Cəmilə xoşbəxt ola bildimi?

Oxuduğum hər əsərdən nəticə çıxarmağa, çıxardığım nəticələri həyat dərsi kimi mənimsəməyə çalışıram.

Qəhrəmanların taleyi, səhv və düzləri bizə çox şey öyrədə bilər. Təbii ki, mən o əsərlərin qəhrəmanlarını nəzərdə tuturam ki, orada təbliğat yox, həqiqət aparıcı rol oynayır. Və sən bu əsəri oxuyanda bilirsən ki, bu tale sənə nə deyir. Məsələn, Səbahəddin Əlinin "Xəz paltolu Maddona" romanını oxuyanda həyatda cəsarətli olmağın önəmini anlayırsan. "Cinayət və cəza" bir şeyi öyrədir, "Səfillər" başqa bir şeyi. Ancaq elə əsərlər var ki, ondan çıxardığın nəticə başqa bir əsərdə özünü inkar edir, ya da ağlında sual yaradır. Təbii ki, hər yazıçının həyata münasibəti və bu münasibətin kağız üzərindəki əksi fərqlidir.

Siz heç düşünmüsünüz ki, Çingiz Aytmatovun "Cəmilə"sinin sonrakı taleyi necə ola bilərdi? Aytmatov əsəri orada bitirməsəydi, davam etsəydi, lap elə Tolstoy kimi, sevdiyinə qoşulub qaçan qadının həmin adamla birgə həyatını da təsvir etsəydi, görəsən, nə yazardı? O da Cəmiləni öldürərdimi?Axı, həm Anna, həm də Cəmilə eyni şeyi etmişdilər - ikisi də ərini tərk etmişdi. İkisinin də aşağı-yuxarı səbəbləri eyni idi - sevilmirdilər.

Aytmatov sanki Cəmiləni anlayırdı, ona yazığı gəlirdi. Bəlkə buna görə müharibədə olan ərinin evinə göndərdiyi məktubda Cəmiləni yada salmamasını yazmaqla onun qaçmasına haqq qazandırırdı. Tolstoy isə Anna ilə belə davranmırdı. Cəmilənin yaşadığı mühit daha mühafizəkar mühit idi.

Onu deyirdim axı, görəsən, Cəmilə xoşbəxt ola bildimi? Bəlkə Aytmatov bu bədbəxt qadına son yaxşılığını əsəri vaxtında bitirməklə etmişdi. Bəlkə o da əsərin davamını yazsaydı, Tolstoy kimi qəhrəmanını öldürərdi. Amma o, bunu etmədi, əksinə, Cəmilənin sonrakı qeyri-müəyyən taleyi ilə ümidə rəvac verdi. O ümidə ki, xoşbəxtlikdən xəbər verirdi.

Bəs Tolstoy neynədi? Qadın səadətindən məhrum olmuş Annaya əvvəlcə qadın səadətini verdi, daha sonra analıq səadətini aldı. Sonda da hər ikisini alıb, onu qatarın altına atdı.

Zaman, məkan fərqlərinə baxmayaraq, hər iki yazıçının qəhrəmanı eyni bədbəxtliyə məhkum idi - sevgisizlik. Tolstoy deyirdi ki, "bütün xoşbəxt ailələr bir-birinə bənzəyir, bədbəxt ailələrinsə hərəsi bir cür bədbəxtdir". Ancaq Anna da, Cəmilə də eyni cür bədbəxt idi. İkisi də bu bədbəxtlikdən can qurtarmaq üçün sevginin ətəyindən yapışıb qaçdılar.

Bəlkə Aytmatov Cəmilənin sonrakı taleyini yazsaydı, o da qəhrəmanını elə özü cəzalandırardı. Ya da yox, Aytmatov, məncə, Cəmiləni başa düşərdi, necə ki, bütün əsər boyu Cəmiləyə mərhəmətli davranmışdı.

İki əsər, oxşar tale, fərqli son. Hərəsi bambaşqa bir həyat dərsi. Annanın qaçışı bədbəxtlik, Cəmiləninki isə gördüyümüz qədərilə xoşbəxtlik gətirdi. Bəs yaxşı, həqiqət payı hansında daha çoxdur? Məncə, kitablar da bizə həyat kimi davranır, ali həqiqətin sirrini vermir. Sadəcə taleləri göstərir.

Bundan sonrası isə sənə qalıb. Sən özün tapmalısan sənin həqiqətin nədir...

Aytac Sahəd

525-ci qəzet.-2021.- 4 sentyabr.- S.24.