“Xaqani” poeması – böyük ustad haqqında qiymətli əsər nümunəsi

Onu tanıyandan Xaqanini nə qədər çox sevdiyini yaxşı bilirdim. Xaqanidən birnəfəsə dediyi şeirlər, bəhs etdiyi mətləblər bu sevginin həm də bir dirçəyə dayandığını göstərirdi. Axı Xaqani, doğrudan da, təkcə Azərbaycanın deyil, ümumən Şərqin ən qüdrətli və böyük dühalarından biri idi: o, qəsidə ustadı idi, ilk poema müəllifi idi, intibah dövrünün simalarından idi, üsyankar və mübariz şair idi və s. və i. Özünü ədəbiyyatın, şeir və sənətin Günəşi, Xaqanı deyə öyməsi bəlkə də sövqi-təbii idi. Naxçıvan ədəbi mühitinin istedadlı nümayəndəsi Asim Yadigar da məhz bu və digər səbəblərdən qüdrətli söz ustadına məhəbbət bəsləyirdi. Onun həyatını, obrazını canlandıracaq bir poema üzərində də işlədiyini bilirdim. Və bir gün əl boyda üzü yaşıl cildli bir kitab uzatdı mənə. Baxdım, "Xaqani” idi. Uzun illərdən sonra, 2010-cu ilin yanvar ayından başlayaraq üzərində yorulmadan işlədiyi poemasını tamamlamışdı. Mən də əsərin ilk hədiyyə edilən adamlarından biri olmağın qürurunu yaşayırdım. Nəzərdə tutdum ki, haqqında yazım. Neçə illərin zəhməti, yuxusuz gecələri, fikir, misra, qafiyə qovhaqovu... Heç olmasa bu zəhmətin bəhrəsindən yazmalıydım...

Ümumiyyətlə, müəllif Asim Yadigarın müxtəlif mövzulara həsr edilən "Qisas qiyamətə qalmaz”, "Əgrək və Səgrək”, "Sarı gəlinlər”, "Tacmahal”, "Bir gecənin ağrısı”, "Kalba Musa çeşməsi”, "Talesizlər”, "Kədərə heykəl”, "Mənə söz verin”, "Bahar”, "Oğul dağı”, "İpar Sultan” kimi poemaları var. Bu poemalar Naxçıvan ədəbi mühitində poema janrının zənginləşməsi və inkişafı istiqamətində uğurlu addımlardan hesab olunur. Adıgedən "Xaqani” poemasını da 2019-cu ildə tamamlayıb müəllif. 2020-ci ildə Naxçıvanın "Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyində çap edilib.

Proloq, on üç fəsil və epiloqdan ibarətdir əsər. Poemanın hər bir bölməsi, hissəsi böyük ustad Xaqaninin sözlərindən epiqrafla başlayır. Əsərin proloq hissəsində böyük Azərbaycan şairi, "şeriyyətin bayraqdarı”, qəsidə ustadı, söz dühası Xaqaninin ictimai məzmun və humanist səciyyə verilmiş misralarından axan kədər, təəssüf hissləri dərhal diqqəti cəlb edir:

Sözümdən qəm süzülür

ağlayan kamanımdır,

Özüm də bir kamanam,

sızlayan zamanımdır.

Pənbə-pənbə ucalan

o ağ buludlar ki var,

Göy üzünü bürüyən

ahımdı, amanımdır...

Müəllif bu sözləri Xaqaninin dilidən verməklə onu dövrünün, zamanının kədər və qayğı aynası olmasını ümumiləşdirməyə çalışır. Bu həm də bir şairlə dövranının cəngi-cadalı (Nizami Cəfərov demiş), ziddiyyəti, qarşıdurması kimi də maraq oyadır, oxucunun əsərə nüfuzuna zəmin hazırlayan və ilk təəssürat oyadan "bir stilistik manera” (N.Cəfərov) rolunu oynayır. Çünki ədəbiyyat tariximizdə də deyildiyi kimi, bu böyük ustad öz yaradıcılığında dövranının ictimai-siyasi məzmununu əks etdirməyə qabil olan ilk şeir-sənət dahisi idi. "Nizamiyə qədər ədəbiyyata güclü ictimai-humanist məzmun və yüksək sənətkarlıq gətirmişdir” (X.Yusifli). O təkcə dövrün problemlərini əks etdirmir, həm də bu zülmə boyun əyməyən əzm, iradə və zehniyyət nümunəsi olaraq misraları ilə döyüşür, üsyan qaldırırdı. Müəllif Asim Yadigar da proloqun sonuna doğru özünü Xaqani irsinin davamçısı olması ilə qürur duyduğunu ifadə edir, sanki ənənəvi poema janrının tələbi kimi əsərinin yazılma səbəbini göstərir.

Birinci fəsildən başlayaraq on üçüncü fəsilə qədər əsər Xaqaninin şəxsiyyəti, istedadı, şairlik qüdrəti, yaşantıları, ömür yolu, tale və qisməti və b. bütövlüklə özündə əhatə etməyə çalışır. İstedadlı şairin doğuluşundan başlamış əmisi Kafiəddin Ömər ibn Osmanın onu tərbiyəsi, verdiyi təhsil, onun Əbül Üla ilə tanışlığı və ona şagirdlik etməsi, şairin Şirvanşahlar sarayına düşməsi, istedadının parlaması, sarayda qarşılaşdığı problemlər, Şirvanşah Mənuçöhr və oğlu Axsitanın şairə olan münasibəti, gördüyü mükafatlar və acılar, həbslərdəki əhvalı, yaşam çırpıntıları, qayğıları, hamısı ümumiləşdirilməyə çalışılmış və şairin çox canlı bir obrazı yaradılmışdır.

Doğrudur, əsərdə oxucunun əvvəlcədən haqqında müəyyən təəssüratı yaranmış söz ustadı Xaqaninin bir xarakter, qüdrətli söz ustadı kimi həyatı və taleyinin təfərrüatları əks olunmayıb. Əlbəttə, bu, müəllif Asim Yadigarın qəlbən sevdiyi, ürəkdən bağlandığı bir şairin şəxsi təxəyyülünün işığında canlandırdığı obrazının yaradılması ilə əlaqədardır. Poemanın canlandırdığı Xaqani böyük söz kəhkəşanında Günəş kimi parlayan, ildırım kimi çaxan, tufan olub dünya ilə, dövran ilə, gedişat ilə cəngi-cədələ çıxan bir söz dühasını, xarakteri, obrazı əks etdirir. Oxucu poemada zülmlə mübarizəyə qalxmış nəhəng bir söz adamının həyatı və taleyi ilə tanış olur. Bu taleyin işığında konkret bir dövr, ictimai-siyasi mühit, ədəbi inkişaf, mədəni vəziyyət təzahürünü tapıb. Xaqaninin söz dühası və nəhəngliyini daha qabarıq təqdim etmək, onun mübarizliyi və qətiyyətini göstərmək üçün müəllif Xaqani kimi söz sənətkarını əzməyə çalışan, onu tez-tez cəzalandıran, ona kədər, acı verən, zülm edən saray mühitini təqdim edir. Buna görə də üçüncü fəsildən başlayaraq zalım və ədalətsiz saray mühiti ilə Xaqaninin qətiyyətli mübarizəsi öz əksini tapır. Xaqani Şirvanşah Mənuçöhrdən, onun oğlu Axsitandan gördüyü zülmü sakitcə qarşılamır, əksinə, bir şairin göstərə biləcəyi və aparacağı mübarizə forması ilə tam qətiyyət və mübarizə nümunəsi ortaya qoyur. Buna görə də əsər boyu oxucu zülmə və zalıma qarşı od püskürən, qəzəb yağdıran üsyankar şair ruhunu – zülmə boyun əymək istəməyən Xaqanini görə bilir. İctimai düşüncə və ədəbiyyat tarixində daha çox ictimai məzmunlu əsərləri, üsyankar ruhu və qətiyyətli mübarizəsi ilə sevilən və yadda qalan Xaqani Şirvanini poemada görmək mümkün olur. O öz qətiyyətli mübarizəsi və üsyankar təbilə "Yer Allahlarına” qarşı etirazını bildirir, onların həddi bilinməyən zülmünə və özbaşınalığına üsyan edir. Xaqaninin doğma Şirvanı tərk edərək ikinci vətəni Təbrizə getməsi də məhz bu etiraz və üsyanın nəticəsi kimi ciddi məzmun kəsb edir. Onun İraqa getməsi, Məkkə və Mədinəni səyahət etməsi də zülmdən baş götürüb getmək kimi dəyərləndirilə bilər. Zülm evində qala bilməyəcəyini başa düşən şair Təbrizə sığınır və burada öz rahatlığını tapmağa çalışır.

Poemada müəllif böyük söz ustadı Xaqaninin dövrün gənc istedadlarından olan Nizami Gəncəvi ilə görüşünə xüsusi əhəmiyyətlə yanaşıb. Tədqiqatçıların fikirlərinə görə, 1159-cu ildə Gəncədə ikən qızdırma xəstəliyinə tutulan və Gəncəli Şəmsəddin Təbib tərəfindən müalicə edilən Xaqani, ehtimal ki, onda 18-19 yaşlarında olan Nizami Gəncəvi ilə də görüşmüş və onunla dostlaşmışdır. Dövrün böyük söz ustadı Xaqani dünyadan köç edən zaman Nizami də ona mərsiyə yazmış, həmin mərsiyədən aşağıdakı bir beyt yaddaşlarda qalmışdır:

Hey deyirdim ki, mənə mərsiyə Xaqani yazar,

Heyf, Xaqaniyə mən mərsiyə yazdım axır.

Əlbəttə ki, poemada bəhsi keçən bu fəsil xüsusi bədii məqsəd daşıyır. Bu fəsildə dövrana, dövrün pozulan nizamına, ictimai mühitin ədalətsizlik və haqsızlıqlarına, zülm və işgəncələrinə qarşı kəskin münasibət başlıca yerdə dayanıb. Fikrimizcə, hər iki ictimai məzmunlu əsərlər müəllifi və mübarizə ruhlu qüdrətli sənətkarların dövrə tənqidi münasibətli söhbətinin verilməsi həm də oxucuda intibah dövrünə diqqəti cəlb etdirməkdir. Buna görə də müəllif bu iki qüdrətli sənətkarın ehtimal olunan görüşünə real hadisə olaraq yanaşır və bununla öz bədii məqsədini həyata keçirir. Xaqaninin gileyli tavrı, mühitdən narazılığı, duyduğu ikrah dövrün gənc istedadı olan Nizami ilə görüşündə ona verdiyi öyüd-nəsihətdə də aparıcı yer alıb. Müəllif müdrik Xaqaninin nəsihətlərində də ağsaqqallıq ruhuna diqqəti çəkir, saraylardan bezmiş Xaqaninin dilindən buradakı gözqamaşdıran həyata qarşı bu parıltıların altında yatan göz yaşı və ah-nalələri təqdim edir:

Xaqani Nizamiyə

verib öyüd-nəsihət,

Dedi: - Saraya getmə, -

budur sənə məsləhət.

Saray udacaq sənin

bütün istedadını,

Saraydan uzaq eylə

sən öz ilham atını.

Yelqanadlı atının

cilovunu burax sən,

Onda bütün dünyanı

sözünlə fəth edərsən.

İlhamının yüyəni

yad əllərdə olmasın,

Təzə-tər güllərin qoy

saraylarda solmasın...

Müəllif Asim Yadigarın şair təbilə deyilən bu sözlər Xaqani irsinin didaktik əhəmiyyəti olaraq xüsusi qabardılaraq bütün zamanlar üçün əhəmiyyət qazanır. Sanki bu fikir ümumiləşdirilir ki, hansı dövr olursa-olsun, şair xalqın sevdiyi, inandığı və örnək hesab etdiyi ziyalı-şəxsiyyət olmaqla öz ədalətini və ləyaqətini hər zaman qorumağı bacarmalı, heç bir qayğı və köməyə öz istedadı və sözünü qul etməmələdir. Gözükölgəli və sözüəyri şair təkcə özünə və xalqına deyil, tarixə və insanlığa üz qarası olaraq böyük günah yazılmış olur. Buna görə də poemada dövrünün söz mülkünün Xaqanı olaraq tanınann şair Xaqani Şirvani Nizami Gəncəviyə:

Bağlandı əlim-qolum,

sarayda yesir oldum,

Azadlıq sevsəm də mən,

axırda əsir oldum –

deyə öz yanlışlarının etirafını bildirmiş olur.

Poemanın bu mühüm görüşdən bəhs edən hissəsi VI fəsil olaraq keçir və Xaqaninin öz misrasından epiqrafla başlayır:

Şahdan tərif tacını istəmirəm geri mən,

O verdiyi çörəyi geri istəyir nədən?

Bu maraqlı beyt özündə "şah mənə verdiyi çörəyi geri istəyirsə, bəs mənim ona xidmətim nə idi?” kimi məzmun kəsb edən bir sualı ictimai düşüncəyə tuşlayır. 258 misralıq və demək olar ki, poemanın həcmcə ən böyük hissələrindən biri olan bu fəsildə ictimai məzmun, xüsusilə bütün zamanlar üçün aktuallığını və əhəmiyyətini qoruyan ictimai-siyasi məzmunlu didaktika, öyüd-nəsihət qabarıq təqim edilmişdir. Müəllif A.Yadigar bu fəslə Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun” poemasından olan ayrı-ayrılıqda 16 misrasını da orijinaldan daxil etmişdir. Bu misralarda da Nizaminin saraylara olan nifrəti və şairlik üçün azadə fəaliyyət amalı diqqət kəsb etmişdir. Hətta fikrimizcə, bu misraları da müəllif Asim Yadigarın şəxsi qənaətinin məhsulu olaraq Xaqaninin dilindən deyildiyini və çox əhəmiyyətli əxlaqi-mənəvi məziyyət kəsb etdiyini deyə bilərik. Bu o misralardır ki, söz ustadı Xaqani vaxtilə Xaqana mənsub olması ilə öyünərək hökmdarlara durmadan mədhiyyələr yazmış və indi sarayların iç üzünü, hökmdarların və siyasətin ikiüzlülüyünü, zülmünü və zalımlığını görərək əvvəlki sözlərindən dərin təəssüf və xəcalət hiss etdiyini etiraf edir:

Mən ibrət güzgüsüyəm

yüz-yüz şairə bu gün,

Xəcalətli qalmışam

yazdığım sözlər üçün.

Bir üsyankar şair yox

dünyada mənim kimi,

Söylə, necə danım mən

yazdığım sözlərimi?!

İki Xaqani yatır

bu gün qəlbimdə mənim,

Onlar bir-birinə

qənim kəsilib, qənim.

Bir Xaqani bəyənmir

o biri Xaqanini,

Çox gözəl anladın sən,

yəqin, Nizami, məni.

Müəyyən mənada bu sözlər yalnızca Nizamiyə deyil, onun timsalında bütün oxuculara və bütün zamanların ziyalılarına hədəflənir. Müəllif o fikri ifadə etməyə çalışır ki, şairin dövrünün söz aynası, ədalət və haqq carçısı olması üçün onun könlü, gözü tox olması vacibdir və xidmət etdiyi hər hansı ictimai qüvvə şairin gözünü kölgəli, fikirlərini dolaşıq etməməlidir. Buna görə də Xaqani kimi söz ustadının ziddiyyətli obrazının yaranmasına da əsl səbəb onun xeyli müddət saraylarda yaşayıb-yaratması, ədaləti, haqqı məhz bu çərçivədən görməsi ilə bağlı olmuşdur. Sonradan – özü zülmə, sitəmə, haqsızlığa məruz qaldıqdan sonra şair anlaya bilmişdir ki, o, əsərlərində uzun müddət zalımı tərifləmiş, zülmkarın mərhəmətindən, talançının səxavətindən bəhs etmiş, qan udduran qüvvəni xeyir, mərhəmət sahibi kimi mədh etmişdir. Bu mənada müəllif Asim Yadigar əsərdə çox sevdiyi və hörmət duyduğu Xaqani Şirvanini idealizə etmir, bəlkə də daha çox ictimai-ədəbi düşüncədə onun haqqındakı mövcud ziddiyyətli düşüncənin məzmunundan irəli gələrək onu bir şəxsiyyət olaraq izah etməyə, bütün ziddiyyətləri ilə ortaya qoymağa, yanlışı-doğrusu ilə və əlbəttə, yalnışlarını səbəblərilə təqdim etməyə çalışır. Müəllif müəyyən məqamda Xaqaninin sonralar nifrət və qəzəb duyduğu saraylara mədhiyyəçilik etməsini onun gənclik ehtirası və şöhrət həvəsilə bağlayırsa, əslində zalım olanın müəyyən vaxt mərhəmətli olduğuna inanması ilə əlaqələndirirsə, sonralar şairin bu mədhiyyəçiliyinin zülmə, zalıma tabe olması, boyun əyməsilə əlaqələndirərək şair haqqında gerçək, inandırıcı bir obraz, təəssürat yaratmaq istəyir:

Zəmanə mum eylədi,

əydi çox üsyankarı,

Xaqani bir də gördü,

ömür olubdu yarı.

Təriflər yağdırmışdı

Mənuçöhrə bir zaman,

İndi də Axsitanın

dövranıdır bu dövran.

Əyilməyən poladı

sındırırlar bir anda,

Gör nə qədər dik başlar

əyildi bu zamanada.

Əyilməyən başları

vurur əyri qilinclar,

Yırtır sirr pərdəsini

laltək susan dörd divar.

...Kimə tərif söyləsən

ünvanına gec çatar,

Amma bir pis bir söz desən,

yeldən də qanadı var.

Bir sözünün üstünə

yüzün qoyub deyərlər,

Kəmfürsətlər hər yerdə

düz işini əyərlər.

Dikbaşlığın nə verdi

zəmanədə, de, sənə,

Budur, yerin zindandır,

günün ah-vaydır yenə...

Poemada keçən bu və bu kimi misralar, ümumiyyətlə, Zaman və Şəxsiyyət, Şair və İctimai mühit problemini daha çox qabardır. Bu cəhətdən hər iki obyekti tənqid zamanı qarşılıqlı münasibətlərə, real vəziyyətə nəzər salmanın vacibliyini ehtiva etmiş olur. Bu misralar həm də hər cür ziddiyyətli, mürəkkəb, hətta qəddar ictimai şəraitə və onunla münasibətdə olan insana – şəxsiyyətə obyektiv nəzər salmağı təlqin edir. Poemanın bu tərzi bizi təkcə Xaqani ilə zamanını deyil, ümumilləşdirmə sayəsində Vaqifi və Zamanını, Hüseyn Cavid və Zamanını, Səməd Vurğun və Zamanını və b. kimi oppozisiyalar daxilində aydın qavrayışa, düzgün ədəbi-ictimai təhlilə dəvət etmiş olur. Bu oppozisiyalar daxilində oxucunu dövrü qəddar və amansız olan bir şəraitdə şairinə obyektiv baxmağa dəvət etdiyi kimi, şairi yaltaq, qorxaq və mədhiyyəçi olan dövrə də doğru yanaşmağı təlqin etmiş olur. Bu baxımdan müəllif hər cür çalışır ki, Xaqani haqqında oxucuda obyektiv, aydın, qərəzsiz təəssürat yaranmış olsun: oxucu dövrü, zamanı da, onun şairini, şəxsiyyətini də qarşılıqlı münasibətdə necə varsa, o cür qavraya bilsin. Bu mənada poemada ustad Xaqaninin "İstəmirəm adımı çağırsınlar Xaqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani” misrası da özünəməxsus dəyişimlə istifadə edilmişdir:

Deyirəm daha məni

çağırmayın Xaqani,

Mən yoxsullar şairi

Xəlqaniyəm, Xəlqani!

Poemada Xaqaninin ömrünün sonlarına doğru daha əyilməz və inadkarlaşmış xasiyyəti qabarıq şəkildə təqdim edilir. Müəllif Xaqanini bütün ağrı və acıların, kədər və üzüntülərin, sınaq və yoxlamaların qarşısında möhkəm iradəli, sınmaz xarakterli olaraq təqdim edir. Şirvanşah Mənuçöhr və oğlu Axsitandan küsən Xaqanini sarayı tərk etdikdən sonra nə qədər israrla saraylara dəvət etsələr də, o qəbul etmir və öz kasıb daxmasında oturmağı hökmdara xidmətdən üstün tutur. Poema müəllifi Xaqaninin ətrafını bürüyən paxıl və xainlərdən ibarət sədaqətsiz saray mühitini VII fəsildə daha aydın əks etdirir. Çünki üzdə Xaqana yaltaqlanıb onu mədh edənlər Xaqani təxəllüslü bu istedadlı şairi Xaqanın gözündən salmaq və ona düşmən etmək üçün hər cür əməldan çıxırlar. Lakin məlum olur ki, üzdə Xaqana mədh deyib onu öyənlər, şairi ona xəyanətdə günahlandırıb gözündən salmaq və cəzalandırmaq həvəsində olanlar özləri Xaqana qarşı sui-qəsd marağında olanlar, nifrət və xəyanətlərini gizlin-gizlin fəaliyyətə çevirənlərdirlər. Buna görə də bu qaranlıq işlərin üstü açılandan və xainlərin gizlin planları ortaya çıxandan sonra Xaqan Mənuçöhr onların özlərini cəzalandırır və xəyanətin layiqli cəzasını verir.

Taleyin də Xaqaniyə qarşı acımasızlığı əsərdə unudulmayıb. Giley-güzar, şikayət və kədər dolu şeirlərinin təsiri ilə müəllif şair Xaqaninin övladlarının (oğlu və qızının) itkisindən doğan sonsuz ata kədərini də bütün poetik qüvvətilə əks etdirib. Lakin heç nə Xaqanini bir daha saraya dönməyə vadar edə bilmir və öz kasıb daxmasında şair Xaqani "yoxsullar şairi Xəlqani” olaraq yaşayır və öz etibarını, hörmət və nüfuzunu qoruyur. Bu baxımdan əsərdə müəllif xüsusi həvəs və bədii zərurətlə Xaqani Şirvaninin dalınca evinə gələn İsmətəddinlə görüşünü də ayrıca fəsil daxilində təqdim edib. Şairin həyatında xüsusi yeri olan İsmətəddini və onunla görüşünü öz poemasına daxil etmək müəllif üçün əhəmiyyət kəsb edirdi. Poemada Xaqani ilə İsmətəddinin münasibətinə dair xüsusi və ya hər hansı bir məlumat yer almayıb. Lakin, məlumdur ki, bu, Şirvanşah Mənuçöhrün bacısı İsmətəddindən bəhs edir. O İsmətəddin ki, şairlə aralarında müəyyən məhəbbət duyğuları keçib və şair "Eşq və məhəbbətdə guşənişinlik və Mənuçöhrün bacısı İsmətəddinin mədhi” adlı şeirini məhz ona həsr edib. Poema müəllifi də şair Xaqaninin həyatına enmək, onun saraydan duyduğu nifrini daha qabarıq əks etdirmək üçün İsmətəddinlə görüşü və şairin Şirvana dönüşü üçün onun yalvarışlarını daxil edib. Xaqani hətta İsmətəddinin yalvarışlarına baxmayaraq saraya dönməkdən imtina edir və saray şairi olmağı birdəfəlik rədd etmiş olur. Müəllif bununla əslində Xaqaninin qəlbinin dərinliyində və həyatının gizlinlərində qalan eşq ağrısını belə aşaraq saraya getməməsi nüansı ilə onun saraylara olan nifrətinin qüvvətini təzahür etdirmək istəmişdir.

Poemanın epiloqu da maraqlı misralarla süslənib. Məşhur "Şairlər qəbiristanlığı”ndan (Məqbərətüş-şüəaradan) bəhs edən, burada onlarla Azərbaycanın söz dühasının uyuduğunu bildirən poema müəllifi vaxtilə "söz mülkünün şəhriyarı” kimi böyük şöhrət qazanmış Xaqani Şirvaninin də məzarının burada olduğunu və bu müqəddəs məkanda uyuduğunu özünəməxsus poetik vüsət və həssaslıqla ifadə edir. "O, sözünün önündə diz çökdürdü zamanı, Sözüylə Günəş kimi gəzdi bütün cahanı. ...Şeirləri Günəştək dünya gəzir, dolanır, Cahan onun sözünün işığına boyanır”, – deyə yazan Asim Yadigar bu kimi misraları ilə bir tərəfdən ədəbiyyat tarixində Xaqaninin qazandığı hörmət və etibardan bəhs edir, eyni zamanda özünün Xaqani kimi ustad bir şairə olan sonsuz məhəbbət və ehtiramını ifadə etmiş olur.

Ümumiyyətlə, poema xaqanişünaslıq üçün xüsusi əhəmiyyəti olan bir əsər olaraq dəyərləndirilə bilər. Xaqani haqqında geniş təfərrüata yol vermədən onun sənətinin əsl məziyyəti və qüdrətini poetik ifadəyə çevirən şair Asim Yadigar sözü və şəxsiyyətilə zülm və istibdad dolu geniş ictimai qüvvələrə, hakimlərə və hakimiyyətə qarşı üsyankar etirazı və mübarizə ruhu əxz edən qəzəbilə döyüş açan mərdanə bir şairin obrazını yaratmışdır. Bu davranış nə qədər həyatı saray adamlarına mədhiyyələr yazmaqla keçən bir şairin gerçək həyatına, tərcümeyi-halına uyğun olmasa da, yanlışlarına nifrin və qəzəb yağdırıb özünü arındıran, əsərlərinin bir çoxunu ictimai eybəcərliklərə, zülmə, şərə qarşı mübarizə və üsyana həsr edən qüvvətli şairin əsl, yaddaqalan simasını ortaya qoymuşdur. Məhz bu Xaqani Xəlqanilik ruhunu özündə ehtiva edən, şairlik vəzifəsini ləyaqətlə təmsil və əks etdirən bir şəxsiyyət, söz ustadı, xalqın sevdiyi şəxs olaraq təzahür tapır. Müəllif o Xaqaninin obrazını yaradır ki, sözü hələ XII əsrdə hər cür zülm və istibdada qarşı, azadlıq əleyhdarlarına qarşı ildırım kimi çaxır, tufan kimi tozanaq qoparır, zülmü, sitəmi, məhrumiyyət və məhkumiyyəti ortadan qaldırmağa cəhd edirdi. Məhz bu ictimai məzmunlu əsərlərin pafosunun üzərində zamanın söz bayraqdarı, intibah qüdrəti, əsalət ehtivası olan Nizami Gəncəvi irsi, Nizami sözünün qüdrəti meydana gəlir.

Çox oxunaqlılıq və maraq kəsb edən əsər XIII fəsil və Epiloqla bitirsə də, oxucunun qəlbində tamamlanmayan bir əsər təəssüratı yaradır. Əsər elə bir istedad və təblə, böyük həvəs və cuşla yaradılıb ki, oxucu əsərin nə zaman bitdiyinə təəccüb qalır və bu şirin, oxunaqlı əsərdən ayrılmaq istəmir. Ümumiyyətlə, ədəbi fikirdə özünə layiqli yer tutacaq bu poemaya müəllifin yenidən qayıtmaq və onu zənginləşdirmək ehtiyacını oxucuların maraq dairəsi və müraciətləri zərurət yaradacaqdır. Əsər həm də böyük bir insanın obrazını yaratmaq baxımından da bütün dövrlər üçün özünə əhəmiyyət qazanmaqla böyük maraq və diqqət oyandırır. Poemanın Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Xaqaniyə həsr olunan əsərlər arasında qəti və xüsusi bir yerə malik olduğunu da məmnuniyyətlə deyə bilərik. Bu əsər bütün oxucu kütləsinin maraq dairəsinə uyğun yazıldığından gələcəkdə məktəblilər üçün də maraqlı bir əsər olaraq oxudulacağına əminliyimizi bildirə bilərik. Əsərə rəy yazan akademik Nizami Cəfərovun da bu sözlərini həm əsər, həm də müəllif haqqında ən yaxşı təhlil, şəffaf və obyektiv münasibət olaraq qiymətləndirmək olar ki: "...bu günə qədər xaqanişünaslıq böyük şair-mütəfəkkiri Azərbaycan mədəni-ictimai təfəkküründən nə qədər mümkündürsə, o qədər uzaqlaşdırmaq baxımından əlindən gələni əsirgəməmişdir. Asim Yadigarın neçə illər üzərində işlədiyi "Xaqani” poemasının ilk fəsillərini oxuyanda, sözün açığı, məndə belə bir təsəvvür yarandı ki, həmin "uzaqlaşdırma” prosesi məlum inersiya ilə davam edir: nə "Proloq”, nə birinci, nə ikinci, nə də üçüncü fəsil məni açmadı... Niyə? Ona görə ki, müəllifin ...misraları nə qədər axıcı olsa da, belə bir sual doğururdu ki, Xaqaninin dünya (və zaman) ilə bu cür cəngi-cidalının bir səbəbi olmalı idi, ya yox?... Dördüncü fəsildən etibarən Xaqani tarixdən bizə məlum olan xarakteri, şəxsiyyəti (və başlıcası, poema müəllifinin zəruri ideya-estetik interpratasiyası) ilə görünməyə başlayır. Və bu, o qədər effektli görüntüdür ki, hətta belə bir təsəvvür yaranır ki, ilk fəsillərdəki ümumi mülahizələr hadisələrin sonrakı dramatizmi üçün hardasa uğurlu üslubi hazırlıq, stilistik üslubi manera imiş. Və bundan sonra elə bil orta əsrlərə məxsus kamil bir mənzum xalq romanını dinləyirsən...” (Cəfərov N. Asim Yadigarın "Xaqani” dastanı. // A.Yadigar. Xaqani (poema). Naxçıvan: Əcəmi NPB, 2020, 108 s., s. 3-5.) Əsərin digər rəyçisi olan Əməkdar elm xadimi, professor Hüseyn Həşimli də əsəri belə səciyyələndirir: "...istedadlı şairimiz Asim Yadigarın "Xaqani” poeması ustad sənətkarımızın taleyi, şəxsiyyəti, ömür yolu, mübarizələri barədə dolğun təsəvvür yaradan, onu oxucuların daha yaxından tanımasına kömək göstərən, "kimdir Xaqani?” sualına poeziyanın dili ilə cavab verən dəyərli, dolğun bir əsərdir” (Həşimli H. Böyük ustadın adına layiq // A.Yadigar. Xaqani (poema). Naxçıvan: Əcəmi NPB, 2020, 108 s., s. 25.) Beləliklə, poema Xaqani kimi söz ustadına həsr olunmuş bədii əsərlər arasında bütün ədəbi-bədii məziyyətlərinə görə ləyaqətlə təmsil olunur. Bu lirik-epik poemanın geniş oxucu kütləsinin zövqünü oxşayacağına, maraq dairəsini yaxşı mənada istila edəcəyinə tam əminlik ifadə edə bilərik.

Ramiz QASIMOV

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Ədalət.- 2020.- 3 sentyabr.- S.-5.