Qafar Cəfərlinin üç hekayəsi haqqında

2. Sevgi mənəvi tələbatdır

Qafar Cəfərlinin hekayələrindəki həyatilik artıq qeyd etdiyimiz kimi oxucu cazibəsini kifayət qədər təmin edir. Hətta yaşa uyğun hər hansı bir oxucu bu hekayələri mənən həzm etdikcə nostalji hisslər yaşayır; həyatının bir çox məqamlarını xatırlamalı olur. Bəzən elə olur ki, epizodların ayrı-ayrı hissələrini hər kəs öz həyatının yaşantısı kimi qəbul edir. Əslində elə yazıçının istedadı ilə bağlı olan bu keyfiyyət dəqiq müşahidə imkanları ilə üzə çıxırsa, hekayənin uğuru təmin olunur.

“Yaşamaq eşqi” hekayəsini maraqla oxudum. Əvvəlcə mənə elə gəldi ki, hekayənin xətti bayağı istəklərlə daha çox bağlıdır. Amma oxu prosesi bitdikdən, düşüncəyə yön verdikdən sonra sanki gözlərimin qabağında maraqlı bir mənzərə açıldı. Hekayənin qəhrəmanı Qəribi, onun arvadı Cəmiləni yaxından tanıyırmış kimi hər biri haqqında düşünməyə başladım.

Hələ təfərrüata varmamış onu qeyd edim ki, bu ailədəki mühit kifayət qədər sağlamdır. Bəs çatmayan nədir? Bu ritorik sual olsa da, hər halda oxucu üçün müəyyən cavab tələb edir.

İlk baxışdan hekayənin qəhrəmanı Qəribin ailə həyatından gileylənməyə heç bir haqqı yoxdur. Çünki yaxşı tanıdığı ailənin qızı Cəmilə ilə evlənib. Doğrudur, ilk gənclik dövründə, yəni gəncliyin mənəvi mühitinin sevgi ilə çiçəkləndiyi çağlarda onlar bu hissi demək olar ki, dada bilməyiblər.

Qafar Cəfərli tanıdığı mühitdən yazır. O mühitdən yazır ki, onun içərisində böyüyüb. Adamların həyata münasibətini, kişilərin qadına, gənclərin bir-birinə olan münasibətini kifayət qədər görüb, müşahidə edib. Qərib də belələrindən biridir. Lap elə Cəmilənin də ailəsini hiss olunur ki, yazıçı yaxşı tanıyır. Onun tanıdığı həmin ailədə gənc qızın ərə gedəcəyi oğlanla görüşünə sərt qadağa qoyulub. Doğrudur, gənclər sərt qadağalara, dəqiq tələblərə baxmayaraq, evlənməmişdən əvvəl bir-iki dəfə ayaq üstü görüşüblər. Bu da onu göstərir ki, hər hansı bir qadağa, sərt tələb gəncliyin hisslərinin qarşısını kəsə bilməz. Əslində gənclərə sərbəst mühit yaratmaqla onların öz arzularına çatması üçün daha aydın mənəvi mühit yaratmış olarlar.

Axır ki, Qəriblə Cəmilə evlənir. Hekayənin başlanğıcında biz artıq Qəribin həyatının narahat tərəflərini duymağa başlayırıq. Bunu da Qafar Cəfərli daxili monoloq vasitəsi ilə təqdim edir. Zənnimcə, Qəribin ilk daxili monoloqundan onun hansı hisslərlə, hansı duyğularla yaşadığını hər hansı bir oxucu dəqiq təsəvvür edə bilər:

“Görəsən, nəsə hiss edib? Yox, hiss edə bilməz, xəbər tutmağı mümkünsüzdür. Münasibətdə də heç bir qəribəliyə, şübhəyə yol verməmişəm.Yox, bilmir. Bəs, bilmirsə gözlərindəki bu qayğı, narahatçılıq nədəndir? Nəsə ürəyim narahatdır. Axı, qadınlar bu məsələdə çox ayıq və həssas olurlar”.

Qərib doğru düşünür. Çünki özü də hiss edir ki, get-gedə ailəyə yadlaşmaqdadır. Onun gileyinin mahiyyəti də aydın olur. Qərib yaşamadığı sevgi hisslərini axtarır. İllər boyu baş yoldaşı Cəmilə ilə birgə sağlam bir ailənin taleyi uğrunda mübarizə aparıb. Onlar iki oğul, iki qız dünyaya gətiriblər. Övladlarını cəmiyyət üçün faydalı vətəndaşlar kimi böyüdüblər.

35 illik ömür az deyil. Onlar 35 il bir evdə, bir ailədə yaşayıblar. Demək olar ki, heç bir ziddiyət, intriqa da olmayıb. Amma yazıçının Qəribin mənəvi mühitində axtardığı həqiqətin mahiyyətinə vardıqca onun nə istədiyini bütün aydınlığı ilə görmək mümkündür. Uşaqlar böyüyüb, indi də nəvələr var. Hələ yeni nəvələr də doğulmaqdadır. Cəmilə bütün varlığı ilə özünü övladlarına həsr edir, nəvələrinin qayğısını çəkir. Gəlinlərin nə istədiyini, qızının nəyə ehtiyacı olduğunu izləyir. Və təbii ki, burada Qərib artıq arxa plandadır.

Qərib isə az qala 60 yaşına çatmaqda olduğu ömrünün sevgi tamarzısını yaşayır. Onun içərisindən bu hiss daxili bir tələbat kimi baş qaldırır və təbii ki, Cəmilədən bu sevgi diqqətini və qayğısını görə bilmədiyi üçün umduğunu kənarda axtarır. Ancaq bütün məqamlarda özünü günahkar hiss edir, sanki vicdanı ona rahatlıq vermir. Hətta arvadının tezliklə onu hiss edəcəyini, onun daxili aləmindəki dəyişilmələri nəinki hiss etmək, hətta görə biləcəyini belə ağlına gətirəndə vahimələnir.

Hər dəfə Cəmilədən sevgi duyğulu bir söz eşitmək istəyi ilə onun sorğusuna diqqət kəsilir. Amma görür ki, yox, Cəmilə övladları haqqında danışır, onların nigarançılığını çəkir. Qərib daxili vuruşdan keçməli olur və özünə də daxili monoloqu yaşantılarında bəraət qazandırır:

“-Nəsildə bir adam saxlamayıb danışmasın. Bütün günü beynində uşaqları, nəvələridir.Mən başı daşlı qalmışam ortalıqda. Artıq altmışa yaxınlaşıram. Ömrümə nə qalıb ki? Yetmiş yaşayanı barmaqla göstərirlər. Allah məni yenidən bu dünyaya qaytaracaq ki, yenidən yaşayım? Eh... Bax, bir azdan onların istəklərini deyəcək: filan uşağa bu lazımdır, filan nəvəyə o”.

Əslində biz Qəribin düşüncələri ilə barışmaq istəmirik. Cəmiləni daha ali məqam səviyyədə görürük. Amma sevgi tələbatı, sevgisizlik əzabı Qəribi Cəmiləyə qarşı münasibətdə dəyişdirmək gücündədir. Elə təsadüfi demir ki, Cəmilənin qayğıkeşliyi, diqqəti bütün nəsli, övladlarını, nəvələrini əhatə edir. Amma Qəribə çatanda bu qayğı, bu diqqət sanki qurtarmış olur. Bütün hallarda hər bir insanın taleyi orijinal, fərqli yollardan keçməli olur. Bu da istər-istəməz Qəribin də həyatında özünü göstərən əsas amil kimi ortalığa çıxır. Qərib yaşın ötdüyünü, zamanın keçdiyini fərq etməkdədir. Elə bil ki, onun sinəsində bir göynəmlə ona əzab verən bir yara var.

Qərib daxilən Cəmiləni qınamalı olur, yaşadıqları həyatı məqbul hesab etmir. Amma iş burasındadır ki, hekayənin müəyyən mərhələləri ötdükcə dəyişən mənzərəsi oxucuda Cəmiləyə qarşı heç bir narazılıq hissi yaratmır. Əksinə, biz Cəmiləni fədakar kimi görürük. Sanki ana xaqan kimi ailənin bütün taleyi ondan asılıdır.

Qərib isə artıq öz aləmindədir. Onun könlünün quşu uçub. Ümumiyyətlə, hekayənin bütün məğzi Qəribin düşüncələri şəklində qələmə alınıb. Biz məhz Qəribin düşüncələri ilə onun həyatında gedən dəyişiklikləri görə bilirik. O artıq Ülkər adlı bir qızla görüşür. Onların arasında məhz Qəribin arzuladığı sevgi hissləri yaranıb. Qərib çox kəskin bir savaş arasındadır. Bir tərəfdən Ülkərə sevgi, digər tərəfdən Cəmiləyə qarşı vicdani münasibət məsələsi. Qərib üçün tərəflərdən birini qəbul etmək, ailədən üzüləşmək çətindir, hətta lap ölümə bərabərdir. Amma onun ruhunun, varlığının, mənəvi tələbatının əsasında dayanan hiss bütün kəskinliyi ilə özünü göstərir:

“Saata baxdım, altıya beş dəqiqə qalırdı. Payızin üçüncü ayı başladığından günlər tamam qısalmışdı. Bir tərəfdən bu mənim işimə yarayırdı. Səbəbi isə mənə çox əziz, çox doğma idi. Son iki ildə tanış olduğum, son iki ayda isə daha çox yaxın olduğum həyatı mənim üçün zinətləndirən,mənə sevdirən Ülkərimlə bağlı idi. Bir həftə əvvəl ilk dəfə onu öpdüm. İlahi, mən necə xoşbəxt idim. Bu yaşda kişiyiəm, öpüş vaxtı bütün bədənimi əsməcə tutmuşdu. Tir-tir əsirdim. Yaxşı ki, utanmağıma imkan vermədi. Aramızda müəyyən yaş fərqi olsa da onu sezdirməməyə çalışıb, hətta bunun təbii bir hiss olduğunu deməklə dünyanın sevincini mənə yaşatdığını özü də bildi”.

Qəribin gözlərinin qabağında ailəsi üçün çıraq kimi yanan bir qadın var. Bu qadın üçün ideal övladları qorumaq, çətinliklərdən keçirməkdir.

Amma sevgi hissləri tamam başqa mətləbləri diktə edir. Elə mühitindəki gərginliyin içərisində o Ülkəri bir an da unutmur. Özü də maraqlıdır ki, Qərib Ülkərlə görüşə şəhvani hisslərini söndürmək üçün yox, məhz mənəvi tələbat kimi, sevgi hisslərinin şirinliyini duymaq üçün can atır. O bütün qəlbi ilə artıq Ülkərə bağlanıb. Sevgi hissləri ilə öpüşün mahiyyətini məhz Ülkərlə görüşdə görüb.

Burada yazıçının Cəmilənin yaşı, durumu ilə bağlı məqamları təsvir etməsi də maraqlıdır. Cəmilənin saçları artıq ağarıb, üzündə, gözündə müəyyən qırışlar əmələ gəlib. Bir sözlə, yaş öz sözünü deyir. Və artıq Qərib axtardığını onun simasında görə bilmir.

İstər-istəməz Qəribi bu çətin mərhələni keçmək üçün heç nə saxlaya bilmir və telefonunda nə vaxt görüşəcəyini yazır.

Axı biz dedik ki, Qərib vicdani mühakimə qarşısındadır və özünü günahkar bilmir. Biz istər-istəməz Qəribi günahlandırmağı düşünsək də, onun Cəmiləyə münasibətində qəlbindən gələn hisslərinin sözlə, düşüncəylə təqdimindən onun da günahsız olduğunu düşünmək məcburiyyətində qalırıq. Və bunu Qərib daxili monoloqu ilə daha dəqiq verir:

“- Nə deyim ay Cəmilə. Deyim ki, bu hala düşməyimdə günahkar sənsən. Deyim ki, mən bu cür yaşaya bilmirəm. Mən də qadın nəvazişi, qadın sığalı istəyirəm. Mən də qadını sinəmə sıxıb doyunca öpmək, onu sevmək, onu oxşamaq, onu əzizləmək istəyirəm. Axı, sevgi hissi yaşa deyil, ruha bağlıdır”.

Artıq gizləmək mümkün deyil. Onların arasında fərq, məsafə get-gedə çoxalmaqdadır. Biz istər-istəməz Qəribin düşüncələri ilə barışmalı oluruq.

Əlbəttə, hər hansl bir ailənin dağılması böyük faciədir. Heç yazıçı özü də, hətta oxucu da bunu istəməz. Bəs günah kimdədir – məsələsinə diqqət eləməli olsaq, müəyyən mənada Cəmilənin səhvlərini də gərək ortaya qoyaq.

Axı Cəmilə onu da bilməli idi ki, qəlbinin hərarətini övladlarına verir versin, nə qədər olmasa da, ömür-gün yoldaşı üçün də bir pay saxlamalı idi. Şübhəsiz, bu duyğulanmaların arasında həqiqətin acılığı kifayət qədər görünür.

Doğru deyirlər ki, bir çox hallarda şirin yalan acı həqiqətdən üstündür. Bu şərtlə ki, həmin şirin yalan insan taleyini qəzaya aparmaya. İnsan ruh etibarı ilə həyatla mübarizədə öz iradəsinə, gücünə güvənə bilə.

Qərib bir çox hallada susmağı ilə, mövcud situasiyanı şərh etməməyi ilə, Cəmilə ilə açıq-aydın danışmamağı ilə sanki tufanın qarşısını müvəqqəti də olsa kəsir. Amma buna baxmayaraq, Qəribin daxili aləmindəki dəyişilmələrə vicdani münasibəti istər-istəməz onu çox narahat edir.

Bəlkə də Qəribin seçməkdə olduğu yoldan qayıtmağa da gücü çatardı, əgər Cəmilə onu başa düşsəydi. Çox təəssüf ki, Cəmilə ərinin mənəvi tələbatını başa düşmür. Nəinki başa düşmür, heç onun ağlına da gəlmir ki, Qərib sevgi aclığı çəkir.

Biz Qəribin gərgin psixoloji məqamlarını onun öz düşüncələrində görür və onun həyatının harada, necə, hansı qəzaya tuş gələ biləcəyini də istər-istəməz hiss edirik. Qərib mənəvi gərginlik altındadır, o belə düşünür:

“Özümdən asılı olmayaraq bu iki kəlmə söz içimi-içalatımı yandırdı, hətta kövrəldim də. Bacarıb tez üzümü kənara çəkdim. Əslində son iki ayda buna oxşar halımı Cəmilə bir-iki dəfə görmüşdü. Düzdü dirəşib səbəbini soruşmamışdı, amma qadınlarda olan güclü hissiyata əsaslansam mənimlə nəsə baş verdiyini duymuş olardı.Üzümə vurmamışdı. Qərarım bu idi ki, əgər soruşsa hər şeyi danışım. İstər kişilərin, istərsə də qadınların evdən uzaqlaşmalarının səbəbkarı əks tərəfin olduğunu deyərdim. Hç kim bunu dana bilməz. Bu olmadı və mən bu sözləri Cəmiləyə demədim. Desəydim nə olacaqdı, bilmirəm, hər halda qanqaraçılıq sössüz idi. Bəlkə elə bu cür davam etməyi yaxşıdı. Bilmirəm.Tamam gicəlib qalmışam”.

Çox aydın düşüncələrdir. Qərib yolunu haraya apardığını artıq özü də hiss edir. Amma yaşadığı həyatın onun mənəvi tələbatına heç vaxt cavab verməyəcəyini də duymaqdadır. Ona görə də tərəddüdlər içərisində boğulur, özü demişkən gicəlib qalmaqda davam edir.

Cəmilə isə başqa aləmdədir. Ona elə gəlir ki, Qərib ailə qayğısından pəjmürdədir. Çətinliklərə görə narahatdır. Ancaq bilmir ki, Qəribin daxili-mənəvi aləmində hansı çarpışmalar və hansı mübarizələr gedir.

Bir sözlə, artıq qəti addım ata bilməyin məqamı gəlib çatıb. Qərib ya geri durmalıdır, ya da irəli addım atmalıdır. Geridə onu sakit ailə həyatı gözləyir. O bu həyata təzədən qayıtmaq istəyirmi? Qabaqda isə tufanlar, qasırğalar var.

Yazıçı Qafar Cəfərli Qəribin daxili aləmindəki dəyişmələri elə onun düşüncələri ilə əsaslandırmağa çalışır və zənnimcə, bu əsaslandırmalar kifayət qədər yetərlidir. Qərib Cəmilədən də keçə bilmir. O düşünür ki, olanları Cəmiləyə danışmalıdır, ancaq necə danışsın? Bunu onun öz daxili monoloqundan daha aydın duymaq olar:

“-Nə deyim, necə deyim Cəmilə? Ürəyi yerindən çıxarıb sənə göstərə bilmirəm axı? Mən miras qalmış adətləri, ənənələri qəbul edə bilmirəm. Mən insan kimi öz həyatımı yaşamaq istəyirəm. Niyə Allahın bəxş etdiyi o müqəddəs hisslərimi gizlədim, onları yaşaya bilməyim? Niyə axı, niyə? İnan mənə Ülkərdən sonra bu həyatı daha çox sevməyə başladım. Bunu axı sənə necə deyim? Halımı görmürsənmi? Görmürsən ki, içimdə yanıb kül oluram?”.

Bax, Qərib bu yanıb kül olmaq əzabına dözə bilmir. Və nəhayət, o öz sevgisinə yetmək yolunu seçir.

Qafar Cəfərlinin məqsədi nədir? O bu hekayədə insanlara nəyi təlqin etməyə çalışır?

Doğrudur, əsərin qəhrəmanı Qərib sakit ailə həyatını sevgi mühitində yaşamağa dəyişməkdə qərarlıdır. Şübhəsiz, o bu yoldadır və onu geri qaytarmaq daha mümkün deyil. Onun başına hansı faciələr gələcək, övladları tərəfindən atılacaq, aiəyə qayıtmağa üzü olmayacaq – bütün bunlar haqqında yazıçı məlumat vermir. Çünki bundan gerisini ən fəhmsiz oxucu belə yaxşı başa düşür.

Yazıçı insanlara təlqin edir ki, həyatın ən gözəl iksiri sevgidir. Əgər insanlar bir-birinə sevgini əsirgəməsələr, bu duyğuları bir-birinə məmnunluqla bəxş etsələr, onda heç bir təzada, ziddiyyətə, mənəvi gərginliyə yer qalmaz.

Cəmilə öz səhvini başa düşəcəkmi – bu barədə də yazıçı heç nə demir. Sənətkar bunu da oxucunun ixtiyarına buraxır.

Qafar Cəfərlinin hekayələrini ümumi bir cəhət birləşdirir. O sanki öz qəhrəmanları ilə cəmiyyətdə psixoloji tədqiqat aparır. İnsanların daxili-mənəvi aləmlərinə inadla nüfuz edir və həyat həqiqətlərinin açılmasının, cəmiyyətə çatdırılmasının əsas yolunu da elə hər kəsin daxili-mənəvi mühitindən başlandığını bildirmək istəyir.

ŞƏDDAT CƏFƏROV

İqtisadiyyat elmləri üzrə fəlsəfə

doktoru, Azərbaycan və Rusiya

Yazıçılar və Jurnalistlər Birlik-

lərinin üzvü Beynəlxalq Yazıçılar

Birliyinin üzvü

Ədalət.- 2024.- 2 fevral,№4.- S.11.