"Uzaq sahillərdə" filmi: 26 yaşlı Mixayloya 105 illik sevgi, 65 illik ehtiram

Bu il Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, adı dillərdən düşməyən azərbaycanlı, xalqımızın cəsur və mübariz oğlu Mehdi Hüseynzadənin - Mixaylonun anadan olmasında 105, onun haqqında çəkilən “Uzaq sahillərdə filminin ekran üzü görməsindən 65 il keçir.

Bəli, Sovet Rusiyasının, o cümələdən, qaniçən Stalinin türklərə olan qərəzli mövqeyi, total nifrəti M.Hüseynzadəyə münasibətdə də öz əksini tapıb. Beləki, ona Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı ölümündən on üç il sonra-1957-ci ildə verildi. O cümlədən, əfsanəvi partizanın adının əbədiləşdirilməsi üçün Azərbaycan kinomatoqrafçıları "Mixaylo" haqqında kinonu məhz bu hadisədən sonra çəkməyi qarşılarına məqsəd qoyur. Bir qəhrəmanın həyat hekayəti olan "Uzaq sahillərdə" Azərbaycan filmi 1958-ci ilin yayında artıq kinoteatrda nümayiş olundu .

Tammetrajlı bədii film olan bu ağ-qara sənət əsəri 89 dəqiqəni əhatə edirdi.Film elə ilk baxışdaca ictimaiyyətin sevgi və marağına səbəb olur. İndi soruşsanız ki, niyə məhz “Uzaq sahillərdə” dünyanın 100-dən çox ölkəsində nümayiş etdirilib, mən də cavabında deyərəm ki, səbrli ol və məqaləni sona qədər oxu, biləcəksən!

Deməli, müharibə dövrü də, müharibədən sonra da Mixaylo haqqında gerçəyi yansıtan əfsanələr dillər əzbəri olmuşdu. Mehdinin döyüş yoldaşlarının, onun qəhrəmanlığının şahidlərin bu cəsur bakılı oğlan haqqında danışdıqlar real hadisələr hər bir azərbaycanlıda qürur hissi yaradırdı. Beləliklə 50-ci illərin əvvəllərində İmran Qasımovla Həsən Seyidbəylinin birgə qələmə aldıqları “Uzaq sahillərdə” əsəri nəşr olunur və az vaxt içərisində geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanır. Kitab əldən-ələ gəzir və xalqımızın qəhrəman oğlu Mehdi Hüseynzadənin Böyük Vətən müharibəsində (1941-1945) əfsanəvi igidlikləri barədə oxuculara geniş məlumat verirdi. Həmyerlimiz Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı aldıqdan dərhal sonra əsərin filmə çevrilməsi reallaşdı.

İstedadlı yazarların meydana qoyduğu bu təkrarsız əsər , bu dəfə istedadlı rejissor Tofiq Tağızadənin əlində təkrarsız bir ekranəsərinə çevrilir. Yeri gəlmişkən , Xalq artisti Tofiq Tağızadəyə qeyri-rəsmi "Azərbaycan kinosunun patriarxı" da deyirdilər.Tağızadə filmin sevilməsi və seçilməsi üçün istedadlardan ibarət çəkiliş truppası yığır.Özü filmin rejissoru olan Tofiq Tağızadənin truppasındakı sənətkarlar: Quruluşçu operator Əlisəttar Atakişiyev, quruluşçu rəssamlar Cəbrayıl Əzimov,Kamil Nəcəfzadə, bəstəkar Qara Qarayev,səs operatoru Ağahüseyn Kərimov.rejissor Rüfət Şabanov, operator Rasim Ocaqov, Quraşdırılmış səhnələrin rəssamı: Mirzə Rəfiyev, filmin direktoru Teymur Hüseynov və dirijor Niyazi...

Çəkilişin truppası hazır olandan sonra aktyorları da seçmək bir məsulliyyətdir və bunu da Tofiq Tağızadə çox peşəkarlıqla bacarır. Beləki, filmdə baş rolu canlandıran “Mixaylo”, tanınmış aktyor Ülvi Rəcəbin qardaşı oğlu Nodar Şaşıqoğlu idi və bu onun Azərbaycan kinosunda ilk işi olub.

Aktyor xatirələrinin birində deyir ki, İlk rolum "Mosfilm"də Albaniya dövlətçiliyinin əsasını qoyan Georgi İsgəndərbəyov haqqında çəkilən filmdə oldu:”Orada mən türk imperiyasının əsasını qoyan Mehmet bəy Fatehi yaratdım. Sonra Sergey Paracanovun ilk rejissor işi olan "Andrieş" filmində baş rolu oynadım. Bu filmdən sonra "Odessa" kinostudiyasında çalışdım”.N.Şaşıqoğlunu bütün filmlərdə aktyor Əli Zeynalov səsləndirib.

Məlumatlarda o da deyilir ki, “Uzaq sahillərdə” filminin çəkilişləri zamanı baş rolun ifaçısı, “Mixaylo”nu oynayan aktyor Nodar Şaşıkoğlu ilə “Anjelika"nı canlandıran Aqniya Yelikoyeva arasında gerçək məhəbbət yaşanıb.

Filminin çəkilişləri zamanı texniki heyətdə çalışan Şahin Qalabəyli xatirələrində yazır ki, “Bu filmdən sonra onda qadınlara qarşı düşkünlük yaranmışdı. O qədər pərəstişkarları vardı ki, hamısı ilə də münasibət qururdu. Hətta Tibilisinin küçələrində gəzə bilməmişdi”.

Nadir Şaşıqoğlunun istedadı isə kinoda yeni bir era açdı sanki... Təsəvür edin, hamı aktyoru “Mixaylo” kimi sevirdi. Sanki Mixaylo ölməyib və bir neçə saatlıq insanların qarşısına çıxıb Odur ki, hər kəs yüksək sevgi ilə aktyora ehtiram edirdi. Yazar Lalə Azəri filmlə bağlı məqaləsində yazır: Kino tədqiqatçısı, Əməkdar incəsənət xadimi Aydın Kazımzadənin “Kino və zaman” kitabında film haqqında maraqlı faktlarla qarşılaşırıq.

Kitabda qeyd olunur ki, filmin ekranlara çıxdığı dövrdə “Bakı” (axşam) qəzeti bu kino hadisəsinə geniş yer vermişdi. “Həmyerlimiz haqqında film: “Uzaq sahillərdə” başlığı altında dərc olunan məqalədə rejissorun qeydləri ilə yanaşı, Mehdi Hüseynzadənin bacısı Bikə Əlizadənin, keçmiş partizan Mehdi Ağalarovun fikirləri yer alırdı. Bikə xanım deyir: “Filmə baxarkən qardaşımın uzaq ellərdə çəkdiyi əziyyəti, od-alov içində necə vuruşduğunu görürəm. Şirin söhbəti və mehriban gülüşü ilə evimizi bəzəyən qardaşımı sanki heç ölməmiş kimi gördüm. Az qala onu yenə bağrıma basıb öpəcək, evimizə aparacaqdım”.

Yuri Boqolyubov (Veselin), Anjelika (Aqniya Yelikova), Ələsgər Ələkbərov (Ferrero), Lev Bordukov (Karranti), Andrey Fayt (Mazelli), Adil İsgədərov (Rosselini), Salman Dadaşov (Agent), Hacımurad Yegizarov (Partizan) və başqalarının professional oyunu filmi daha da inandıcı və sevimli edib.

Film harda çəkildiyi də maraq doğurur. Bəli, şahidlərin dediyinə görə filmdəki bəzi kadrlar “Tarqovı”da, Filarmoniya tərəfdə, Tağıyevin mülkündə lentə alınıb:” Ümumilikdə çəkilişlər Pribaltikada, Soçidə (dəniz səhnələri) və Azərbaycanda gerçəkləşib. “Tarqovı”dakı çəkilişlərdə olan küçə indi də qalır. Landaunun evi olan küçə, haradakı “Dom Moda” var. Mehdinin getməyi-gəlməyi hamısı orada çəkilib. Oxuyan qız vardı onun səhnəsini, körpünün üstündəki addım səhnələrini kinostudiyanın pavilyonunda çəkmişdik. Filmin son səhnələri Ağsuda lentə alınıb”.

Lalə Azəri adlı yazar filmlə bağlı Şahin Qalabəylidən (adıgedən filmin texniki işçisi) müsahibə alır.Qalabəyli yazarla söhbətində bunları deyir: ”Ağsudakı çəkilişlər həm maraqlı, həm də qanqaraldan hadisələrlə yadda qalıb: “Orada alman əsgərləri olan səhnələri çəkirdik. Onlar yol polisinin işçiləri idilər və motosikletlə Mehdini tutmağa gedirdilər. Onlardan biri gəldi, Əlisəttar Atakişiyev kameranı işə saldı. Bu vaxt fəhlə diqqət etmədi, zondla kameranı bağladı.

Bu zaman motosikletin biri qəzaya düşdü. Əlisəttar müəllim o anı tutmaq istədi, amma kamera bağlandığından alınmadı. Operator bərk əsəbiləşdi və fəhləyə əl qaldırdı. Buna görə onu çəkiliş meydanından uzaqlaşdırdılar. Baxmayaraq ki, Əlisəttar Atakişiyev işinin professionalı idi. İki diplomu vardı - həm operatorluğu, həm də rəssamlığı bitirmişdi. Filmin çəkilişləri Arif Nərimanbəyova həvalə olunsa da, o bundan imtina etdi. Hətta titrlərdə belə adının getməsinə razı olmadı.

Həmsöhbətim bir ailədən 3 nəfərin filmdə rol aldığını deyir: “Rus aktyor Yuri Boqolyubov Veselin rolunu oynayırdı. Onun atası da, anası da filmdə çəkilmişdi. Filmdə camaatın partizanlara yemək apardığı epizodda Veselinin atasına (Nikolay Boqolyubov) deyirlər ki, “get denən Mixaylonu təhvil versinlər, yoxsa güllələyəcəyik”. Orada çiynində səhənglə güllələnən qadın da aktyorun anasıdır. Ümumiyyətlə, çox güclü aktyor heyəti ilə çalışırdıq”.

"Mixaylo”sənədli filminin rejissoru Tahir Əliyevin araşdırmalarına görə, "Uzaq sahillərdə” filmindən tamaşaçıya tanış olan Mehdinin dostu Visilinin əsl adı Sar olub. Mehdi onunla birgə əməliyyatdan qayıdırkən ikimərtəbəli evin çardağında gizlənirlər. Bu zaman xəbər gəlir ki, almanlar artıq Vitovli kəndinə hücum edib və onlar Mixaylonun axtarışına başlayıblar. Mehdi ilə Sar almanlarla döyüş olacağını gözləmirmiş. Sar çardaqdan aşağı enərkən almanlar onu vururlar. Bunu görən Mixaylo pəncərədən tullanır və bu zaman snayper gülləsinə tuş gəlir. Ağır yaralanan Mixaylo kənddən çıxmağa müvəffəq olsa da, çoxlu qan itirdiyindən yoluna davam edə bilmir, elə oradaca dünyasını dəyişir.

Lakin almanlar onun cəsədini tapa bilmirlər. Mehdi Hüseynzadənin cəsədini 12 yaşlı bir qız tapır. Mixaylonu elə tapıldığı yerdə dəfn edirlər. Üç gün sonra almanlar xəbər tutduğundan onun nəşinin artıq burada saxlamağın mümkün olmadığına görə, 30 kilometr kənarda yerləşən Çepovani kəndində qardaşlıq qəbiristanlığında dəfn ediblər.

Həmin qəbiristanlıqda ən birinci qəbir Mehdi Hüseynzadənin məzarıdır. Məlumatlara görə, sloveniyalı yazıçı Peter Amalietti Mehdi Hüseynzadəyə həsr edilmiş"Mixaylonun təkbaşına qisası” ("Jeden za vse Mihajlovo Mascevanje”) ikicildlik roman yazıb. Sloveniyanın Nova Gorica şəhəri yaxınlığındakı Shempas kəndində (öldürüldüyü ərazidə) büstü, Maribor şəhərində abidəsi var.

Yeri gəlmişkən, filmdə Mixaylonun Anjelika arasında sevgi olub- olmamasını isə Mehdi Hüseynzadə qədər real insan insan ola o vaxt partizanlara məktub daşıyan Anjela Perşiç məlumat verir.

"Anjelika “sevgili” olduğunu təkzib etsə də, filmi izlərkən hərəkətləri, xüsusən hiss və həyəcanlarını boğa bilməməsi, filmin sonunda göz yaşlarını saxlaya bilməməsi bir azərbaycanlı olaraq məndə şübhələr yaradıb. Bilirsiniz ki, əsəri yazan İmran Qasımov və Həsən Seyidbəyli şahidləri dinləyib və əsəri yazıb. Azərbaycan-sovet hərbçisi, İkinci Dünya müharibəsinin iştirakçısı, müharibə veteranı Cavad Həkimli əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadənin komandiri olub. Təbii ki, 2006-cı ildə vəfat etmiş Cavad Həkimlinin bu əsərin yazılmasında, filmin çəkilməsində bir şahid böyük rolu olub. Hətta Cavad bəy filmdə də rol alıb. Mən keçmişində bir sevgi hekayəsi olmasını istəməyən bir qadından çox Cavad Həkimliyə inanıram.

Beləliklə, 65 ildir, nəinki Azərbaycan tamaşaçısını, eləcə də istənilən ölkədən olan tamaşaçını ekrana kilidləyən, gənc nəslin təlim -tərbiyəsində böyük əhəmiyyət kəsb edən "Uzaq sahillərdə" filmi bir Azərbaycan Kino İncisi olaraq yaddaşlarda yaşayır. Bu incinin səbəbkarı cəmi 26 yaşında beynimizdə, qəlbimizdə taxt quran , tariximizdə, hərb sənətində öz adını qızıl hərflərlə yazdıran 105 yaşlı əfsanəvi həmyerlimizdir. Filmdə, bədi əsərdə əməyi keçən hər bir sənət fədaisinə isə dərin təşəkkürümüzü bildirir, Allah sizə rəhmət eləsin" deyirik!

P.S. Bir azərbaycanlı olaraq , çox istərdim ki, yenə imran qasımovlar, həsən seyidbəlilər, tofiq tağızadələr, qara qarayevlər, niyazilər, nadir şaşıqolular yenidən doğulaydı. Ölmüş -itmiş, toz olmuş ədəbiyyatımızı, kino sənətimizi yenidən canlandıraydılar. Axı indi qəhrəmanlarımız o vaxtkından da çoxdur... Axı onlar Mehdi Hüseynzadə kimi qəhrəmanlarımızdan örnək götürüblər! Kaş son 35 ilimizi əhatə edən tariximizi, igidlərimizi bizə elə Mixaylo qədər sevdirən sənətkarlar yetişəydi...

Əntiqə Rəşid

Ədalət .- 2023.- 29 dekabr,№ 50.- S.8.