Gələn il sizi Ağdamdakı toyuma dəvət
edirəm
Bu 27 ildə Ağdama, yəni təmas xəttinədək
bəlkə beş yüz dəfədən çox getmişəm.
Hətta bəzən əsgərlərin
sözünü eşitməyib təmas xəttini də
keçib sonuncu postumuzadək gedirdim. «Çadırda
Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz» romanımda
yazmışam, Məllimlə bizim əsgərlərin
davası. Əslində o Məllim mənəm və əsgərlərlə
davam həqiqətdir. Qadağan olunmuş təmas xəttindən
keçəndə («Dolu» filmində həmin yeri
görmüsünüz) əsgərlər məni
saxlayırdılar ki, olmaz.
- Hara
gedirsiz?
- Evimizə.
- Olmaz!
- Niyə?
- Öndə
ermənilərin postu var.
- Ay
oğul, mən evimizə gedirəm, indi məni buraxmayacaqsan
Ağdama? Ermənilər var? Mən bilərəm, ermənilər bilər.
Və keçib gedirdim. Erməni postuna az
qalmış day gopa basmayım, keçməyə
gücüm çatmırdı. Oturub siqaret
çəkirdim və ağlayırdım.
Baxırdım
ki, əsgərlər komandirlərini
çağırıblar, qayıdanda komandirlər
hamısı məni tanıyırdı deyin, qucaqlaşıb
öpüşərdik və deyərdilər:
- Aqil
müəllim, əsgərləri qınama.
-
Qınamıram, amma Komandir, darıxma, inşallah, tezliklə
bu səngərləri keçib gedəcəyik Ağdama.
2012-ci ildə «Dolu» filmi çəkilərkən yenə
həmin bağlanmış yola getdik və oranı da
keçib getdik. Özü də əliyalın, ruhlar və
millətimiz. Ermənilər
çaşıb qalmışdı. Və
mən həmişə inanmışam və inanırdım
ki, biz bu yolla Ağdama, ordan da Şuşaya gedəcəyik.
Və bütün
çıxışlarımda da, yazılarımda da qeyd
edirdim ki, bizi Ağdama və Şuşaya Cənab Prezident, Ali
Baş Komandan İlham Əliyev aparacaq. Elə də
oldu!
Ağdam
şəhərində, İmarətdə Pənah xanın məqbərəsi
önündə Seyid Lazım ağanın nəvəsi Seyid
Yusif ağa prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyevə
dedi ki:
- Hikmət
müəllim, vallah, Aqil də seyiddi və ona vəhy gəlib.
Hələ neçə il əvvəl
bunu «Dolu» filmində çəkmişdi. Biz həmin
filmdəki kimi keçdik gəldik Ağdama.
20 noyabrdan bir neçə gün əvvəl yenə cəbhə
xəttindəydim, bu dəfə bağlanmış yolu
açmışdılar və imkan yaratdılar düz sonuncu
səngərimizə qədər getdim, təxminən əvvəlki
qadağan olunmuş ərazidən dörd kilometr. Ordan Dəmiryol
vağzalına təxminən 2-3 kilometr qalmışdı, yəni
bizim son səngərimizə qədər. Və
bizim son səngəri də Azərbaycanın Xalq Qəhrəmanı,
polkovnik Raquf Orucov Ağdamda briqada komandiri olanda qurub.
Sonra Ağdam şəhərinə gedəndə
gördüm ki, Raquf Orucovun qurduğu səngər erməni səngərlərindən
də daha güclü, daha etibarlıdı. Və həm Raquf Orucovun
qurduğu səngəri, həm də ermənilərin
qurduğu üç istehkamı keçəndə (Ali
Baş Komandan İlham Əliyev Ağdamda
dedi ki,
üç istehkamı keçdim və hərbçilər
bildirdilər ki, beş istehkamdı, yəni gizlədilmiş
istehkamlar) Raquf Orucovun ruhuna, bütün şəhidlərimizin
ruhuna dualar oxudum.
Bu da Ağdam şəhəri.
Həmişə çıxışlarımda
demişdim ki, Ağdama gedərkən birinci Pənah xanın
məqbərəsini ziyarət edəcəm, sonra anamın və
qardaşımın, sonra gedəcəm evimizə.
Sürücümüz
Vüqara dedim ki, birinci İmarətə
sür. Ağdamın icra nümayəndəsi və
Ağdamın ağsaqqallarından biri və vaxtilə
Ağdamı tikənlərdən biri Zülfü Qasımov
deyir ki, əvvəl məscidin önünə gedək.
Dedim Zülfü müəllim, İmarətə gedəcəyik.
Səhər saat 11-in yarısıdı. Ağdamın
gözəl kişilərindən, vaxtilə raykom katiblərindən
olmuş Məmməd Əliyevin nəvəsi, Ağdam
notariusu Məmməd Əliyev biz şəhərə
yaxınlaşdıqca mikroavtobusdakılara ərazini izah edir.
Mikroavtobusda kim var: «Qarabağ» komandasının vaxtilə
futbolçusu və kapitanı olmuş məşhur
futbolçu Elbrus Abbasov xanımı ilə, Ağdamın
ağbirçəklərindən Məlahət xanım,
Ağdamın Nəqliyyat İdarəsinin rəisi Tariyel
müəllim və bir də ki ağsaqqalımız
Zülfü müəllim.
Şəhərə
girəndə birinci oğluma zəng elədim və dedim ki,
Ağdamdayam. Sonra danışa bilmədim,
telefonu söndürdüm.
Və təbii ki, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, birinci
İmarətə getdim və Pənah xanın məqbərəsini
öpdüm göz yaşlarıyla. Dedim, Məmməd, bunları çəkmə.
Getdik məscidə. Ermənilər bu məscidi
bilirsiniz niyə saxlayıblar? Minarələrdən
şəhərə nəzarət etmək üçün,
hətta kameralar qoyublar. Şəhəri gəzərkən
bir neçə yerdə də ermənilərin qurduğu
kameraları gördüm.
Təbii ki, məscidi oxşadım, məscidin
qapısını oxşadım, öpdüm və bu müqəddəs
ziyarətgaha daxil olub bütün şəhidlərimizin
ruhuna bir «Fatihə» surəsi oxudum.
Vədimə əməl edə bilmədim, yəni
Qarağacıda anamın və qardaşımın qəbirlərini
ziyarət edə bilmədim. Qarağacının təxminən
uzunluğu 2-3 kilometr, eni də 1,5-2 kilometr
olar, yəni normal bir kənddən böyükdü. Yolun sol tərəfindəki qədim hissəsi təmiz
dağılıb və taxıl əkilib. Sağ tərəfi
də yenə tam dağılıb, bir başdaşı da
yoxdu. Bunu videolarda görmüsünüz.
Kimsə əzizlərinn
basdırıldığı yeri yalnız fəhmlə tapa
bilər. Həm də ərazi
minalanıb. Ona görə də
Qarağacı qəbiristanlığına girmədik.
Dövlət Dram Teatrının qabağında
maşından endim. Və getdim evimizə. Məmməd də mənlə gedirdi. Onların evləri «Dostluq» kino-teatrının
qabağında, Ağdamın ağsaqqallarından biri Zeynal Məmmədovun
rəhbərlik etdiyi Həmkarlar Təşkilatının
arxasındaydı. Bu evdə Məmmədin
atası Nizami Əliyevlə o qədər yeyib-içib, dərdləşmişdik
ki.
Məmməd
dedi ki, Aqil əmi, sən get, mən gəlirəm arxanca. Və tək yola düşdüm. Heç demə Məmməd məndən xəlvət
ANAMA-ya qulaq asmayıb gedib girib həyətlərinə və
vaxtilə anasının ona qayqanaq bişirdiyi tavanı da
tapıb, bir dənə də sapılca.
Mən də gedirəm məhləmizə.
Ağdamın bütün küçələrinin hər
iki tərəfini qazıblar. Kanalizasiya
turbalarını, su kəmərlərini, qaz turbalarını
söküb apardıqlarından mənim getdiyim Nizami
küçəsinin vaxtilə 20 metrlik eni indi olub 5-6 metr.
Və ən maraqlı hadisə o idi ki, onların
bütün qazdıqları yerlərdə nar və əncir
ağacları bitib. Və bunların hər ikisinin adı
«Quran»da adı keçir. Narlar
paçallayıb. Həm əsgərlər,
həm də ANAMA bildirir ki, yoldan çıxmayın,
çünki yolları təmizləyiblər. Dedim əşi,
cəhənnəm ey, bu şəhərin ölən
oğullarından artıq deyiləm ki! Və keçib
bir paçal nar üzdüm. Adi nardı
da. Amma mən həyatımda bu qədər
dadlı meyvə yeməmişdim. Üstüm-başım
da batdı. Qayıdanda dostlar dedi ki, Aqil müəllim,
üst-başın nara batıb. Dedim, ə,
şəhidlərimizin üstündə güllələr
nar açmışdı, nolsun.
Və bir də gözləyirəm Məmməd gəlib
çıxmır. Biz məhləmizə çatanda Məmmədi
uzaqdan gördüm ki, qaça-qaça gəlir. Məmmədgillə bizim evimizin arası olar 500 metr.
Tərs kimi telefonumun şarjı bitib. Heç nə çəkə bilmirəm. Məmməd gəldi çıxdı. Getdim evimizə. Həm əsgərlər, həm
polis, həm də ANAMA xahiş etmişdi ki, həyətinizə
girməyin, tələ ola bilər. Hasarımızın
yanında, daha dəqiq desək, təxminən 10 metrliyində
dayandım və həyətimizə baxdım.
Dağılıb – bilirik də, daş-qalaqdı – bilirik də.
Çox qəribədir ki, 1963-cü ildə
Ağdama köçəndə bizim həyətdə bir dənə
də ağac yoxuydu. Bütün ağacları
ya Bayatdan gətirib əkmişdim, ya da Ağdamdakı Kənd
Təsərrüfatı Texnikumunun həyətindəki
şitilliklərdən oğurlamışdım, ya da şəhərin
küçələrindəki küçükləyən
gilasları, gilənarları və digər ağacları
çıxarıb həyətimizdə basdırmışdım.
Həyətimizdəki bütün ağacları kəsiblər,
amma bircə mənim 1963-cü ildə əkdiyim gilas
ağacı dururdu. Həmin gilas ağacı
böyüyüb yüksək gərginlikli elektrik xətlərinə
çatmışdı. Atama gəlib deyirdilər ki, təhlükəlidi,
bu ağacı kəsin, atam da heç vaxt onu kəsmədi
ki, oğlum əkib . Və həmin ağac dururdu.
Həyətimizdəki bütün
ağacları özüm əkmişdim, bircə
fındığı atam Zaqataladan gətirib əkmişdi.
Durdum və xeyli əkdiyim ağaca baxdım və
gördüm ki, həyətimizin bərəkəti
qaçmayıb.
İndi atamın evini tikəcəm, həyətdə
yeni ağaclar əkəcəm. Yenə Bayatdan gətirəcəm
və Ağdamın küçələrində
küçükləyən gilas və gilənarların
küçüyündən gətirib əkəcəm.
Övladlarım və nəvələrim o meyvələri
dadacaqlar və ata yurdumda məni yad edəcəklər.
Düzdür, ölməyə həvəsim yoxdur, ola bilər
ki, həmin ağacların meyvəsindən özüm də
yedim, inşallah.
Sonra məktəbimizə tərəf getdim –
Əli müəllimin məktəbinə. Sonra Surxay müəllimin
məktəbinə baxdım - 3 nömrəli məktəbə.
Biz iki məktəbin ortasında yaşayırdıq.
Məktəblə üzbəüz Cəmilə
xalamgilin eviydi. Dünən 82 yaşında vəfat etdi, amma əsas
odur ki, eşitdi ki, mən xalamgilin həyətinə
getmişəm.
Və qayıtdım məscidin
önünə. Gördüm ki, prezidentin köməkçisi
Hikmət Hacıyevin rəhbərliyi ilə xarici ölkələrin
nümayəndələri, Azərbaycandakı xarici səfirliklərin
attaşeləri (nə isə bu sözdən xoşum gəlmir,
heç dilim də tutmur) məscidin önündədilər.
Ordan gəldik yenidən İmarətə. Yenidən
məqbərələri ziyarət elədik. Yekəlik
olmasın, Ağdamın tarixi haqqında və İmarətdəki
bu məqbərələr və İmamzadələr
haqqında məndən yaxşı bircə tarixçi alim,
arxeoloq, professor, həm də mənim kolanım Rəşid
Göyüşov bilirdi. Təbii ki, xaricilərə müəyyən
məlumatlar verdim.
İmarətdə Xan nəsliylə
bərabər həm də vaxtilə Ağdamın məşhur,
tanınmış şəxslərinin məzarları
vardı. Bəzi ağdamlılar yekəxanalıqlarından
öz dədə-babalarını da aparıb orda dəfn
edirdilər. İli yadımdan çıxıb, ola bilər
1962, ya 63-cü iliydi Ağdam Rayon İcraiyyə Komitəsi
həmin İmarətdə dəfn mərasimini qadağan elədi.
Orda təxminən 100-150 (saymamışam) məzar vardı.
Oranı da düzləyiblər.
Pənah xanın sandıq sinə
daşını çıxarıb atıblar bir kənara,
içində heyvan saxlayıbmışlar, hətta taxta
qapısı varıydı. İbrahim xanın məqbərəsini
dağıdıblar, görünür onun əlindən çox
yanıqlıymışlar. Mehdiqulu xanın məqbərəsi
yerindədi, onun da sinə daşını
çıxarıblar. Məmməd bəy Cavanşirin və
Natəvanın qəbirlərini ümumiyyətlə, siliblər.
Sadıq Murtuzayev Natəvanın məzarı üstə
qranitdən büstünü qoydurmuşdu, o da yoxdu.
İmamzadə bir az durur, onu niyə
dağıtmayıblar, başa düşmədim. Ya orda
yaşayıbmışlar, ya da nə bilim nə…
Orda yatan seyidlərin cəddi sizi tutsun, necə ki tutdu. Deyirlər Allahın 40 il səbri var, amma bu dəfə Allahın səbri
30 il çəkdi.
İmarətdə stadion durur. Amma Natəvanın
öz əliylə əkdiyi 40-dan çox çinarı kəsiblər.
Onu da qeyd edim ki, həmin çinarlardan birində
ikinci mərtəbə düzəltmişdilər və orda
futbolçuların soyunub-geyinmə otağı vardı.
Fikirləşin ki, çinar nə boydaydı?
Bizim məhlədə ən böyük şərəf
«Qarabağ»ın məşhur hücumçusu Şəfəq
Hümbətəliyevin çantasını İmarətə
daşımaq idi.
Orda «Qarabağ» komandası rəmzi 20 dəqiqəlik
oyun keçirtdi. Şərait də yaratdılar ki, Hikmət
Hacıyev bir qol vursun. Komandanın sponsoru
Tahir Gözəl orda Kuboku qaldırdı, «Qarabağ»
komandasının bayrağını qaldırdı. Bütün komanda ordaydı, bircə bu komandanı
bütün dünyaya tanıdan Qurban Qurbanov səhhətində
yaranan problemlə bağlı iştirak etmirdi. İçi mən qarışıq, hamımız
onunla telefonla danışdıq.
Mən demişəm, yazmışam və
sözümün üstündə də dururam. Ağdam şəhərində
həyat qaynayanda İmarətin qarşısında iki heykəl
tikəcəyik – biri Allahverdi Bağırova
(ölümündən sonra), biri də
sağlığında Qurban Qurbanova.
Demək olar ki, Ağdam şəhərini gəzdim.
Mən «Kent 8» siqareti çəkirəm. Siqaretim
qalıb məni mikroavtobusa minənə qədər gətirən
dayım oğlu Ceyhunun maşınında. İndi siqaret axtarıram, hamı nazik siqaret çəkir.
Deyirəm:
- Kent səkkiz
çəkən yoxdu?
Bir polis
zabiti deyir:
- Ə, yekə kişisiniz, qaçın bazardan Məllimə
bir siqaret alın.
Görəydiniz onda göz yaşları içində
necə güldüm.
Şəhər tam nəzarətimizdədi. Yuxarıda
dediyim kimi, hərbçilərə, Ağdam polisinə və
Daxili Qoşunların nəzarətinə verilib.
Bir xalam nəvəsi Nişad Allahverdiyev Ağdam polisində
baş leytenantdı. Götürüb evə zəng edib ki,
dayını görürəm. Mən də
səhər zəng edirəm ki, bəs niyə gəlib mənlə
görüşmədin? Deyir ki, mənə
təhvil verilən postu tərk edə bilməzdim. Yəni görün ki, Ağdam polisi nə qədər
dəqiq işləyir. Polis rəisi,
polkovnik Pərviz müəllimə deyirəm ki, on gündən
sonra bir də gələcəm Ağdama, məni gətirərsən
şəhərə.
Deyir:
- Məllim,
bütün ağdamlılar və mən səni çox istəyirik.
Amma Daxili İşlər Nazirliyinin icazəsi
olmadan heç atamı da şəhərə buraxmaram. Xahiş edirəm, gələndə nazirlikdən
icazə al.
İnanın, polisimiz belə ayıq-sayıqdı. Geri qayıdarkən
ANAMA-nın bir gənc rəhbəriylə tanış
oldum. O, məni tanıdı, özü də çox qəribədi
ki, Aqil Abbas kimi yox, Məmməd Arazın kürəkəni
kimi.
Və
dedi:
- Məllim,
mən də bəstəkar, dirijor Tofiq Əhmədovun nəvəsiyəm.
Sizə söz verirəm ki, gələn dəfə gələndə
məhlənizi də, həyətinizi də tam təmizləyəcəyik .
Və onu bağrıma basdım.
Bu mənim Ağdam şəhərinə ilk səfərim
oldu. Yəqin
on-on beş gündən sonra bir də gedəcəm.
Və dediyim sözü tuturam, dövlət icazə
verəndən sonra Ağdamdakı ata evimi də tikəcəyəm
və ən gözəl ağacları da əkəcəyəm.
Və sonda. Allahverdi Bağırovun qəbrini ziyarət
etdik. Yəqin videolarda və şəkillərdə
görmüsünüz.
Ağdamda üç şəhidlik qəbiristanlığı
vardı. Qarağacıda, Böyük Vətən Müharibəsi
abidə kompleksində və bir də Uzundərədə.
Allahverdinin məzarı Böyük Vətən
Müharibəsi abidə kompleksindədi. Orda
1200-dən artıq şəhid məzarı var. Dəhşətə
baxın ey, şəhidlərin qəbirlərini qazıb nəşlərini
çıxarıblar, yalnız yerlərində çala
qalıb. Onları neyləyirmişlər,
ilahi? İnsan bu qədər vəhşi
olarmı?
Və yenə sonda. Bu gün sosial şəbəkədə
oxudum ki, 6 yaşlı bir uşaq deyib ki, Ağdamın
bugünki vəziyyəti Bakı şəhərindən
gözəldi və yenidən tikəndə Nyu-Yorkdan da
gözəl olacaq.
Yavrum, Ağdam həmişə Nyu-Yorkdan gözəl
olub. Bir az böyü, «Dolu» romanını oxuyarsan və
Ağdam haqqında daha dolğun təsəvvürə malik
olarsan.
Və yenə sonda. Xalq artisti Mənsum İbrahimov (qardaşı oğlu da
Vətən müharibəsində şəhid oldu) ilıq,
yumşaq bir Məcnun səsiylə (Leylinin Məcnunu yox,
Qarabağın, Ağdamın Məcnunu kimi) bir «Qarabağ»
şikəstəsi oxudu, keçmiş Mədəniyyət
sarayının önündə. Ondan sonra da sözü verdi təxminən 12-13 yaşlarında Kənan
Bəşirli adlı bir uşağa, o da «Bayatı Şiraz»
oxudu. Bu o demək idi ki, nəsillər kəsilmir,
davam edir. Ağdam yaşayıb, yaşayır və
yaşayacaq!
Bəndəniz də babat bir rəqs elədi. Ağdamın
məşhur futbolçusu Vovanın (Vaqifin) oğlu və «Qarabağ»
komandası ilə. Bu rəqs havası
deyildi, amma sümüyümə elə qəşəng
düşdü ki.
Ağdam Qarabağın toy otağıdı. Qoy pandemiya
qurtarsın görün yaraları hələ
sağalmamış Ağdamda necə gözəl toylar edəcəyik.
Mənim toyum 1981-ci ildə olub Ağdamda, mayın 16-da. İnşallah, 40 ildən
sonra - 2021-ci ildə mayın 16-da Ağdamda özümə
yeni bir toy edəcəm, özü də kim
istəyir gəlsin, pul-zad yazdırmaq olmayacaq.
Özü
də toy içkisiz olacaq, necə ki 40 il
bundan qabaq atam həyətimizə içki
buraxmadığı üçün toyumuz içkisiz olmuşdu.
Və qonşuda xalam oğlu, özü də
uşaq idi, rəhmətə getdiyinə görə musiqisiz
keçmişdi toy. Amma bu dəfə Arif
Babayev başda olmaqla, Mənsum İbrahimov başda olmaqla, Rəmiş
başda olmaqla, Qədirin səsi başda olmaqla, Ramiz Quliyevin
də tarı öz yerində möhtəşəm bir toy edəcəm.
Özü də bu, təkcə mənim yox, Ağdamın
toyu olacaq!
Hamınız
dəvətlisiniz!
Ağdam
– Qarabağın toy otağısan!
Qədirlərin,
ariflərin, mənsumların oxuduğu
Gül yatağısan!
Aqil ABBAS
(Bu gördüyünüz məhəllə
bizim məhəllədir)
Ədalət.- 2020 -5dekabr.-
S.1;13.