-17 yanvar.-S.6.