Pilot Ekzüperinin yazıçı Ekzüperiyə hədiyyəsi

Məni yazdığım yerlərdə axtarın...

Bu kitabı yaşlı adama həsr etdiyim üçün uşaqlardan məni bağışlamalarını xahiş edirəm. Özümə haqq qazandırmaq üçün deməliyəm ki, bu yaşlı adam mənim ən yaxşı dostumdur. Bundan əlavə, o, dünyada hər şeyi başa düşür, hətta uşaq kitablarını da. Özü də Fransada yaşayır, orada isə bu saat aclıqdır, soyuqdur... Onun təsəlliyə çox-çox ehtiyacı var. Əgər bütün bunlar mənə bəraət qazandırmırsa, onda bu kitabı həmin uşağa həsr edirəm ki, o, indi mənim ən yaşlı dostumdur. Axı bütün yaşlılar əvvəlcə uşaq olmuşlar...

Hər şey, əslində, təyyarənin mühərrikinin xarab olması ilə başladı. Böyük səhrada canıyla əlləşən pilot balaca həmsöhbətini əvvəlcə təəccüblə qarşılasa da, sonradan onun hər dediyini etdi, hər sözünü dinlədi... Və beləliklə, onu dünyanın ən balaca və ən böyük qəhrəmanına çevirdi.

Söhbət fransız pilot, şair və yazıçı Antuan dö Sent-Ekzüperinin "Balaca Şahzadə"sindən gedir. Hansı ki dünyada ən çox satılan və ən çox dilə tərcümə olunan kitablardan biridir və çox yəqin ki, birincisidir.

- 200-ə yaxın dil və ayrı-ayrı dialektlər...

Yəni bu gün "Balaca Şahzadə" elə bir dildə danışır ki, onu hamı başa düşür: azərbaycanlı da, rus da, ingilis də, yapon da. Və o, hamını başa düşür: azərbaycanlını da, rusu da, ingilisi də, yaponu da.

Ekzüperinin pilotunun (oxu: özünün) rastlaşdığı "balaca qəhrəman" həm də bizim öz içimizdəki uşaq obrazımızdır. Hansı ki yeri gələndə o obrazla fəxr edər, yeri gəldikdə isə biryolluq onu gizlətməyə çalışarıq. Ondan qaçmaq üçün və hətta onu "öldürmək" üçün, az qala, hər yola əl atarıq. Yazıçının birinci növbədə uğuru o idi ki, "Balaca Şahzadə" vasitəsilə hamının uşaq "mən"inini bir andaca oyada və ortaya çıxara bildi. Qəti və amansız bir şəkildə bizi yaşadan, bizi insan edən, bizi biz edənin məhz həmin o "Balaca Şahzadəliyimiz" olmasını güzgü kimi qarşımıza qoydu. Əsəri oxuyan adam üçünsə bu güzgüdən qaçış yoxdur.

Müəllifin həyatının dönüş nöqtəsi 1921-ci ildə Fransa ordu sıralarına çağrılmağı və daha sonra təyyarəçi olmağıdırsa, yaradıcılığında da eyni sözü "Balaca Şahzadə" haqqında deyə bilərik.

"Balaca Şahzadə" və onun təhkiyə dili Ekzüperinin tapıntısı idi. Bəli, bu, birmənalı olaraq, tapıntıdır. Əsər başdan-sona elə bir dillə nəql olunur ki, yazıdan qopmaq qeyri-mümkündür (Bunun istənilən tərcümədə eyni effekt verdiyini xüsusilə vurğulamaq istəyirəm).

Bəs "Balaca Şahzadə"ni özəl qılan, dünyanın dörd bir tərəfində 200-ə yaxın dildə danışdıran təkcə təhkiyə məsələsidirmi? Məncə, yox.

Əsər hər gün, hər saat, hər dəqiqə rastlaşdığımız, həyatımızın, bəlkə də, lazımsız köşələrində itib-batan məfhumlara elə bir "yük" (bu "yük"ü həm də "sevgi" kimi oxuyun) verir ki, o obrazı əsərin içərisindən çıxarıb bir də öz gözünlə baxmağı lazım bilirsən. Məsələn, ən adicə bir gülün insanlarda oyada biləcəyi müsbət təəssüratı Ekzüperi və onun qəhrəmanının dilindən təqdim olunmasına baxaq:

Mən bir planet tanıyıram, orada qırmızısifət bir cənab var. O, ömründə heç gül iyləməyib, heç zaman heç bir ulduza baxmayıb, heç vaxt kimsəni sevməyib, rəqəmləri cəmləməkdən başqa heç bir məşğuliyyəti olmayıb. Və bütün günü sənin kimi hey təkrar edir: "Mən ciddi adamam! Mən ciddi adamam!" Bununla da fəxr edir, təkəbbüründən şişib dağılır.

"O, ömründə heç gül iyləməyib". İlk baxışdan, bu ifadədə təəccüblü nəsə tapmırsan. Kiminsə həyatı boyunca gül iyləməməsinə fəlakət kimi baxmağa cəhd belə eləmirsən. Amma bir də özünü həmin adamın yerinə qoyursan. "Mən ömrüm boyu bir gülü iyləmə ehtiyacı duymasam, nə olardı?"

Bax əsl möcüzə də bundan sonra başlayır. "Balaca Şahzadə"nin də dediyi kimi...

Qəhrəmanımızın əsər boyunca fərqli-fərqli planetlərə səyahəti sırasında rastlaşıdığı obrazlarınsa hər biri hansısa bir çatışmazlığın qurbanıdır. Hansı ki bu obrazlar hər gün müxtəlif vaxt və məkanlarda rastlaşa biləcəyimiz adamların xarakter və insani keyfiyyəti ilə səsləşir. Məsələn, kral ancaq və ancaq hökm etmək, idarəedici qüvvə olmaq üçün yaşayırsa, sərxoş obrazın həyatı sönük, ümidsiz və məyusluqla doludur. "Balaca Şahzadə" yeri gəldikdə bu obrazları öz diliylə, öz ağıl və düşüncəsi ilə tənqid eləməkdən də çəkinmir.

Bəzən isə bu tənqid dialoqun məzmununda gizlənir. Əlavə şərhə, əlavə izaha ehtiyac hissi olmadan:

Balaca Şahzadə: Mənim bir çiçəyim var.

Coğrafiyaçı: Biz çiçəkləri qeydiyyata almırıq.

Balaca Şahzadə: Niyə axı? Axı o, çox gözəldir.

Coğrafiyaçı: Çiçəklər gəldi-gedərdi.

Balaca Şahzadə: Gəldi-gedər nə deməkdir axı?..

Qəhrəmanımızın insanlarda görmək istədiyi başlıca hiss sevgidir, sədaqətdir, xoşbəxt olmaq üçün hər hansısa bir səbəbi axtarmaqdır, tapmaqdır. Bu, adicə bir gül qoxusu da ola bilər, günəşin batışı da, ulduzun axışı da...

Eyni saatda gəlməyin daha yaxşı olardı. Məsələn, sən əgər saat dörddə gələcəksənsə, mən saat üçdən xoşbəxt olmağa başlayıram.

"Balaca Şahzadə"nin həmsöhbətlərindən biri olan tülkünün dilindən səslənən bu fikir, əslində, əsərin ümumi mahiyyətinin əsas açarlarından biridir. "Xoşbəxt olmaq üçün səbəb..." Sən kiminsə gəlişindən xoşbəxt olmaqdan əlavə, onu gözləməkdən və o gözləntinin yaşanıla biləcək uğurlu finalından da xoşbəxt ola bilərsən.

Epizodik obrazların hər birinin başlıca vəzifəsi var ki, "Balaca Şahzadə"nin onlarla görüşünün əsas qayəsini həmin vəzifəyə, yaxud da xarakterə özünəməxsus rəy verməsidir. Bu baxımdan, bütün kənar obrazlar içərisində qəhrəmanımızın müsbət reaksiya verdiyi ən başlıca obraz fənərçidir. Fənərçi xarakter olaraq, çox kobud və qırıcı təsir bağışlayır. Amma istənilən halda, onun işi, hər nə qədər mənasız olsa da, şikayətlənməmək prinsipi, sədaqət prinsipi onu digərlərindən çox-çox fərqləndirir. Və sevdirir. Haqq qazandırır.

Əsər haqqında bir sıra maraqlı nüanslar olsa da, bunlar içərisində ən diqqət çəkəni Ekzüperinin "Balaca Şahzadə"ni həyatının ən depressiv vaxtında yazmasıdır. Fransa ordusunun buraxılması və Parisin təslim olmasından sonra bir müddət özünə qapanan pilot az sonra ölməz bir əsər yazacağından, yəqin ki, özü də xəbərsiz idi. Və əslində, Ekzüperinin məhz həmin situasiyada ehtiyac duyduğu tək şey içindəki uşaq məsumluğu, uşaq inancı və uşaq ümidi idi. Ki onu "Balaca Şahzadə" obrazında yarada bildi.

Sözügedən əsər zaman-zaman həm uşaq ədəbiyyatının, həm də böyüklər üçün olan ədəbiyyatın bir parçası kimi təqdim edilib. Qəribəsi odur ki, bu kitab insanın hər yaş dövrü üçün oxunulacaq kitab ola bilər. Amma bir şərtlə ki, oxucu içində uşaqlığını qoruya bilsin. Onun var olmasından çəkinməsin, böyüsə belə, onu içində həmişə yaşatsın və hiss eləsin. Bundan sonrası isə "Balaca Şahzadə"nin boynuna. O, səninlə mütləq şəkildə dil tapacaq. Mütləq şəkildə!

Ümumiyyətlə, "Balaca Şahzadə"nin böyüklərlə (bəlkə də, ruhən böyüməklə) münasibəti o qədər də yaxşı deyil. Bunu Ekzüperi, az qala, qəhrəmanın hər səyahəti sonrası dilə gətiririr:

"Böyük adamlar çox qəribədir..."

"Böyüklər bir şeyi tək başına anlamırlar, onlara hər şeyi izah etmək də çox cansıxıcı bir şeydir".

"Bütün böyüklər uşaq olublar, amma bunu hamısı xatırlamır".

Əsərdə Balaca Şahzadənin bəhs elədiyi və göz bəbəyi kimi qoruduğu qızılgül isə Ekzüperinin həyat yoldaşını simvolizə edir ki, bu baxımdan, əsərin ərsəyə gəlməsində xanım Kansuelonun ilham mənbəyi olmasını da qeyd eləmək yerinə düşər. Ekzüperinin pilot həyatına və vəzifəsindən dolayı həyat yoldaşından mütəmadi və uzun zamanları əhatə edən ayrılıqlara dözməsi, onu tərk etməməsi, yanında qalması məsələsi də ciddi bir sədaqət mövzusudur. Və bu baxımdan, əsərdəki qızılgülün Ekzüperinin həyat yoldaşının proobrazı olduğunu dediyimiz kimi, ona sadiqlik nümayiş etdirən Balaca Şahzadənin də elə məhz Ekzüperi olması nəticəsinə gəlmək mümkündür. Hər nə qədər şübhə doğursa da.

Bir sözlə, "dünyanın bütün dillərində danışan bu əsəri Ekzüperiyə və onun həyat yoldaşına olan sevgi və sədaqətinə borcluyuq" fikri ümümi əsər haqqında gəlinə biləcək ən yaxşı qənaətdir.

Bəs bu sevgi və sədaqət nədir?

Onun cavabı isə kitabdadır. Əsas odur ki, kitabı ürəklə vərəqləyin. Balaca qəhrəmanın da dediyi kimi:

Həqiqəti gözlər görə bilməz. İnsan ürəyi ilə anlamağa çalışmalıdır.

Nihat Pir

525-ci qəzet.-2021.- 3 sentyabr.- S.15.