BƏDİİ PRİYOMDAN İSTİFADƏ ŞEİRİ DAHA QÜVVƏTLİ EDİR

Son vaxtlar həyatın bir çox sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyat aləmində də bəzi neqativ hallar meydana gəlmişdir. Həmin neqativ hallardan biri də odur ki, yaxşı və ya pisliyindən asılı olmayaraq, bədii əsərə həddindən artıq biganəlik yaranmışdır. Bu biganəlik elə həddə çatmışdır ki, müasir şairlərin və yazıçıların yazdıqları əsərlər ya az oxunur, ya da heç oxunmur. Halbuki təxminən iyirmi-iyirmi beş il bundan əvvəl, necə deyərlər, çıraqla da gəzsəydin, bədii əsər oxumayan adam tapa bilməzdin. İş o yerə çatmışdı ki, bədii əsər oxumayana dövrün geridə qalmış adamı kimi baxırdılar. Ona görə də, hətta yaşı keçmiş ahıl adamlar belə istirahət saatlarında bağda-bağçada skamiyada oturub kitab oxumaqla məşğul olardı.

İndi isə, yuxarıda dediyimiz kimi, insanların kitab oxumağa marağı olduqca azdır. Bəs bunun səbəbi nədir? Əlbəttə səbəblər çoxdur. Həmin səbəblərdən ən başlıcası, ədəbiyyata həddindən artıq naşı adamların gəlməsi və onların oxuculara çox zaman bədii əsərə oxşamayan cızmaqara yazılar sırımasıdır. Təcrübəsiz oxucular da bu cür əsərləri görüb, özlərini oxumaqdan, bir növ, uzaqlaşdırırlar. Hətta əllərinə yaxşı əsər keçəndə də inanmırlar ki, bu, həqiqətən yaxşı ola bilər. Bu yerdə ataların bir sözü yadıma düşür: " Qurunun oduna yaş da yanır".

Lakin bir şeyə təəssüflənirəm, bir müddət mən də bu yolla getməyə başlamışdım. Bunun nəticəsində də, bir çox yazıçı və şairlər kimi Sahib Əliyevin də yaradıcılığından , bir növ, xəbərsiz qalmışdım. Son illərdə isə Sahibin seçilmiş əsərləri əlimə düşdü. Həmin əsərləri oxuyandan sonra öyrəndim ki, bu adam, demə, müasir poeziyamızda öz orjinal dəst-xətti ilə seçilən dəyərli şairlərdən biri imiş.

Sahibin şeirlərinin poetik gücü nədədir? Birinci növbədə, onun yazdığı şeirlər mövzusuna görə təzə, bədiilik nöqteyi-nəzərindən yüksək pafoslu, tərbiyəvi cəhətdən olduqca dəyərli əsərlərdir.

Bu əsərlər, hər şeydən əvvəl, sadədir, fikir bir dəfə oxunmaqla başa düşülür və dərhal da yaddaşa köçə bilir. Şairin qələmə aldığı mövzular elədir ki, burada istədiyin sahəni görə bilərsən. Həmin cəhət şair haqqında yazılmış ayrı-ayrı məqalələrdə və kitablarda da ətraflı göstərilmişdir. Lakin mən öz yazımda bu cəhətlərin hamısı haqqında deyil, fikrimi ancaq şairin bədii priyomlardan istifadə etmək qabiliyyətinə yönəltmək istəyirəm. Çünki onun yaradıcılığındakı bu məsələ, bir oxucu kimi, mənim də xoşuma gəlir.

Ən yaxşı cəhət odur ki, Sahib Əliyev bədii priyomlardan həm ictimai-siyasi və vətənpərvərlik, həm də sevgi- məhəbbət mövzularında yazdığı şeirlərində gen-bol istifadə edir.Belə şeirlərində o, nəzərdə tutduğu predimetin adını məxsusi olaraq çəkib tərifləmir,sözünü müxtəlif üsullarla dedikdən sonra başa düşürsən ki, bu sözlər kimin və nəyin haqqında gedir. Elə lap "Gərək Yardımlıya gedim" şeirində olduğu kimi.

Həmin şeirdə təbiət vurğunu olan şair təbiətin qoynuna girmək arzusuna düşür və bu arzunu dolayısı yollarla oxucuya çatdırmaq istəyir:

Palıd ağacının yarpaqlarına

sürtmək istəyirəm əllərimi.

Bulaq başında bir az

dincəldikdən sonra

barmaqlarımla

daramaq istəyirəm tellərimi.

Ətir saçan dağ çiçəklərindən

üzmək istəyirəm bir-bir...

Fikirləşə-fikirləşə,

gör, fikrim hara gedir:

İstəyirəm, qalxam zirvələrə,

bələnəm doyunca dumana,

bələnəm çənə.

Neyləyim,

xoş gəlir dağların havası mənə.

Şair arzularının adını bir-bir çəkdikdən sonra fikrinin ünvanını gözlənilmədən açır:

Arzuya qovuşmaq üçün,

düşünürəm, nə edim?

Bununçün bircə yolum var -

gərək

Yardımlıya gedim.

Şeir qurtarandan sonra başa düşürsən ki, Yardımlı dağ yeridir, deməli, şairin təbiət qoynundakı arzuladığı şeylər bu diyarda da mövcuddur. Burada Yardımlının füsunkar mənzərəsi verilməklə, şairin el-obasına dərindən bağlı olduğu da üzə çıxır.

Bədii priyomdan istifadə məsələsi "Zqrub çayı" şeirində də özünü göstərir. Düzdür, Sahibin yaradıcılığı haqqında yazan müəlliflərin bir çoxu həmin şeiri öz fikirlərinə uyğun şəkildə təhlil etmişdir. Lakin yeri gəlmişkən, mən də bu şeirdən bir neçə kəlmə danışmaq istəyirəm.

Zqrub çayı Ukraynadadır. Bir vaxt o, Şərqi Ukrayna ilə Qərbi Ukraynanı bir-birindən ayırırdı. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı isə Ukraynanın hər iki tərəfi birləşib bir dövlət oldu və Zqrub çayı da birdəfəlik olaraq həsrətdən qurtardı. Bunu nəzərə alan şair yazır:

Zaman vardı,

qəlbin vüsal arzulardı.

Illər keçdi,

yollarından itdi həsrət.

Gedərgəlməz bir dünyaya

getdi həsrət.

O sahillə bu sahili

yovuşdurdun bir-birinə.

Iki bəxtli bir milləti

qovuşdurdun bir-birinə.

Indi sənin arzun gülər,

eşqin gülər.

Hicran nədi, Zqrub çayı,

bölünənlər yaxşı bilər

Bax, elə şairin əsas məqsədi də budur ki, Zqrub çayına müraciət etməklə, öz milli dərdimizi, Araz faciəmizi yada salsın. Məlumdur, ki, Araz çayı da doğma bir torpağı - Cənubu Azərbaycan və Şimali Azərbaycan adlı iki hissəyə ayırıb. Bu faciəni nəzərdə tutan şair "sağ əlin Arazın başına" məşhur el deyimindən istifadə etməklə, öz arzusunu bəyan edir:

Onda soruş,

gör nə çəkir

Araz burda.

Vüsal hələ cücərtidir

arzularda.

Görən nə vaxt son qoyacaq

o, Arazın göz yaşına?

Zqrub çayı,

Zqrub çayı,

sağ əlin Arazın başına.

Göründüyü kimi, şair "sağ əlin Arazın başına" el məsəlindən istifadə etməklə, şeiri nə qədər qüvvətləndirmiş olur.

Sahibin "Sənə uzatdığım əl" adlı bir şeiri var. Məhəbbət mövzusunda yazılmış həmin şeirin kompozisiyasının özü oxucunu heyran edir. Burada şair sevginin uğursuz gəlməsini çox gözəl bədii ustalıqla təsvir edə bilib. Lakin bu təsviri o, birbaşa deyil, bədii mənzərə yaratmaqla oxucuya çatdırır:

Bir meyvəsən budaqda,

Gəldim səni görməyə.

Gördüm budaq yaxındı,

Əl uzatdım dərməyə.

Əl uzatdım, demədim

Məni oda salasan.

Axı hardan biləydim

Sən əlçatmaz qalasan?

Budaq qalxdı yuxarı,

Tamam başqa hal aldı.

Sənə uzatdığım əl

Göydən asılı qaldı.

Ya da götürək "İçimdə bir sevgi göyərib mənim" şeirini. Bu şeirdə də söhbət məhəbbətin uğursuzluğundan gedir. Lakin həmin uğursuzlıuğun səbəbi konkret olaraq açılıb göstərilmir. Şeirin dördüncü bəndindən başlanan fikir belədir:

Bu sevgi içimdə çırpınacaq hey,

Tutduğu yolundan dönməyəcəkdir.

Bu sevgi içimdə yanan bir çıraq,

Nə qədər üfürsən, sönməyəcəkdir.

Qalacaq sinəmdə bu gizli sevgi

Ömrümün sonuncu gününə kimi.

Bir gün bu dünyadan köçəsi olsam,

Qoymaram tək qala yenə sevgimi.

Həsrətin əlindən alacaq onu,

Hicranın əlindən qoparacağam.

Bu gizli sevgimi elə gizlicə

Gedəndə içimdə aparacağam.

Şeirdə təsvir olunan lirik mən niyə sevgisini aça bilmir? Nədir, görəsən, buna mane olan? Dərindən düşünəndə, başa düşürsən ki, aşiqin bu sevgisində hansısa əngəllər vardır. Aşiq bu əngəli açmaqla hansısa qayda-qanuna zidd getdiyini faş edə bilər, bu da hansısa qınağa səbəb olar. Ona görə də bu sevginin gizli qalmasına üstünlük verir.

"Uzaq sahillərə çatana kimi" şeiri haqqında söz açmaq da, məncə, yerinə düşər. Şeir başdan - başa arzuya, məqsədə, daha xoş günlərə yetişmək, bu məqsədlə gücdən tutmuş, agıldan və idrakdan necə istifadə etməyin, bununla da xoşbəxt gələcək qurmağın yolları nəzərə çarpdırılır. Lakin sözlərin və fikirlərin hamısı müstəqim mənada deyil, məcazi mənada işlənir.Bu da oxucunu həm düşündürməyə, həm də fikrin deyilişinə məftun olmağa vadar edir.Ümumilikdə götürüldükdə isə, bu şeiri özü- özlüyündə yeni bir ədəbi priyom hesab etmək olar.Şeir elə tərzdə yazılıb ki, ondan öz məqsədinə uyğun ayrıca bənd seçib, misal gətirmək geyri- mümkündür.

Çünki bəndi-bənddən, misranı-misradan ayırmaq olmur.Ona görə də istəyirəm, məqsədimi nəzərinizə çatdırmaq üçün şeiri bütövlükdə verim.

Ölkəmizin müstəqilliyə çıxmaq istəməsi günlərində yazılmış bu şeirin müəllifi azadlığa qovuşmağın yollarını açmaq üçün əvvəlcə böyük ingilis şairi Corc Bayrondan belə bir epiqraf gətirir:

Azadlıq yolunda qalxan bir vuruş,

Doğrudur, çox zaman tez susdurulmuş.

Lakin ən nəhayət, çalmışdır zəfər,

Onundur gələcək, onundur zəfər.

Həmin epiqrafdan sonra isə əsl məqsədə keçilir:

Düşdük gur çayların dəli döşünə,

Çırpındıq, sellərdə batana kimi.

Nələr başımıza gəlmədi bizim,

Hər saman çöpündən tutana kimi.

Gah dəydik daşlara, göyərdik gömgöy,

Gah qaya keçidə əmr etdi: - Tut, döy!..

Doğma sahilə də görsəndik ögey,

Əlimiz dənizə çatana kimi.

Elə ki, əlimiz çatdı dənizə,

Çıxdıq qağayıtək sularda üzə.

Gəlib balıqlar da qoşuldu bizə

Balıqçı torunu atana kimi.

Dəniz - genişliyin təcəssüməsi,

Dəniz - azadlığın ulu zirvəsi:

Qulaqda Allahın, imamın səsi

Səhərdən ta gecə yatana kimi.

Amma ki, bununla qurtarmır hər şey,

Dənizdə bir dəli tufan da var, hey!..

Səni batırmayan libas düzəlt, gey

Dəniz bu tufanı udana kimi.

Bu dəli tufanı uddumu dəniz,

Sularda qorxudan tapılmaz bir iz.

Üzərik, üzərik, üzərik hey biz,

Uzaq sahillərə çatana kimi.

Sahibin bədii priyomlar vasitəsilə fikri yaxşılaşdıran yazılarından danışarkən "Şairlər cənnətə gedirmiş, demə", "Adilikdə sirrə bax", "Məst olub yıxılanlar" və bir sıra başqa şeirlərin də adını çəkmək olar. Bütün bunlar onu göstərir ki, Sahib Əliyev fikrin və sözün hansı şəkildə oxucuya daha yaxşı təsir etməsinin yollarını yaxşı bilir və yeri gəldikcə bu vasitələrdən səmərəli istifadə edir. Buna görə də onun şeirləri oxucuya həmişə xoş gəlir.

Əli Zalov,

ADPU analtik və üzvi kimya

kafedrasının müdiri,

kimya elmləri doktoru

Ədalət.-2019.-30 yanvar.-S.6.