İlahi vaxta doğru gedirdi… (İstedadlvı şairə Nisəbəyimin ölümündən təsirlənərək)

XX əsrin sonlarıydı. Dünyanın çarpaşıq, «iti bazarında atından baha» bir zamanıydı. Əsrin ziddiyyətləri hələ bitməmişdi, dünyada dərdlərin sayı bəlkə insanların sayı qədərdi. Belə bir gündə içi göylər qədər təmiz, dənizlər kimi təlatümlü bir şairə üzünü Tanrıya tutdu və dedi:

Bir çiçək ömrünü qıymadın mənə,

Qıymadın dağların küləyi olum.

Barı, bu torpaqda daş da olmadım,

Elin dar günündə gərəyin olum.

Neynirəm başıma yığılan qəmi,

Neynirəm qan ilə dolu ürəyi?

Yaxşıdı, ey Vətən, yaxşıdı məndən

Süfrənin bir qırıq qara çörəyi.

Bu nejə taledi, bu nejə bəxtdi,

İlahi, səsimi eşidirmisən?

Könlümə bu qədər azadlıq odu

Özümə bir kölə ömrü vermisən.

Bu şairə Tanrının ona bəxş elədiyi ömrün cəfasını çəkə-çəkə Vaxtın, Zamanın axarında dünyanı dərk etməyə can atırdı. Dynyanı dərk etməyin yolu özündən, öz taleyindən başlayırdı. Öz ürəyindən başlayırdı. O, Tanrının ona bəxş edəjəyi İlahi Vaxta qovuşmaq istəyirdi. Könlündəki azadlıq odu ilə ömrünün, taleyinin acılıqları arasında amansız mübarizə gedirdi və get-gedə o, İlahi vaxta doğru uçurdu. Müasir Azərbayjan şeirində sufilik anlamına gəlib çıxan ilk qadın yazarlarımızdan biri oldu.

NİSƏ BƏYİM. İndi o, haqq dünyasındadır. Sabirabadda yaşayırdı və heç qaynar ədəbi mühitə-Bakıya köçmək haqda da fikirləşmirdi. Orta məktəbdə müəllimdi.

.XX əsrin sonlarıydı. Sabirabaddan Bakıya, bizim redaksiyaya qəşəng, sarıbəniz bir qız gəldi. Şeirlərini o zaman curnalın baş redaktor müavini İsa İsmayılzadəyə təqdim etdi. Baş redaktor Yusif Səmədoğlu da hələ sağdı. Bu iki adam Nisəbəyimin ədəbi taleyində böyük rol oynadılar. Sonralar etiraf edəcəkdi ki: «Tale elə gətirdi ki, mənim ədəbiyyata gəlişim «Azərbaycan» curnalı ilə bağlı oldu. 2000-ci ildə bu curnalda çap olunmuş ən yaxşı poeziya nümunələrinə görə İsa İsmayılzadə adına mükafatın mənə verilməsini yaradıjılığım üçün ən dəyərli qiymət hesab edirəm. Mənim poetik uğurlarımın təməli məhz o vaxtdan-«Azərbaycan» curnalında ilk dəfə çap olunduğum vaxtdan qoyulub. Jurnalın baş redaktoru Yusif Səmədoğlu və redaktor müavini İ.İsmayılzadə yaradıcılığıma ürək genişliyi, diqqət və qayğı ilə yanaşaraq, çap olunmağım üçün həmişə şərait yaradırdılar».

Nisbəyimin ilk şeirlər kitabı- «Yerə, Göyə, Tanrıya»- 1997-ci ildə çap olundu. O vaxtdan bəri Nisə Bəyimin daha on iki kitabı işıq üzü görüb və bu kitabların hər biri ədəbi aləmdə etinasız qarşılanmayıb. Bir neçəsinin «Natəvan» klubunda təqdimatı olub. Amma etiraf edək ki, hələ Nisə Bəyim adlı bu orijinal, bənzərsiz şairəmizin poeziyası barədə bu sətirlərin müəllifinin bir-iki yazısı istisna olmaqla heç bir məqalə, resenziya ilə qarşılaşmadıq.

«Yerə, Göyə, Tanrıya» şeirlər kitabı bizim fikrimizcə Nisə Bəyim ədəbiyyata uğurlu gəlişi oldu. Mən bir oxucu-tənqidçi-ədəbiyyat adamı kimi bu şeirlər kitabını indi də o dövr üçün ədəbi hadisə hesab edirəm. O zaman yazmışdım ki: «O şeirləri ki, sən yazmısan, o misralar ki, sənin duyğularını ifadə edir, bunları sənin kimi bir kimsə yaza bilməz». Bu sətirlərdən sonra Nisə Bəyimlə Xurşudbanu Natəvan arasında bir doğmalıq axtarmışdım: «Bu nejə taledi, bu nejə bəxtdt, İlahi, səsimi eşidirmisən? Könlümə bu qədər azvadlıq odu, özümə bir kölə ömrü vermisən». Bu elə bir dərddi, yanğıdı, ağrıdı ki, Məhsətidən, Heyran xanımdan, Natəvandan üzü bəri yol gəlir və Nisəbəyimin şair taleyində yaşayırdı..Bir neçə əsr keçib. Dərdin, ağrının rəngi, çalarları, çevrəsi dəyişsə də, mahiyyəti, məzmunu dəyişməyib. O dərd, o ağrı dünyanın ən həssas barometri olan şair ürəyinə çox asanlıqla yol tapır. İllah da kövrək qadın ürəyinə».

Mənə ürəyimdən yol verin gedim,

Yarpaqdan, çiçəkdən, daşdan ayrılım.

Torpaqdan yol verin, göydən yol verin,

Bahardan, payızdan, qışdan ayrılım.

Gecədən,gündüzdən yol verin mənə,

Yol verin, ruhumu çəkib aparım.

Açıq gözlərimdən göz yaşlarımı,

Dərdimdən ahımı çəkib aparım.

Mənə ölümümdən yol verin, göylər,

Ən böyük sədləri uçura bilim.

Ən çətin sınaqdan yol verin mənə,

Yoxdan var olmağı bajarı bilim.

O zaman biz bu şeiri Nisə Bəyimin «proqram» şeirlərindən biri kimi qələmə vermişdik. Sonda qeyd etmişdik ki, onun şeirlərində ifadə olunan mənəvi sarsıntılar, qəm, kədər motivləri ancaq və ancaq şəxsi, subyektiv hallardan irəli gəlmir, həmişə fərdin əzablarına dünya kədəri qovuşmalıdır, daha doğrusu, şəxsin iztirablarında dönyanın da nəbzi döyünməlidir.

Nisə Bəyimin «İlahi vaxt», «Ulduz səsləri», «Ayla, günlə bərabər», «Mənə dünyanı sorma» şeir kitablarında artıq ilk kitabındakı potensial enercinin gücünü, təsirini hiss etdik. Yaradıcılığın yönünü, axarını müəyyənləşdirmək həmişə şairlər üçün bir qədər çətin olur. «Yoxdan var olmağı» arzulayan bir şairin get-gedə var olmağı göz qabağında idi. Nisə Bəyim istər öz fərdi duyğularını, istərsə də zaman, həyat, gerçəklmk və dünya ilə bağlı hisslərini, düşüncələrini bir spektr ətrafında birləşdirməyi bajardı. Və sübut elədi ki, bu dünyada yalnız öz qəminə, kədərinin içinə sığınmaqla yox, həm də bir huşyar gözüylə dünyaya boylanmaq da lazımdır. Sən özünü dünyada, dünyanı da özündə dərk edəndə İlahi Vaxta qovuşa öilərsən. Çünki dünya sirlərlə, möcüzələrlə doludur. Şair də ona görə bu dünyaya gəlir ki, bu sirlərə, möcüzələrə vaqif ola bilsin.

VAXT AXARINDA DÜNYANI DƏRK ETMƏK…

Dünyayla aramda bir sirr var mənim,

Nə gözdən oxunar, nə dilə gələr.

Kimin ürəyinə daha yaxındır

Nə mən deyə billəm, nə dünya bilər.

Bu sirr dolandırır bizi başına,

Hərdən başını da itirir dünya.

Çıxarıb atıram hərdən başımdan

Hərləyib başıma gətirir dünya.

Dünyanın ürəyi sirlə doludur,

Taleyin sirridir sevinc də, qəm də.

Hər şeyi dəyişən vaxtın hökmünə,

Dünyanın gözüylə baxıram mən də.

Öz ömrünün vaxt axarını tapmağa, onun arxasınja arzularına qovuşmağa can atan lirik qəhrəman ağrılarla üzləşir, dərdlər əl çəkmir ondan. «Vaxt etüdləri», «Vaxt duyğuları», «Vaxt majəraları», «Vaxt ağrıları» və b. silsilələr də bu ovqatlardan üaranır. Çoxçalarlıdır bu vaxt duyğuları.

Kimsənin duymayacağı bir həyəcənla,

Oxu duaların ən gözəlini!

Kimsənin eşitməyəjəyi bir səslə

Danış nağılların ən gözəlini!

Kimsənin bilməyəcəyi bir dillə

Ağla sevənlərin ən gözəlini!

Kimsənin ağlamayacağı sevda ilə

Aç ölüm qapısını!

Kimsənin duymayacağı bir həyəjanla

Yaşa ölümlərin ən gözəlini!

Nisə Bəyimin vaxtla bağlı poetik monoloqları onun sonrakı kitablarında da («Qürub rəngləri», «Günəşdən yağan yağışlar», «Aran fraqmentləri», «Yeddinci kitab») davam edir. Deyə bilərik ki, Vaxtla, Zamanın gedişatıyla, özünün Vaxta, Zamana, Dünyanın bu halına münasibətiylə bağlı fikir və düşüncələrini bir az da genişləndirir.

Nisəbəyim çağdaş qadın yazarlar arasında təkcə şeirlərinin fəlsəfi ahənginə və məzmununa görə deyil, həm də poetikasına görə xüsusilə seçilir, fərqlənirdi. Vaxtilə biz onun belə bir şeirini füzuliyanə düşünüş tərzinin ifadəsi hesab edib alqışlamışdıq:

Eh, dünya özü him-jimsə,

Biləmməz sirrini kimsə,

Onu sevə bilmədimsə,

Bu, mənim günahım deyil.

Varmı göydə, yerdə həyan,

Olmadı haqq mənə əyan,

Bəndəsini tanımayan,

Haqq mənim allahım deyil.

Qəm buludları qat-qatsa,

Dağılajaq ahım çatsa,

Hələ göylər salamatsa,

O ah mənim ahım deyil.

Böyük Füzulinin belə bir beyti var: «Deyil bihudə gər yağsa fələkdən yağsa başıma daşlar, Binasın tişeyi-ahımla viran etdiyimdəndir». Şair deyir ki, əgər göydən başıma daşlar yağsa, əğəs deyil, ahımın külüngü ilə özülünü dağıtdığımdandır bu. Nisə Bəyim də elə bunu deyir: «Əgər göylər salamatsa, O ah mənim ahım deyil». Demək, hələ ah çəkməmişəm, çəksəm, göylərin ulduzları parçalanıb yerə tökülər.

Nisə Bəyimdə belə obrazlı, poetik düşüncə tərzinin universallığını nümayiş etdirən şeir parçaları çoxdur. O, şeirlərində qəfil, gözlənilməz obrazlar yaratmağa o qədər də meyl eləmir, çünki obrazlılıq elə ibtidadan onun şeirlərinin canındadır.

Məni dinləmədən qapanma mənə,

Məni dinləmədən ötmə yanımdan.

Qulaq as, gör ruhum nejə çırpınır,

Gör necə ayrılır janım qanımdan.

Gör nejə yaxındır olumla ölüm,

Biri o birində nejə dincəlir.

Hansı gün xeyirdir, hansı gecə şər,

Biri digərinə nejə tən gəlir?

Ayıra bilməzsən məni kədərdən,

İçimin, çölümün işığı dərddi.

Görüb görmədiyin vaxt yaddaşında

Nə varsa Allahdan aşağı-dərddi.

Bu şeir başdan-ayağa təzadlar üzərində qurulub. Üçüncü bəndə Şair və Dərd çözümü ilə qarşılaşırıq. Onun bütün «dərdli» şeirlərinin başlanğıcıdır bu misralar. Çox qəribədir ki, Nisə Bəyimin Dərdlə bağlı şeirlərini oxuyanda səni dərd yox, işıq seli bürüyür. Çünki onun söhbət açdığı DƏRD sufiyanı dərddir, ilahiyə qovuşmağa doğru yol gedən haqq adamının dərdidir. Və istedadlı Azərbayjan şairəsi Nisə Bəyim haqda söhbətimizi də ona rəhmət diləməklə elə bu haqqa doğru yol gedən bir Tanrı bəndəsinin sözüylə bitirək:

Mən bu əyri dünyanın,

Əyilməmiş üzüyəm.

Əvvəlindən sonuna

Deyilməmiş sözüyəm.

Vaqif Yusifli

Ədalət.- 2020.- 1 dekabr.- S.6.